POZnań
Patronat Honorowy
Prezydenta Miasta Poznania
Patronat honorowy
Przewodniczący Rady Miasta Poznania
Grzegorz Ganowicz
KRoniKa Miasta Poznania 2017/1
PTPN 1857–2017
redaktor prowadzący
Przemysław Matusik
Wydawca:
Wydawnictwo Miejskie Posnania
ul. F. Ratajczaka 44, 61-728 Poznań
tel. 61 854 07 62, www.wmposnania.pl
Kwartalnik wydawany pod patronatem Rady Miasta Poznania
Kolegium redakcyjne:
Przemysław Matusik (przewodniczący i redaktor naczelny),
Magdalena Mrugalska-Banaszak (zastępca redaktora naczelnego),
tomasz Jurek, Piotr Korduba, Maria teresa Michałowska-Barłóg, Krzysztof Podemski,
Jan skuratowicz, Bogdan Walczak, Lech trzeciakowski
Przedstawiciel Rady Miasta:
antoni szczuciński
sekretarz redakcji:
Piotr Grzelczak
piotr.grzelczak@wm.poznan.pl
Redaktor prowadzący:
Przemysław Matusik
Redakcja:
Piotr Grzelczak
Korekta:
anna nowotnik
Projekt okładki: Joanna Pakuła, studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania
skład i przygotowanie do druku:
Wojciech szybisty, studio Graficzne Wydawnictwa Miejskiego Posnania
issn 0137-3552
spis treści
od redakcji ............................................................................................................................. 7
W XiX wieku. Źródła i komentarze
andrzej Wojtkowski
Powstanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk i skład Zarządu do lipca 1857
wprowadzenie i opracowanie Przemysław Matusik ������������������������������������������������ 11
Edyta Bątkiewicz-szymanowska
„Służmy poczciwej sławie, aż do upadku”� Aktywność Tytusa Działyńskiego
w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk na podstawie wybranych
źródeł ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej ���������������������������������������������������������������������25
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
wstęp i opracowanie Edyta Bątkiewicz-szymanowska ........................................... 33
„Wyrazy szczerego szacunku od powolnego sługi”� Listy w sprawach
Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
wybór, wstęp i opracowanie Joanna Pietrowicz ������������������������������������������������������49
tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja
Seweryn Mielżyński� Prezes honorowy Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk ����������������������������������������������������������������������������������������������������������71
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich
dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego
wstęp i opracowanie agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja ������������������84
alina Hinc
W pruskich oczach� Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w świetle
raportu naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama Barstowa
von Günthera z 1885 roku �����������������������������������������������������������������������������������������96
Gmach
Jan skuratowicz
Architektura budynków PTPN ��������������������������������������������������������������������������������111
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
Nieznana historia kamienic Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
– ich mieszkańcy i najemcy �������������������������������������������������������������������������������������119
Jarosław Matysiak
Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum Polskiej Akademii Nauk
z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk ������������������������������������������������������147
Ks. Paweł Deskur
W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27 ����������������������������������������������������������������160
Ludzie PtPn
Jan Gaspars
Pamięć o wspólnym dziedzictwie, czyli PTPN w życiu Zbigniewa Zakrzewskiego �����181
Jacek Kowalski
Pani Profesor Alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach �����������191
stanisław Jakóbczyk
Dwadzieścia lat w dobrym Towarzystwie ���������������������������������������������������������������207
Przemysław Matusik
Pani Małgosia �����������������������������������������������������������������������������������������������������������219
zbiory
Joanna Pietrowicz
Donatorzy Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk ����������������������223
Barbara Borszewska
Skarbnica ksiąg na Trakcie Królewsko-Cesarskim ��������������������������������������������������234
Michał Boksa
Archiwum Sułkowskich w zbiorach Biblioteki
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk����������������������������������������������������������249
artur Jazdon
Profesor Ryszard Marciniak� Dyrektor Biblioteki Poznańskiego
Towarzystwa Przyjaciół Nauk w latach 1980–2009 �����������������������������������������������257
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – ludzie i dzieła ������274
Magdalena Warkoczewska
Zbiory Muzealne Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1922 ���������287
agnieszka Wajroch
Dział ludoznawczy pod opieką Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Poznaniu 1912–1914 ��������������������������������������������������������������������������������������������304
andrzej Prinke
Od studenta do profesora� Rola Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w karierze czołowego polskiego prehistoryka – Józefa Kostrzewskiego (1885–1969) �����311
Jarosław Mulczyński
„W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela”� Zdjęcia ze zbiorów
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Historii Miasta Poznania ����323
Monika Piotrowska
„Świeże gniazdo krajowych szerszeni…”
Jak Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu powstawało ����������������������������������������������332
teraźniejszość i przyszłość
andrzej Gulczyński
PTPN 2017� Potencjał interdyscyplinarności ����������������������������������������������������������347
Kronika
Przemysław Matusik
Historyk poznański� Wspomnienie o Profesorze Lechu Trzeciakowskim (1931–2017) ���365
andrzej Król
Przegląd wydarzeń (sierpień–październik 2016) ..................................................... 373
od redakcji
takiego tomu „Kroniki” jeszcze nie było. Przedstawialiśmy naszym Czytelnikom
wielkie historyczne wydarzenia i poznańskie dzielnice, lekarzy i prawników, lite-
raturę i sport, poznanianki i jezuitów, mury miejskie i modę, ba, nawet wybrali-
śmy się ostatnio do Puszczykowa. nigdy dotąd nie było jednak tomu poświęco-
nego jednej organizacji społecznej, i to w dodatku towarzystwu naukowemu. ale
też przedmiot naszego zainteresowania jest szczególny, najstarsza, nieprzerwanie
działająca korporacja naukowa na ziemiach polskich – Poznańskie towarzystwo
Przyjaciół nauk, obchodzące w tym roku swe 160-lecie. Powstało z pomysłu
Pomorzanina Kazimierza szulca, który zrobiwszy doktorat we Wrocławiu, przy-
jechał w 1856 roku do Poznania, aby objąć posadę profesorską w Gimnazjum
św. Marii Magdaleny. Polski Poznań, zakuty w obręcz pruskiej twierdzy, znajdował
się wtedy w stanie uśpienia, w jakie popadł po stłumieniu dynamicznego ruchu zro-
dzonego przez Wiosnę Ludów. Miasto ożywiało się jedynie w okresie Jarmarków
Świętojańskich, gdy zjeżdżała tu cała Wielkopolska, zawierano kontrakty, emocjo-
nowano się wyścigami konnymi, a ziemiańscy dandysi rozbijali się po poznańskich
ulicach lśniącymi ekwipażami, odprowadzani drwiącymi uśmieszkami pruskich
oficerów i urzędników. nie wszystkim spodobał się pomysł powołania towarzy-
stwa naukowego, i to nawiązującego nazwą do matki wszystkich polskich towarzystw
naukowych, towarzystwa Przyjaciół nauk Warszawskiego, rozwiązanego przez
Rosjan po powstaniu listopadowym. odwołując się do racjonalnej oceny możli-
wości, omal nie storpedował go sam… Hipolit Cegielski. opór ludzi rozsądnych
skruszyli jednak – mówiąc po mickiewiczowsku – „ludzie szaleni”, zwłaszcza tytus
Działyński. ich działania zwieńczyło zebranie założycielskie 12 stycznia 1857 roku,
a miesiąc później – pierwsze walne zebranie 13 lutego, które przyjęło statut i ukon-
stytuowało władze; co roku w rocznicę tego wydarzenia członkowie PtPn zbierają
się na walnym zebraniu. tak zaczęła się niełatwa historia towarzystwa, uprawiają-
cego „naukę i umiejętności” w języku polskim mimo wszelkich przeciwności i szy-
kan, jakich nie szczędziły mu pruskie władze. na jego czele stawały wybitne postaci,
jak august Cieszkowski, najwybitniejszy polski filozof tej doby i trzykrotny [!]
prezes towarzystwa, tytus Działyński, stanisław Koźmian – tłumacz szekspira,
bp Edward Likowski, znawca dziejów Kościoła wschodniego, wreszcie – autorytet
lekarski, prof. Heliodor Święcicki. niezależność zapewniła towarzystwu hojna
donacja seweryna Mielżyńskiego, któremu zawdzięcza ono swą siedzibę przy ulicy
dziś nazwanej jego imieniem. siedziba PtPn sama w sobie jest pomnikiem pol-
skiej kultury i nauki, poznańskiej, organicznikowskiej zaradności, wytrwałości,
skutecznego działania. to dzięki niej towarzystwo stało się w XiX wieku główną
instytucją ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego w Poznańskiem, skupiając
zbiory biblioteczne (m.in. pierwszej instytucji organicznikowskiej, zlikwidowanego
przez Prusaków Kasyna Gostyńskiego), gromadząc kolekcje przyrodnicze, zabytki
archeologiczne i historyczne, wreszcie – artystyczne. W przypadku tych ostatnich
znów kluczowa była hojność seweryna Mielżyńskiego, która pozwoliła na otwarcie
w gmachu PtPn pierwszego w Poznaniu muzeum, a dobroczyńcę towarzystwa każe
postawić w jednym rzędzie z wielkimi mecenasami polskiej kultury – Edwardem
Raczyńskim i tytusem Działyńskim.
ten gromadzony przez dziesięciolecia kapitał zaowocował w 1919 roku, po
odzyskaniu niepodległości. z inicjatywy ludzi PtPn z ówczesnym prezesem
Heliodorem Święcickim na czele, w oparciu o infrastrukturę towarzystwa i w jakimś
stopniu o jego kadry, powstał w Poznaniu uniwersytet, z którego wywodzą się
dziś trzy wyższe uczelnie – Uniwersytet im. adama Mickiewicza, Uniwersytet
Przyrodniczy oraz Medyczny. z kolei zbiory muzealne PtPn dały początek dzisiej-
szym muzeom – narodowemu i archeologicznemu. Ma więc Poznań towarzystwu
wiele do zawdzięczenia. Ma mu wiele do zawdzięczenia całe poznańskie środowisko
naukowe, które stale znajdowało i znajduje w PtPn płaszczyznę spotkania, ożywio-
nej dyskusji, współpracy, integracji, wreszcie – miejsce do pracy w bogatej i zawsze
przyjaznej czytelnikowi bibliotece, pracy, której efekty znaczą setki książek wyda-
nych przez renomowane wydawnictwo PtPn. Dziś towarzystwo z energią odnaj-
duje się w nowych, narzucających nowe wymagania realiach, a budując na pięknej
tradycji, śmiało patrzy w przyszłość. Jednym z elementów nowej strategii działania
jest otwarcie się na region i rodzime miasto. Dobrze by było, by wszyscy pozna-
niacy docenili rangę towarzystwa i urok jego ocalałej cudem z wojennej pożogi sie-
dziby przy ul. Mielżyńskiego 27/29, by częściej zaglądali na zacieniony dziedziniec
z repliką pierwszego na ziemiach polskich pomnika adama Mickiewicza i kolekcją
pamiątkowych tablic, poświęconych wielkim postaciom polskiej – wielkopolskiej
kultury i nauki, by zachodzili do biblioteki i korzystali z kierowanej do nich bogatej
naukowej i kulturalnej oferty. Pomocą niech będzie ten numer „Kroniki” wprowa-
dzającej w przeszłość i teraźniejszość Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk –
chluby Poznania.
Przemysław Matusik
W XIX WIEKU
ŹRÓDŁA I KOMENTARZE
Na poprzedniej stronie:
K� Pochwalski, portret Augusta Cieszkowskiego (1814–1894),
ze zb� PTPN
11
andrzej Wojtkowski
Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk
i skład zarządu do lipca 1857
Wprowadzenie i opracowanie Przemysław Matusik
Historia Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk posiada obfitą już biblio-
grafię, wyznaczaną w dużej mierze – jak zwykle to bywa w historiografii insty-
tucji – przez rytm rocznic i jubileuszy1. Jednak w poważnym stopniu niezastą-
piona pozostaje do dziś „napisana z polecenia towarzystwa” pierwsza obszerna
monografia jego dziejów autorstwa dr. andrzeja Wojtkowskiego (1891–1975),
wydana na siedemdziesiątą rocznicę powstania PtPn w tomie 50. „Roczników
towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu” z 1928 roku, w katalogach bibliotecz-
nych i bibliografiach funkcjonująca zwykle w postaci osobnej, 450-stronicowej
nadbitki2. autor rozprawy, którego drogę naukową zakłóciła i wojna światowa,
był jednym z pierwszych absolwentów młodego Uniwersytetu Poznańskiego,
w latach 1921–1923 pracował w archiwum Państwowym w Poznaniu, w 1926
został zastępcą dyrektora, zaś w roku 1928 dyrektorem Biblioteki Raczyńskich,
by pełnić tę funkcję do wybuchu ii wojny światowej. Wojtkowski należał do
badaczy żywo zainteresowanych dziejami Poznańskiego, był jednym z założycieli
towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, w latach 1923–1925 członkiem redak-
cji „Kroniki Miasta Poznania”, od 1927 roku był też członkiem zwyczajnym PtPn
i – co warto podkreślić – autorem Bibliografii historii Wielkopolski (t. 1, Poznań
1938)3. Jego opracowanie 70 lat istnienia towarzystwa napisane zostało solidnie,
faktograficznie i bardzo tradycyjnie, koncentrując się na osobach i wewnętrz-
nych dziejach PtPn, co jest poniekąd zrozumiałe w publikacji będącej pierw-
szym opracowaniem tematu. z dzisiejszej perspektywy owa faktograficzność
dzieła Wojtkowskiego jest jego istotną zaletą, tylko bowiem dzięki niej mamy
częściowy dostęp do pierwotnego archiwum towarzystwa, które spłonęło wraz
z zasobami poznańskiego archiwum Państwowego w fatalnym pożarze gmachu
na Górze Przemysła 29 stycznia 1945 roku. Dlatego też zdecydowaliśmy się na
przedruk obszernych fragmentów pierwszych rozdziałów pracy Wojtkowskiego,
1 zob. W. Molik, Stan i potrzeby badań nad dziejami Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
[w:] Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa naukowe na ziemiach polskich w XIX i na
początku XX wieku, red. W. Molik, a. Hinc, Poznań 2012, s. 7–12.
2 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928.
3 z. Wielgosz, Wojtkowski Andrzej [w:] Wielkopolski Słownik Biograficzny (dalej: WsB), red. a. Gąsiorowski,
J. topolski, Warszawa–Poznań 1981, s. 837–838; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk 1857–2007, red. a. Pihan-Kijasowa, Poznań 2008, s. 453.
andrzej Wojtkowski
12
prezentujących okoliczności i atmosferę, w jakiej doszło do powołania do życia
towarzystwa. W tekście Wojtkowskiego uwspółcześniono pisownię, oryginalne
przypisy, oznaczone cyframi rzymskimi, zamieszczono na końcu tekstu, przypisy
od wydawcy, sygnowane cyframi arabskimi, znajdują się u dołu strony. Wszelkie
uzupełnienia i dodatki umieszczono w nawiasie kwadratowym.
***
towarzystwo Przyjaciół nauk zawdzięcza byt swój dwom Pomorzanom dzia-
łającym w Poznaniu i w Wielkopolsce: Kazimierzowi szulcowi i ks. Fr[anciszkowi]
Ksaweremu Malinowskiemu.
Kazimierz szulci miał wówczas dopiero 32 lata, gdyż urodził się w saminie
pod Brodnicą dnia 13 października 1824 roku jako dziewiętnaste dziecko wło-
ścianina, właściciela niedużego gospodarstwa4. z pomocą barona Buddenbrocka
dostał się w 13. roku życia do gimnazjum w Chełmnie. stąd poszedł do Ełku na
Mazowszu pruskiem, a to, jak pisze Marceli Motty, „jedynie w tym celu, żeby tam
między młodzieżą mazurską rozbudzić ducha narodowego i założyć towarzystwo
literackie polskie”5.
Pierwszą wiadomość o demokratycznym spisku powstańczym otrzymał
szulc wraz z innymi gimnazjastami w Ełku przez werkmistrza z poznańskiego
młyna świętojańskiego Józefa Esmanna, zwolennika skrajnych zasad społecz-
nych, oraz przez gimnazjastę ziętkiewicza. W styczniu roku 1846 przez emi-
sariusza Józefa Czarnowskiego otrzymał wiadomość o bliskim już wybuchu,
jako też nakaz, aby i on był gotów do wystąpienia zbrojnego, skoroby się tylko
oddział powstańczy w owej okolicy zjawił. zanim atoli do wybuchu doszło, zna-
lazł się szulc w więzieniu. Wyrokiem z 2 grudnia 1847 roku został skazany na
9 lat twierdzy. Wypuszczony na wolność po wybuchu rewolucji marcowej [1848]
w Berlinie nie wrócił już do gimnazjum, lecz uczył się prywatnie. W roku 1850
uzyskał maturę jako ekstraneusz w gimnazjum koźlińskim [czyli w Koszalinie
od niem. Kösslin] na Pomorzu pruskiem. na studia uniwersyteckie udał się do
Wrocławia, gdzie słuchał głównie wykładów historycznych [Gustava adolfa]
stenzla i [Richarda] Röpella. z jego inicjatywy i pod jego redakcją tow[arzystwo]
literacko-słowiańskie, założone kilkanaście lat przedtem we Wrocławiu przez
profesora fizjologii, [Jana Ewangelistę] Purkyněgo, Czecha, oraz studenta medy-
cyny, teofila Mateckiego6, zaczęło wkrótce wydawać czasopismo historyczno-
-literackie pt. „znicz”, które atoli już po ukazaniu się pierwszego zeszytu upadło.
z braku pieniędzy przerwał studia i był przez pewien czas guwernerem, wskutek
czego egzaminy: doktorski i pro facultate docendi zdał dopiero w roku 1856.
W dysertacji swojej „De origine et sedibus veterum illyriorum” dowodził, że ple-
mię to było słowiańskie.
4 D. Pędzińska, Szulc Kazimierz [w:] WsB, s. 742–743.
5 M. Motty, Przechadzki po mieście, oprac. z. Grot, przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, t. ii,
Poznań 1999, s. 341.
6 towarzystwo Literacko-słowiańskie we Wrocławiu działało w latach 1836–1886, jego założycielem był
Jan Evangelista Purkyně (1787–1869), prof. fizjologii oraz językoznawca, współzałożycielem zaś przyszły
lekarz teofil Matecki (1810–1886), który w latach 1836–1837 pełnił w nim kierownicze stanowisko seniora.
POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK I SKŁAD ZARZĄDU DO LIPCA 1857
ROCZNIKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
TOM L
TOWARZYSTWO
PRZYJACIÓŁ NAUK
W POZNANIU
W LATACH
1857—1927
POZNAŃ 1928
NAKŁADEM POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
Z ZASIŁKU MINISTERSTWA WYZNAŃ REL.I OŚWIECENIA PUBL.
SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘG. FISZERA I MAJEWSKIEGO W POZNANIU
1. Strona tytułowa fundamentalnej monografii A. Wojtkowskiego,
Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857-1927, Poznań 1928
Zawód nauczycielski rozpoczął w poznańskim gimnazjum Marji Magdaleny.
Był to atoli duch niespokojny, niemogący wytrzymać długo na żadnym stano-
wisku. [...]
Ks. [Franciszek Ksawery] Malinowski” był o 16 lat starszy od niego. Urodzony
w roku 1808 w Golubiu nad Drwęcą, uczył się, po ukończeniu szkoły elemen-
tarnej, aptekarstwa. Po pewnym jednak czasie oświadczył ojcu, że ma wstręt do
kupiectwa, że chce zostać uczonym. Wobec tego ojciec oddał go do szkoły zakon-
nej w Żurowinie, w Królestwie Kongresowym. Lecz i tu długo nie wytrzymał, nie
chcąc zostać zakonnikiem. Wyrozumiały ojciec oddał go do gimnazjum w Płocku.
W roku 1829 Malinowski udał się na uniwersytet warszawski, aby studiować
historię literatury. W roku 1830 i [18]31 brał udział w powstaniu, po czym na
prośby macochy został księdzem. W seminarium duchownym w Pelplinie celował
13
ANDRZEJ WOJTKOWSKI
2. Fragment Grundriss der Stadt Posen, 1856 r.
[w:] Plany Poznania, oprac. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010
zwłaszcza w języku hebrajskim. W krótkim czasie po ukończeniu studiów otrzy-
mał bogate probostwo w Wałdowie, a niebawem został dziekanem tucholskim.
W wolnych chwilach poświęcał się studiom języka greckiego i hebrajskiego, który
zamierzał badać metodą porównawczą z innymi językami. Przekonawszy się
atoli, że na wsi naukowo pracować nie może, porzucił probostwo i uprosił sobie
w Poznaniu u arcybiskupa Przyłuskiego skromną prebendę. Po roku już nadano
mu probostwo w Komornikach pod Poznaniem”.
Językami słowiańskiemi ks. Malinowski zajął się dopiero w roku 1849 za
namową Szulca. [...] Według świadectwa Szulca ks. Malinowski był pierwszym
z Polaków badających język polski metodami językoznawstwa porównawczego.
Szulca, gorącego zwolennika teorii wyższości kulturalnej Słowian nad innemi naro-
dami, najbardziej zajęło wykazanie metodami lingwistycznymi, że języki słowiań-
skie, oprócz litewskiego, najbliżej ze wszystkich języków europejskich spokrewnione
są z sanskrytem, że one jedyne zachowały typ starożytny. Dopiero przedstawienie
tych prawd przez Malinowskiego spowodowało, zdaniem Szulca, „Polaków i innych
Słowian do większego poszanowania języka swego narodowego”. [...]
Jemu [Malinowskiemu] zawdzięczamy [...] garść autentycznych informacyj
o pracach, które poprzedziły zawiązanie się Towarzystwa. [...]
„Wśród roku 1856 - opowiada ks. Malinowski — przybył do mnie do Komornik
z Wrocławia po swojej doktoryzacji i złożeniu rządowego egzaminu na profe-
sora dr K. Szulc i oświadczył, że powziął myśl założenia towarzystwa naukowego
7 Zob. J. Bardach, Malinowski Franciszek Ksawery [w:] WSB, s. 450-451.
14
Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857
15
w Poznaniu, gdzie miał objąć przy gimnazjum Marji Magdaleny posadę nauczy-
ciela historji. Będąc jeszcze w Wrocławiu, ułożył projekt statutów tegoż stowarzy-
szenia na wzór Maticy czeskiej8, któremu jednak zamierzał nadać nazwę histo-
ryczną i w Polsce popularną tow. Przyjaciół nauk. ten projekt statutów udzielił
poufnie swoim przyjaciołom pp. aug[ustowi] Mosbachowi, dr. K[azimierzowi]
Plebańskiemu i przejeżdżającemu podówczas przez Wrocław profesorowi
dr. a[ntoniemu] Małeckiemu9, którzy go zachęcali do wprowadzenia w życie tego
pomysłu”.
„Przybywszy do Poznania i będąc na herbacie u śp. [Hipolita] Cegielskiego,
na której było kilkadziesiąt osób, wyłącznie samych mężczyzn, objawił dr szulc
swój projekt zawiązania w Poznaniu towarzystwa naukowego. ta myśl przez obec-
nych została przyjęta nader obojętnie, zwłaszcza że ją objawił ku końcowi wie-
czorka. Kiedy wszyscy obecni wyszli, nie wypowiedziawszy żadnego zdania wzglę-
dem podanego projektu, pozostał tylko śp. Cegielski jako gospodarz z p. szulcem
i dowodził mu niemożebności zawiązania takowego towarzystwa”.
„niezrażony tą obojętnością p. szulc, przybywszy do Komornik, zażądał
ode mnie pomocy w przeprowadzeniu swego zamiaru, a to w ten sposób, aże-
bym korzystając ze względów życzliwości śp. hr. t[ytusa] Działyńskiego, pojechał
z nim do Kórnika w celu pozyskania dla tej myśli tak światłego i wpływowego
męża, który był niegdyś członkiem dawniejszego towarzystwa Przyjaciół nauk
Warszawskiego. Śp. hr. tytus przyjął nasz pomysł z młodzieńczym zapałem i praw-
dziwym uczuciem radości, które w naszej obecności objawił swojej czcigodnej
małżonce i obecnym wówczas tamże księstwu Wład[ysławostwu] Czartoryskim10.
Kiedyśmy go prosili, ażeby zechciał objąć prezesostwo założyć się mającego
towarzystwa, wręcz nam odmówił i zamiast siebie polecił nam, jak się wyrażał,
daleko światlejszego i zdolniejszego męża w osobie hr. a[ugusta] Cieszkowskiego.
Przyrzekł jednakże popierać wszelkiemi siłami doprowadzenia naszego zamiaru
do skutku, a w celu pierwszego zawiązku ofiarował nam swój pałac w Poznaniu”.
„Wskutek udzielonej przez niego rady w kilka dni potem udał się pan szulc
z pp. dr. z. szułdrzyńskim i syndykiem L[eonem] Wegnerem11 do Wierzenicy,
8 Matice česká, czyli Macierz czeska, instytucja oświatowa i wydawnicza powstała w 1831 r. w Pradze z ini-
cjatywy historyka Františka Palacky’ego na wzór Macierzy serbskiej (Matica srbska) założonej w 1826 r.
9 august Mosbach (1817–1884) – historyk związany z Wrocławiem; Jan Kazimierz Plebański (1831–1897) –
historyk, przyszły profesor warszawskiej szkoły Głównej, w 1855 r. skończył studia na uniwersytecie we
Wrocławiu; antoni Małecki (1821–1913) – wybitny historyk literatury i mediewista, absolwent Gimna-
zjum Marii Magdaleny w Poznaniu, w 1856 r. być może przejeżdżał przez Wrocław z innsbrucka, gdzie był
profesorem filologii klasycznej na tamtejszym uniwersytecie, udając się do Lwowa, gdzie miał objąć katedrę
literatury i języka polskiego.
10 zapewne nie chodziło o Władysława Czartoryskiego, syna ks. adama Jerzego Czartoryskiego, lecz
o adama Konstantego Czartoryskiego (1804–1880), bratanka ks. adama, który w 1848 r. ożenił się z naj-
starszą córką tytusa Działyńskiego, Elżbietą (1826–1896). W 1856 r. księstwo Czartoryscy zamieszki-
wali drugie piętro Pałacu Działyńskich, zob. B. Wysocka, Wstęp [w:] H. z Czartoryskich stanisławowa
Plater-zyberk, Wspomnienia z młodości, wstęp i oprac. B. Wysocka, Kórnik 2015, s. 7–11.
11 zygmunt szułdrzyński (1830–1918) – właściciel Gutowa Wielkiego i doktor praw, przyszły prezes Cen-
tralnego towarzystwa Gospodarczego; Leon Wegner (1824–1873) – absolwent Uniwersytetu Berlińskiego,
absolwent prawa na Uniwersytecie Wrocławskim, członek towarzystwa Literacko-słowiańskiego, syndyk
spółki Bazaru Poznańskiego, sekretarz generalny PtPn 1857–1868.
ANDRZEJ WOJTKOWSKI
ażeby uprosić hr. Cieszkowskiego
do wzięcia tej sprawy w swe ręce
i do zwołania odpowiednich osobisto-
Ści na zebranie w pałacu Działyńskich
w Poznaniu w celu zawiąza-
nia pomienionego towarzystwa.
Hr. Cieszkowski przyjął myśl przy-
chylnie, przyrzekł zebranie zagaić,
ale wzbraniał się zapraszać na zebra-
nie do nie swojego domu. Uczynili
to więc pp. Szulc, Szułdrzyński,
Wegner i ja. Przybyło kilkanaście
osób, a pomiędzy niemi oprócz nas
pp. hr. Działyński, dr Władysław]
Niegolewski, dr H[ipolit] Cegielski,
W[ładysław] Bentkowski”? i inni.
Hr. Cieszkowski, odebrawszy za
późno zaproszenie listowne, na to
zebranie nie przybył. Po przedsta-
| wieniu projektu przez jego autora
3. Kazimierz Szulc (1824-1887), nauczyciel wystąpili przeciw niemu śp. Cegielski,
gimnazjalny, publicysta, działacz społeczny jeden _ p. WŁ. Bentkowski, i p. J. mianowicie
z inicjatorów powstania PTPN, fot. ze zb. PTPN z powodu, że w W. Ks. Poznańskiem
nie ma osób godnych należenia do
takiego towarzystwa. Na co im odpo-
wiedziałem, że nie trzeba szukać daleko mężów uczonych i tego godnych, gdyż
mówcy sami do takich należą. Poczem wystąpił hr. T. Działyński i swoją dzielną
wymową popierał myśl zawiązania naukowego towarzystwa w Poznaniu, a po nim
w tym samym duchu przemawiał dr Wł. Niegolewski. Kiedy się wreszcie zgodzono
na zawiązanie towarzystwa naukowego, wystąpił śp. Cegielski przeciw nazwie
Towarzystwa Przyjaciół Nauk, twierdząc, że kto w Warszawskiem Towarzystwie
został członkiem, odbierał niejako nagrodę za swoje prace w dziedzinie nauk
i umiejętności, my zaś w Księstwie takich mężów nie mamy. Byłoby zatem zarozu-
miałością przybierać takową nazwę”
„Na to odpowiedziałem, że za mego pobytu w szkołach w Płocku istniało
także Towarzystwo Przyjaciół Nauk Płockie, którego prezesem był biskup płocki
ks. [Adam] Prażmowski, członek Towarz. Przyjaciół Nauk Warszawskiego”.
Istnienia płockiego towarzystwa zaraz obok warszawskiego z tą samą nazwą nie
12 Poza już wymienionymi oraz Cieszkowskim, Cegielskim i Działyńskim — Władysław Niegolewski
(1819-1885) - dr praw, wybitny parlamentarzysta; Władysław Bentkowski (1817-1887) - przyjaciel
Cegielskiego, oficer artylerii, uczestnik powstania węgierskiego w 1848 r. i powstania styczniowego, poseł
na sejm pruski, aktywny w rozmaitych przedsięwzięciach społecznych w Poznańskiem.
13 Towarzystwo Przyjaciół Nauk Warszawskie, „matka” wszystkich towarzystw naukowych w Polsce,
powstało w 1800 r., Towarzystwo Przyjaciół Nauk Płockie założono w 1820 r., na jego czele istotnie stanął
biskup płocki i senator Królestwa Polskiego Adam Prażmowski (1764-1836), oba rozwiązano po powsta-
niu listopadowym.
16
POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK I SKŁAD ZARZĄDU DO LIPCA 1857
uważano bynajmniej za arogancję ani
za ubliżenie towarzystwu warszaw-
skiemu. Więc też i my, zakładając
pod taką samą nazwą towarzystwo
w Poznaniu, bynajmniej nie dopu-
ściliśmy się zarozumiałości ani nie
ubliżymy byłemu towarzystwu war-
szawskiemu. A kiedy należenie do
towarzystwa warszawskiego było nie-
jako zaszczytem i nagrodą za poło-
żone już zasługi w dziedzinie nauk
i umiejętności, to nasze towarzy-
stwo ma być zachętą i bodźcem dla
wszystkich naukowo wykształconych
ziomków do dalszego pielęgnowa-
nia nauk i umiejętności w ojczystym
języku i środkiem zebrania wszelkich
sił naukowych Wielkopolski i Prus
Zachodnich w jedno ognisko. I te
wywody poparli swemi wymownemi i =
głosami tak hr. Tytus Działyński, jak 4. Ks. Franciszek Ksawery Malinowski (1808
idr Władysław Niegolewski. Wreszcie — 1881), proboszcz w Komornikach, językoznawca,
zgodzono się na zawiązanie towa- działacz społeczny, współzałożyciel PTPN,
rzystwa pod dopiero co oznaczoną fot. ze zb. PTPN
nazwą i wybrano komisję do zastoso-
wania przedłożonych statutów, skła-
dającą się z pp. Wegnera, braci Studniarskich'*, doktora Szulca i mnie. Po zre-
dagowaniu projektu ustaw ze strony rzeczonej komisji zwołanem zostało walne
zebranie do pomieszkania dra Władysława Niegolewskiego przy ulicy Młyńskiej,
które zaszczycił swoją obecnością, pomiędzy pięćdziesięciu a sześćdziesięciu
osobami, były członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk Warszawskiego, śp. jenerał
Fr[anciszek] Morawski”, Dyskusje nad ustawami trwały do drugiej w nocy, a kiedy
już nie więcej jak trzecia część pierwotnie zebranych pozostała, przyjęto ustawy
w ostatecznej redakcji. Hr. Tytus Działyński i śp. Rogier Raczyński'* dotrwali do
samego końca posiedzenia, na którem jednakże do ukonstytuowania towarzystwa
jeszcze nie przyszło. Ażeby to uskutecznić, zwołano walne zebranie do miesz-
kania śp. Rogiera Raczyńskiego w pałacu bibljoteki tegoż imienia. Po długich
naradach i ustnych rozprawach przyjęto wreszcie przygotowaną listę członków,
ułożoną przez dra K. Szulca wespół z p. Syndykiem Wegnerem, wybrano Zarząd,
14 Roman Studniarski (1823-1889) oraz Maksymilian Studniarski (1828-1889), profesor gimnazjalny,
członkowie założyciele PTPN.
15 Gen. Franciszek Morawski (1783-1861) - oficer w armii Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego,
uczestnik powstania listopadowego, właściciel Luboni, poeta.
16 Roger Raczyński (1820-1864) — syn hr. Edwarda Raczyńskiego, właściciel dóbr rogalińskich, zaangażo-
wany w rozmaite przedsięwzięcia narodowe w Poznańskiem.
17
andrzej Wojtkowski
18
składający się z hr. augusta Cieszkowskiego jako prezesa, ze mnie jako wiceprezesa,
dra Władysława niegolewskiego jako redaktora, śp. hr. Heliodora skórzewskiego
jako podskarbiego, Leona Wegnera, jako sekretarza, który pozostał długo duszą
towarzystwa. Dr. Wł. niegolewski znaczne położył zasługi dla towarzystwa, bo
starał się gorliwie i z dobrym skutkiem o zebranie dla niego funduszu żelaznego.
Śp. Cegielski i inne osoby, które były pierwotnie przeciwne założeniu towarzystwa,
przystąpiły do niego, kiedy zostało założone, przyjęły przewodnictwo w wydzia-
łach i pełniły gorliwie swe obowiązki. niektórzy profesorowie gimnazjum Marji
Magdaleny, mianowicie prof. Wannowski, Rymarkiewicz i Przyborowski, którzy
dotąd w zebraniach zawiązującego się towarzystwa brali czynny udział, zapytali
się prowincjonalnego kolegium szkolnego, czy im do towarzystwa w mowie będą-
cego należeć wolno. na co odebrali odpowiedź, iż im do niego przystępować się
nie radzi. Wskutek tego nie tylko oni, ale i inni profesorowie rzeczonego gimna-
zjum, a nawet promotor towarzystwa dr. Kazimierz szulc nie mogli być zapisani
w poczet członków nowo utworzonego zakładu naukowego”. […]
Rzecz dziwna, że towarzystwo nasze nigdy oficjalnie tej zasługi szulca nie
zaznaczyło. W pierwszem sprawozdaniu zarządu, wydrukowanem w pierw-
szym tomie „Roczników” z roku 1860, nie jest nazwisko szulca nawet wymie-
nione w tej części, która mówi o założeniu towarzystwa. a gdy szulc w roku 1887
umarł, wspomniał o nim zarząd kilku zaledwie słowami w swojem sprawozda-
niu, zaznaczając, że umarł jeden ze współzałożycieli towarzystwa. za życia nie
odwdzięczono mu się nigdy powierzeniem mu jakiego stanowiska w zarządzie,
a po śmierci nie uczczono jego pamięci skromnym i krótkim chociażby nekrolo-
giem w „Rocznikach”. a przecież był to jeden z najczynniejszych, najbardziej zapa-
lonych pracowników naukowych, jakimi towarzystwo nasze może się poszczycić.
towarzystwo, założone jego staraniem, przybrało formy organizacyjne zupeł-
nie różne od tych, które on mu zamierzał nadać. W sprawozdaniu Wydziału
Historyczno-Literackiego za 1 półrocze 1875 roku, napisanem przez niego
jako sekretarza Wydziału, mamy autentyczne wyjaśnienie, w jakim kierunku
zamierzał nowe towarzystwo pchnąć. W sprawozdaniu domagał się szulc, aby
towarzystwo zaczęło wydawać czasopismo. „tego rodzaju wydawnictwo miesięcz-
nika pt. »Muzejnik« jako organu Muzeum narodowego czeskiego, było punktem
wyjścia i jest do dziś dnia ogniskiem ruchu literackiego czeskiego, podstawą t.n.
Maticy czeskiej, do której należy każdy Czech będący w stanie płacić 6 fl. rocznie,
za co dostaje miesięczne zeszyty »Muzejnika« i wiele dzieł pożytecznych wydawa-
nych przez Maticę jako dodatek. tysiące osób należących jako abonenci do tego
stowarzyszenia umożebniają tak bogate wydawnictwo za tak niski abonament.
W podobny sposób są uorganizowane Matice wszystkich innych słowian, jak
łużyczan, serbów itd. taką też organizację miał na oku pierwotny mój projekt do
tow. Przyjaciół nauk, którego nazwę tylko historyczną pragnąłem mieć przyjętą
w miejsce Maticy: do tej organizacji, którą przy zawiązaniu tow. zmodyfikowano,
ciągle nawołuję w przekonaniu, że takowa dopiero będzie w stanie ożywić i użyźnić
naszą instytucję i przynieść naszemu społeczeństwu przez coraz częstsze publikacje
i coraz liczniejsze wydawnictwa znaczne korzyści”. (Protokoły waln. zebr. r. 1875).
Wiemy już, że inicjatorom i założycielom towarzystwa zależało przede
wszystkiem na pozyskaniu dwóch byłych członków warszawskiego towarzystwa
POWSTANIE TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK I SKŁAD ZARZĄDU DO LIPCA 1857
Przyjaciół Nauk: generała Franciszka
Morawskiego i Tytusa Działyńskiego.
Ostatniego, jak wiemy, pozyskali Szulc
i ks. Malinowski osobiście. Do pierw-
szego zaś napisał list ks. Malinowski.
W aktach dochował się odpis
Morawskiego z 27 XI 1856 roku, spo-
rządzony przez ks. Malinowskiego".
„Co się tycze — pisze Morawski —
zawiązku nowego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, z radością szczerą
pomysł tak chwalebny / witam.
Obudzić powinien w Wielkiej Polsce
omdlałość życia literackiego, przy-
czynić się do ocalenia mowy rodzin-
nej i młodym zdolnościom i zapałom
piękny nadać kierunek. Smutnem jest
zaiste to nagłe zamilczenie literackie
w naszej części Polski. Sprawiedliwie
ktoś powiedział, że literatura polska
jest podobną do trzypolowego gospo-
darstwa, gdzie zawsze jedna część pola 5. Hipolit Cegielski (1813-1863)
ugoruje. lą śpiącą teraz częścią my [w:] Z. Grot, Hipolit Cegielski, Poznań 2000
jesteśmy, lecz gdy tacy mężowie jak
hrabiowie Działyński, Cieszkowski
i panowie Libelt, Łukaszewicz i inni popęd dadzą, skutek dobry jest niewątpliwym,
odpoczęta niwa coraz bujniejszym pokryje się płodem. Ja na nieszczęście już dla
wieku podeszłego z daleka tylko cieszyć się będę dziełem zbawiennem i prosić
Boga, aby nie odmówił Swem wsparcia, tonącym ratować się dozwolił”.
Zebranie przygotowawcze, opisane wyżej przez ks. Malinowskiego, odbyło
się dnia 13 grudnia 1856 roku. Wynika to z protokołu zebrania odbytego dnia
12 stycznia roku następnego. Dochował się drukowany „Projekt do ustaw
Towarzystwa poznańskiego Przyjaciół Nauk odczytany na posiedzeniu przygoto-
wawczem d. 13 grudnia 1856 i temu zgromadzeniu pod sąd oddany ”V. Znajdujące
się w aktach dwa egzemplarze, silnie pokreślone i pozmieniane, świadczą również
o ożywieniu dyskusji opisanej przez ks. Malinowskiego.
Wybrana na tem zebraniu komisja statutowa, złożona z pięciu osób, wymie-
nionych wyżej, powołała z własnej inicjatywy na członka szóstego, a zarazem prze-
wodniczącego — Tytusa Działyńskiego.
Po całomiesięcznej pracy komisja mogła na posiedzeniu konstytucyjnym dnia
12 stycznia 1857 roku odbytem przedłożyć sprawozdanie, napisane i podpisane
przez Działyńskiego” oraz projekt ustaw wydrukowany na nowo wraz ze zmia-
nami proponowanemi przez komisję. Z pomocą tych drukowanych projektów
Władysław Niegolewski zaprosił na dzień 12 stycznia godzinę 6 wieczorem do
mieszkania swego przy ulicy Młyńskiej — dziś Seweryna Mielżyńskiego — kilku-
dziesięciu najwybitniejszych przedstawicieli życia umysłowego w Poznaniu i na
19
ANDRZEJ WOJTKOWSKI
OKRZEWKI
(Diatomacene)
OKOLIC POZNANIA,
wraz z krótką charakterystyką wszystkich rodzajów okrzemek
w wodach słądkich żyjących,
LL
ANALITYCZNEJ METODY
ułażył i opisał
r. KTPNIEWSRE.
(3 tattieami tqur.)
6., 7. F Sypniewski, Okrzemki (Diatomacae) okolic Poznania wraz z krótką charakterystyką
wszystkich rodzajów okrzemek w wodach słodkich żyjących, „Roczniki TPNP” 1860, t. I
prowincji. Na zebraniu” przewodniczył H. Cegielski, sekretarzem był Leon
Wegner. Najpierw zdawała sprawę komisja statutowa.
W sprawozdaniu z czynności komisji statutowej pisał Działyński, że komisja
uznała za rzecz słuszną trzymać się wzoru warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, wzoru obranego przez tych, co projekt ustaw zredagowali. Trzymanie się
tego wzoru było podyktowane nie tylko przywiązaniem do chwalebnej tradycji
Towarzystwa Warszawskiego, ale także względami taktycznemi. Chodziło mia-
nowicie o rozbrojenie rządu pruskiego, który mógł pod jakimkolwiek pretekstem
działalność nowej organizacji hamować. Chwali więc Działyński autorów projektu
ustaw za „wysoką wartość pomysłu ale także za „przezorną troskliwość... o zabez-
pieczenie trwałości zamierzonego dzieła”. „Redakcja bowiem, trzymając się niemal
dosłownie ustaw, jakie dekret gabinetowy śp. króla pruskiego, datowany z Poznania
dnia 1 lipca 1802 uznał za stosowne dla ziem polskich jego berłu podległych, połą-
czyła, niech tak powiem, wspomnienie rzeczonych ustaw z szlachetną myślą, jaka
13 lat później spowodowała tego samego króla do zapewnienia nam naszej narodo-
wości jako dowód Jego poszanowania dla prawych usiłowań naszych.
Mimo tych pochwał dla projektu ustaw u jego autorów komisja poczyniła
w nim bardzo daleko idące zmiany, tak że z 65 paragrafów projektowanych pozo-
stało tylko 37, które też następnie przez walne zebranie zostały zatwierdzone.
20
Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857
21
Komisja skreśliła w całości rozdział X, zawierający w trzech paragrafach, 63–65,
„przepisy dodatkowe”, nakładające na członków obowiązek pomagania sobie
wzajemnego w ciężkiej chorobie i brania udziału w pogrzebach zmarłych człon-
ków. ale i poza tem komisja znacznie ścieśniła zakres działalności towarzystwa.
Uczyniła ona to, jak tłumaczy Działyński, ze względu na „uszczuplone granice
i obręb działalności naszych”, sądząc, „iż należy się usunąć nawet pozór zakroju
nieodpowiedniego liczbie i zasobom tutejszych współrodaków naszych”. Był
to niewątpliwie skutek opozycji Hipolita Cegielskiego. Wobec tego komisja posta-
nowiła odrzucić „niemal wszelkie rozporządzenia tyczące się wydziałów i pod-
dać onych rozkład i atrybucje pod władzę dyrekcji zarządu z prawem urządzenia
tychże w miarę zasobów, potrzeb i okoliczności”.
Po zdaniu sprawy przez komisję Cegielski odczytał projekt statutów, poczem
przeprowadzono dyskusję nad sposobem roztrząsania poszczególnych paragra-
fów. zgodzono się wreszcie na odczytanie pojedynczych paragrafów w brzmieniu
ustalonem przez komisję. W dyskusji szczegółowej najsilniej sprzeczano się nad
samą nazwą towarzystwa. na wniosek sędziego stanisława Mottego17 przyjęto
nazwę „towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego”. zmiany poczynione w pro-
jekcie komisji dotyczyły wyłącznie zwrotów, istoty samej zaś nie dotykały. Po przy-
jęciu projektu komisji „postanowiono, jak czytamy w protokole, po przydłużo-
nej dyskusji, w której większa (część) członków miała udział, zawiązać na dniu
dzisiejszym (12 stycznia) towarzystwo stanowczo i podpisać czynność niniejszą
w dowód ukonstytuowania się”.
Podpisano protokół 42; ci zatem są członkami założycielami towarzystwa
naszego, a mianowicie: Roger Raczyński, Józef Mikorski, teofil Matecki,
Hipolit Cegielski, Kazimierz Jarochowski, [Karol] Kubicki, Leonard Radoński,
Włodzimierz adolf Wolniewicz, Edward Grabowski, tytus Działyński,
Kazimierz Kantak, stanisław szenic, antoni i Maksymiljan studniarscy, Ludwik
Jagielski, stanisław Motty, Roman studniarski, Władysław Wierzbowski, ignacy
Wierzbowski, Juljan zaborowski, dr. [Jan szczepan] Wolfram (późniejszy profesor
szkoły Głównej), Kazimierz szulc, Władysław niegolewski, ks. Fr. Malinowski,
Leon Wegener, Kajetan Buchowski, L[udwik] Koenigk, zygmunt i Władysław
szułdrzyńscy, W. naganowski, Edward Maksym[ilian] sosnowski, Kazimierz
niegolewski, Henryk szuman, Heljodor skórzewski, W[ładysław anastazy] łącki,
adolf zawada, Juljan Bukowiecki, Bolesław łącki, antoni zawadzki, Michał
nieszczotta, antoni Rose i Leon Chlebowski. Komisji statutowej, na której czele
stanął teraz w miejscu Działyńskiego ks. Malinowski, polecono zwołać walne
zebranie w ciągu czterech tygodni.
Komisja zebrała się dnia 28 stycznia i uchwaliła wydrukować ustawy w języku
polskim w 250 egzemplarzach oraz tłumaczenie ich niemieckie w 50 egzem-
plarzach, z dodaniem tekstu polskiego obok niemieckiego. tak zalecał uczy-
nić Działyński w sprawozdaniu swojem z dnia 12 stycznia. tłumaczenie nie-
mieckie statutów miano, za jego radą, przedłożyć policji „pro informatione”.
zarazem uchwaliła komisja zwołać walne zebranie na dzień 13 lutego 1857, na
17 stanisław Motty (1826–1900) – brat Marcelego Mottego i szwagier Hipolita Cegielskiego, prawnik,
wieloletni poseł do sejmu pruskiego i parlamentu Rzeszy.
andrzej Wojtkowski
22
godzinę 6 wieczorem, do Bibljoteki Raczyńskich, i to listami litografowanemi,
do których miano dołączyć ustawy. Celem tego zebrania miało być „wewnętrzne
urządzenie się towarzystwa i wybór zarządu”.
Walnemu zebraniu dnia 13 lutego przewodniczył znowu Cegielski; sekreta-
rzem był Wegner. Po odczytaniu protokołu posiedzenia z dnia 12 stycznia uchwa-
lono, że i obecni na zebraniu 13 lutego, a podpisani pod protokołem, mają ucho-
dzić za „rzeczywistych członków towarzystwa Przyjaciół nauk”. następnie uznano
towarzystwo za ukonstytuowane, uchwalono przystąpić do wyboru zarządu, i to
nie tylko pośród członków obecnych, ale i nieobecnych. W tajnem głosowaniu
wybrano na prezesa a. Cieszkowskiego 30 głosami z 31 głosujących. Cieszkowski
nie był na posiedzeniu, gdyż bawił w Warszawie z zamiarami matrymonialnemi18.
Hipolit Cegielski, obrany wiceprezesem, otrzymał 23 głosy, Leon Wegner – sekre-
tarz – 17 głosów. Podskarbim wybrano Rogera Raczyńskiego 25 głosami, a gdy ten
się zrzekł – Heliodora skórzewskiego19 17 głosami; redaktorem został Władysław
niegolewski, otrzymawszy 18 głosów.
Cegielski złożył wiceprezesurę już po tygodniu, na drugiem walnem zebraniu
dnia 20 lutego. W liścieVii z tegoż dnia, do Wegnera pisanym, tłomaczy się „dusz-
nością i bólem głowy”. „Ponieważ zaś – pisze dalej – słabość ta nie jest wyjątkowa,
ale raczej przy licznych pracach moich po każdem większem natężeniu i to często
powracać zwykła, przeto widzę się i na przyszłość w niemożności odpowiedzenia
zaszczytnemu obowiązkowi, które (!) towarzystwo na mnie włożyć raczyło. z tego
to powodu prosiłem towarzystwo w chwili ostatnich wyborów, aby uwzględniając
z jednej strony słaby stan zdrowia mego i nadmiar prac i obowiązków w różnych
sferach, z drugiej strony interes i dobro towarzystwa, które przy samym zawiązku
dzielnych i świeżych sił potrzebuje, nie wkładało na mnie nowego a trudnego obo-
wiązku, któremu bym sumiennie zadosyć uczynić nie mógł. Gdy… towarzystwu
pomimo to podobało się powołać mnie do urzędu wiceprezesa, miałem skrupuł
na samym wstępie dawać przykład usuwania się od usługi publicznej w przed-
sięwzięciu tak szlachetnem, jakie sobie towarzystwo za cel położyło, i dlatego
pod naciskiem chlubnej dla mnie opinji wybór ten przyjąłem. zastanowiwszy się
przecież to nad pracami zarządu mającego towarzystwa i jego roboty zorgani-
zować, to nad obowiązkami wiceprezesa, który z małemi wyjątkami w obecnym
składzie zarządu ciągle prawie prezesa zastępować będzie musiał, przyszedłem do
tego przekonania, że przy słabem mem zdrowiu a tak licznych i różnorodnych
mych zatrudnieniach zrobiłby zawód towarzystwu, gdybym tak ważnego a trud-
nego urzędowania przy samym zawiązku towarzystwa podjąć się miał”. W miej-
sce Cegielskiego walne zebranie z dnia 20 lutego pod przewodnictwem Wegnera
obrało wiceprezesem hr. Rogera Raczyńskiego.
Prezesa, augusta Cieszkowskiego, bawiącego w Warszawie, uwiadomił
o wyborze ks. Maliński. Cieszkowski odpisał dnia 27 lutego. Po wynurzeniu
wdzięczności za wybór postawił dwa pytania, od których, jak pisze „normalne
rozwinięcie działalności towarzystwa niepomału zawisło”, mianowicie, czy istotnie
18 august Cieszkowski (1814–1894) w 1857 r. poślubił swą stryjeczną siostrę, Helenę Cieszkowską.
19 Heliodor skórzewski (1792–1858) – właściciel Pruchnowa, bohater kampanii rosyjskiej 1812 r., odzna-
czony orderem francuskiej Legii Honorowej, wieloletni poseł na sejm prowincjonalny poznański.
Powstanie towarzystwa Przyjaciół nauk i skład zarządu do lipca 1857
23
władze „odradzały” profesorom wstępować do towarzystwa oraz czy wyboru
przewodniczącego dokonano na rok jeden, czy tymczasowo, aż do zorganizowa-
nia się wewnętrznego towarzystwa. „Gdyby pierwszy punkt był istotnie praw-
dziwy, wtedy oczywiście byłoby zdaniem mojem zawiesić czynności towarzystwa
aż do chwili, w której nam się uda pomyślniejsze usposobienie u rządu wyjednać”.
Dopiero po usunięciu tej trudności oraz mając pewność, że niebawem mógłby
prezesurę złożyć w ręce godniejsze, Cieszkowski był gotów przyjąć kierownictwo
towarzystwa. […]
Pierwszy prezes towarzystwa, august Cieszkowski, niedługo mógł zajmować
się sprawami jego, gdyż powróciwszy z Warszawy w końcu maja, już dnia 29 czerwca
zawiadomił zarząd o swym wyjeździe za granicę i konieczności wyboru nowego
prezesa. W czasie tak krótkotrwałej pierwszej prezesury swojej – Cieszkowski dwa
razy jeszcze stał na czele towarzystwa: od roku 1861 do 1868 i od roku 1885 do
1894 – nie mógł on wiele zdziałać dla młodej organizacji naukowej. Lecz już samo
przewodnictwo uczonego sławy europejskiej dodawało towarzystwu świetności
i powagi. Wiemy też, że Cieszkowski zabiegał o pozyskanie dla towarzystwa uczo-
nych i literatów, w czem mu pomagało rozległe jego „commercium litterarum”,
obejmujące nie tylko Polskę, ale niemal Europę całą. […]
Walne zebranie z dnia 29 czerwca 1857 roku stanęło wobec faktu, że prezes
Cieszkowski, wyjeżdżając na trzy kwartały za granicę, złożył urząd. Po dłuższej
dyskusji uchwalono nie przyjmować dymisji i udzielić mu „urlopu” sześcio-
miesięcznego z tem, aby na walne zebranie następne, mające się odbyć 3 lipca
1957 roku, wyznaczył zastępcę. Cieszkowski przedstawił wówczas na zastępcę
swego tytusa Działyńskiego, na zastępcę zaś Rogera Raczyńskiego, który rów-
nież wyjeżdżał za granicę, ks. Malinowskiego. Urzędowanie tych zastępców miało
trwać aż do wyborów po nowym roku 1858Viii.
odbyły się one na walnem zebraniuiX dnia 12 lutego 1858 roku. Prezesem
został tytus Działyński, wiceprezesem Juljan zaborowski, podskarbim teofil
Matecki (Heliodor skórzewski wówczas żył jeszcze i zdawał sprawę ze stanu kasy
na walnem zebraniu tegoż dnia, mylne zatem jest twierdzenie w pierwszem spra-
wozdaniu zarządu, drukowanem w roku 1860, że Matecki został podskarbim
po śmierci skórzewskiego); redaktorem pozostał nadal Władysław niegolewski,
sekretarzem Leon Wegner. niegolewski postawił wniosek, aby obrano stałego
i płatnego sekretarza. Walne zebranie nie zgodziło się na obiór sekretarza stałego,
zgodziło się natomiast na wyznaczenie pewnego wynagrodzenia na opędzenie
wydatków biurowych. oznaczenie wysokości tej kwoty pozostawiono na wnio-
sek Cegielskiego zarządowi. ten wyznaczył 100 talarów rocznie. Działyński atoli
uznał tę kwotę za zbyt małą i dodawał, póki żył, 150 talarów z własnej kieszeniX.
Przypisy:
I „Bibljoteka Warszawska” 1887 ii, s. 337; M. Motty, Przechadzki po mieście (Poznaniu) V 289; z. zaleski,
„Vesta”, Poznań 1923, s. 40 i nn.; „Anklageschrift des Staatsanwalts”, Berlin 1847, s. 250; Program pozn�
Szkoły Realnej z r� 1861, „Dzien. Pozn.” 1887, nr 71.
II „tygodnik illustrowany” 1880, ii 2, artykuł o Malinowskim pióra Kazimierza szulca; „Kronika rodzinna” 1881,
andrzej Wojtkowski
24
s. 124; „Kłosy” 1881, XXXii, s. 148; Kilka nieznanych skądinąd szczegółów w dwóch artykułach „Kurjera
Poznańskiego” 1881, nr 26 i 37; s. Karwowski, „Historja W� Ks� Pozn�”, ii, s. 349–350; „Dwutygodnik dla
Kobiet” 1880 i, s. 76; archiw. Państw. Poznan. „nacz. Prez. XXiV E iii 660”; „W. Encykl. Powsz. illustr.”;
„X. Franciszek Malinowski” w „Przeglądzie słowiańskim” 1881, s. 20–21.
III teczka sprężynowa „Koresp. t. P. n. z r. 1857”.
IV Drukowany w Poznaniu czcionkami Ludw. Merzbacha.
V teczka, zawierająca protokoły walnych zebrań z r. 1857, gdzie także drukowane projekty ustaw z uwagami
i poprawkami ręcznymi.
VI Protokół z tego zebrania w powyższej wymienionej teczce.
VII „Koresp. t. P. n. z r. 1857”.
VIII teczka protokołów walnych zebrań z r. 1857.
IX Protokoły z walnych zebrań z r. 1858.
X Protokoły posiedzeń zarządu z r. 1858.
25
Edyta Bątkiewicz-szymanowska
„służmy poczciwej sławie, aż do upadku”
Aktywność Tytusa Działyńskiego
w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk
na podstawie wybranych źródeł ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej
W dniu 21 sierpnia 1856 roku tytusa Działyńskiego odwiedził w Kórniku
znany mu już wcześniej proboszcz z Komornik ks. Franciszek Malinowski oraz
dr Kazimierz szulc – nauczyciel w Gimnazjum św. Marii Magdaleny – znawca tema-
tyki słowiańskiej. Przedstawili mu pomysł założenia towarzystwa naukowego – na
wzór warszawskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – prosząc o poparcie tej idei
i składając propozycję objęcia prezesury. Działyński – jak kilka lat później pisał
ksiądz Malinowski – przyjął ów pomysł z „młodzieńczym zapałem”1. od czterech
lat nie prowadził on już oficjalnej aktywności politycznej, wycofując się w domowe
zacisze, „nabywszy zbiory rękopisów, sadził drzewka i wydawał niektóre pamiątki
narodowe”, skupiał się na działalności społecznej, kulturalnej2 i wydawniczej3.
z aktywności politycznej zrezygnował w 1852 roku, składając mandat poselski4.
Działyński od początku entuzjastycznie odniósł się do pomysłu założenia
towarzystwa naukowego w Poznaniu, jednak zdecydowanie odrzucił propozycję
prezesostwa, kierując Malinowskiego i szulca do augusta Cieszkowskiego, który
„ozdobiony i literacką, i parlamentarną sławą, niegdyś ojciec Ligi”, miał według
niego „większe w Berlinie i u dworu poważanie”. Mimo poparcia dla samej idei dał
o sobie znać charakterystyczny dla właściciela Kórnika realizm polityczny oraz
świadomość, że piastowanie takiej funkcji wiąże się i z pewną odpowiedzialno-
ścią, i powinnościami natury reprezentacyjnej – być może koniecznością bywania
1 W 1872 r. ks. F. Malinowski opublikował Wspomnienie o pierwszych zawiązkach Poznańskiego Towarzy-
stwa Przyjaciół Nauk, „Dziennik Poznański”, nr 172 z 31 Vii 1871 r. zob. również oprac. a. Wojtkowskiego
w niniejszym tomie „Kroniki”.
2 „Życiorys tytusa Działyńskiego przez jego samego spisany w liście do pana Ludwika Koenigka, w Poznaniu,
9 marca 1852”, opublikowany w „Kalendarzu Poznańskim” 1862, s. 49–50, za: Bibliografia Historii Wiel-
kopolski, t. 1, red. a. Wojtkowski, Poznań 1938, s. 40. oryginalny egzemplarz „Kalendarza Poznańskiego”
z 1862 r. nie zachował się.
3 W latach 50. XiX w. ukazały się największe wydawnictwa t. Działyńskiego, m.in. Acta Tomiciana (1852–
1855) czy Genealogia rodu Szydłowieckich. ostatni wydany przezeń Viii tom Tomicianów wyszedł drukiem
w 1860 r., a więc w okresie jego największej aktywności w PtPn.
4 Do działalności poselskiej zraził się, nabrawszy przekonania o bezsilności posłów polskich w pruskim
sejmie. Miało to związek z jawnym ignorowaniem oraz wrogim nastawieniem wobec polskich postulatów.
na poselską mównicę wrócił jeszcze w styczniu 1859 r., o czym w dalszej części tekstu. zob. s.K. Potocki,
B. Wysocka, Tytus Działyński 1796–1861, Kórnik 2002, s. 49.
EDYTA BĄTKIEWICZ-SZYMANOWSKA
i odbywania rozmów z władzami
pruskimi, z czego właśnie cztery
lata temu zrezygnował. Umiejętność
racjonalnej oceny sytuacji będzie
widoczna także w jego dalszych pra-
cach na rzecz Towarzystwa. Wierny
swym przekonaniom, nie uchylił się
on jednak od zaangażowania w prace
społeczno-publiczne. Zobowiązywała
go do tego „przynależność do stanu
heraldycznego', co oznaczało według
niego swoistą służbę właśnie na polu
publicznym - kulturalnym, społecz-
nym bądź politycznym.
Wspomnianą wizytę oraz reko-
mendację dla pomysłodawców opi-
sał Działyński zgodnie z obietnicą
w liście do Augusta Cieszkowskiego
z 24 sierpnia 1856 roku”. Dodajmy,
że z ks. Malinowskim Działyński
korespondował już od pewnego czasu
1. Tytus Działyński (1796-1861), w sprawach naukowych i był żywo
ze zb. Muzeum Zamku w Kórniku zainteresowany jego pracami nad
lingwistyką słowiańską. Na prośbę
duchownego sprowadzał zbyt kosz-
towne dlań dzieła potrzebne do jego pracy naukowej, nie obawiał się zatem reko-
mendować go Cieszkowskiemu'. Niestety w bogatym zbiorze korespondencji
Działyńskiego to jedyny list, jaki twórca Biblioteki Kórnickiej wysłał do znanego
filozofa i naukowca, angażującego się — podobnie jak Działyński — w prace orga-
niczne podejmowane w XIX-wiecznym Poznaniu. Jedyną niestety jest też prezen-
towana poniżej odpowiedź założyciela Ligi Polskiej. Cieszkowski nie uchylił się od
wezwania do wspólnej pracy, acz z rewerencją odmówił podjęcia się kierowania
Towarzystwem, „ilekroć i gdziekolwiek naturalnych Przewodników przed sobą
widzę, wskazując na Działyńskiego, który był członkiem Towarzystwa Przyjaciół
Nauk Warszawskiego. Cieszkowski nie ukrywał zresztą, że i on myślał o wznowieniu
Towarzystwa Przyjaciół Nauk, lecz, jak pisał, „sądziłem zawsze, iż inicjatywa w tym
względzie należy się wszelkiem prawem czcigodnym rozbitkom tej pamiętnej [...]
korporacji”. Na tym urywa się korespondencja między pomysłodawcami i założy-
cielami Towarzystwa. Kolejny list pisany przez ks. Malinowskiego do Działyńskiego
datowany jest już na 27 marca 1857 roku, gdy Towarzystwo istniało już od dwóch
miesięcy, a jego prezesem był wybrany 13 lutego 1857 roku hr. August Cieszkowski.
5T Działyński do A. Cieszkowskiego, 24 VIII 1856 r., BK 7389, k. 3-4.
ś Korespondencję z ks. Malinowskim Działyński prowadził już rok wcześniej, np. z listu EK. Malinowskiego
z 27 II 1855 r., BK 7440, k. 22, wiemy, że Działyński sprowadzał dla niego rzadkie dzieła językoznawcze, np.
Bernarda de Montfaucona Paleographia greca sive de ortu et progressu literarum graecarum..., Paryż 1708.
26
„SŁUŻMY POCZCIWEJ SŁAWIE, AŻ DO UPADKU”
e Gidl. (KB. ft FA la zak pa zyka wk go
fiawzye .
f . : ” (
Motody 6 fa koty | głastnm ko pro) oban
A amo 2. Ka. £r. ule a. . flal, on k. 09m , mł Odiaan =,
c
fnatedryeta p «Prins Pla „ Macł A M facia m „ "Pn 24 Aer
/ J
leg" w rieczn ek btsywych PZ Mawman a GZ.
abe .
czło me KA (TOTEM nadezo 4 TŁECHR amy
1 fana ZA / wł —
fa RAA Jej : WA ZZ 4. Ź Opa era pn= padzie ę -
p "(5
295 Kaca tkaśr 2 dał Koso dla Umworeh tani rarod pam
| fa r 44 Jom: 2: Mhaulo m Dar
Arzaę lo swej pesęże£ 4 Dw rasta . CA pana -
L | fon Way 4 ma Dobre cłąc „
Arebynę Peja omeŃ, | Je) me karo Soworzyiloża ,
mp zarazę jak aać wd oe Ż umwazć a
owad ga Aa Emo am; 9 Dał Au —
a BNF A Pó fan atia. = SKA / ea Ruf Lu, e
slóaac "BA Ż 3 ko olsza. b pe . Wwazyń zaś |
bylismy taeluć pyle c deo fe 0) ena wia kę w
ZZA pźć A, ZE beka
kry 4 6,
«d ażnę , aoezdyi (Pje+e< Z = PE gab SW, t
łą o 4 of arot) an PL e , mAtaes
t. YpeŃ , ofsrodanę, ma Wj eznem
Lencem/ Że ko os ls somaę AŻ R bila ka.
4 *
© Hal wot e 7 ka mn er; e NTS i
DZEŻYM ZŁ
saa 6, jt£a pra leo 7 Z
mać na 4 nutka nych * U po Awek b 1 -
są Jiegny sty ym Sfuf ku obonngeh jęósk Daryyck —
sez Ce-rp plan o nem w chuj aste wdjenaceć
7
n 1 KS 4A ag kacie Przyj ea PAM "=
2. Fragment kopii listu T. Działyńskiego (pisanego ręką jego żony) do A. Cieszkowskiego
w sprawie PTPN, 24 sierpnia 1856 r., ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN
27
Edyta Bątkiewicz-szymanowska
28
tytus Działyński funkcję prezesa tPn objął oficjalnie 12 lutego 1858 roku,
choć obowiązki te pełnił już wcześniej, bo od 5 lipca 1857 roku, kiedy to ustą-
pił august Cieszkowski, wyznaczając na swojego następcę właśnie właściciela
Kórnika. anna Marciniak sugerowała, że w przeciwieństwie do Działyńskiego
Cieszkowski od początku postrzegał swoją prezesurę w towarzystwie bardziej
jako funkcję honorową, a nie jako miejsce trudnej, wymagającej zaangażowa-
nia pracy7. Po ustąpieniu pierwszego prezesa to właśnie Działyński kontynuował
zaczęte przez niego starania o dopuszczenie profesorów gimnazjalnych do człon-
kostwa w tPn, aczkolwiek w przeciwieństwie do Cieszkowskiego, wierzącego
w pozytywne załatwienie całej sprawy, nie uważał, aby należało zawieszać działal-
ność towarzystwa do czasu jej wyjaśnienia8.
Pracom Działyńskiego w towarzystwie wiernie sekundował ks. Franciszek
Malinowski. od samego początku podobnie interpretowali oni cele towarzystwa,
tak samo widzieli kwestię jego struktury oraz osób, które mają do niego nale-
żeć, w tym problem przynależności nauczycieli gimnazjalnych do towarzystwa.
W listach Malinowskiego do Działyńskiego widoczna jest swoista uniżoność i prze-
sadna wręcz pokora charakterystyczna dla „niższego stanem” księdza wobec „JW
Pana hrabiego i Dobrodzieja”. nieznane są listy Działyńskiego do Malinowskiego.
znając jednak jego stosunek do ludzi wykształconych, można przypuszczać,
że darzył księdza szacunkiem. Ponadto krąg zainteresowań naukowych komor-
nickiego proboszcza – lingwistyka ludów słowiańskich i kwestie słowiańskie – był
nieobojętny tytusowi. sam zresztą niejednokrotnie publicznie podkreślał estymę,
jaką żywił wobec uczonych9.
Kwestia przynależności profesorów gimnazjalnych do tPn, niezmiernie
istotna dla jego przyszłej działalności, stała się problematyczna już na samym
początku. zapytane o to Krajowe Kolegium szkolne w swojej opinii z 29 stycznia
1857 roku wprawdzie nie zakazało tego wprost, ale oświadczyło, że „przy dalszym
rozwoju towarzystwa nauczyciele mogliby znacznie utrudnić swoje stanowisko
urzędowe”10. nie przytłumiło to początkowego zapału, ale w miarę upływu czasu
sytuacja zaczęła się stawać coraz bardziej ambarasująca. Wobec niemożności zała-
twienia sprawy na miejscu, już w pierwszych tygodniach istnienia towarzystwa
pojawił się projekt postarania się o królewski protektorat, co sprawę by raz na
zawsze załatwiło. Było to jednak problematyczne z punktu widzenia patriotycz-
nych polskich standardów. z tymi właśnie kwestiami musiał więc zmierzyć się
tytus Działyński, najpierw pełniąc obowiązki prezesa, następnie już jako prezes
towarzystwa.
7 a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego w powstaniu i rozwoju Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 27–28.
8 zob. niżej: kopia listu a. Cieszkowskiego do F. Malinowskiego, przesłana do t. Działyńskiego. zob. też:
a. Marciniak, dz. cyt., s. 31.
9 W 1841 r. Działyński, broniąc na forum poznańskiego sejmu prowincjonalnego zasady naturalnej nierów-
ności i szlachectwa, które traktował „jako magistraturę, jako kapłaństwo, któremu powierzona jest część
pamiątek sławy i honoru narodowego”, podkreślał zarazem, że jedynie „nauka, talenta, dostatki, zasługi
i powaga mimowolnie nas między sobą równają, i dla tak zrównanych wymagałbym równości w obliczu
prawa”. zob. „akta sejmu stanowego”, BK 1588/1, k. 242 i nn.
10 a. Marciniak, dz. cyt., s. 39–40.
„SŁUŻMY POCZCIWEJ SŁAWIE, AŻ DO UPADKU”
/
l tej M NN M KA emk,
fopnaj 4 jony nom ka m aj
mh: torni, seleety ts Nalot bontekl
Asko skat Pona llaeic , Ka ył
f ovrax Pln Frag er
ÓW wa mam Aa łaty 4
Jal . ła Pag fr 7 ma-fAL 4 merem
r wi, EE - . 7 Ml cean fa
, r. Mora )
AL - 1) 4 A » j Pau,
neżych ym nh śl r GS
2 - * A. emule 1rfyeaa (l;
ayteaon> " for „YEN . /
pk (blo Nypl> fa mia
obrt»
7
2 A_
oayk aacaryy
' A, ee
fo = Arte 1 LOAN Z
4
)
| Kdhonaye (603
pd
OTPĄ_
Da nn > "
fs A Neu yhaa r”
3. Fragment listu A. Cieszkowskiego do T. Działyńskiego w sprawie PTPN, 9 września 1856 r.,
ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN
Pomysłodawcą ubiegania się o protektorat królewski był Antoni Kraszewski,
o czym wspomina w liście do T. Działyńskiego z 12 marca 1857 roku kolejny
zwolennik tego kroku — ks. Franciszek Malinowski. Został on jednak odrzucony
na zebraniu 6 marca tegoż roku, a kolejne kroki w tej sprawie podjęto dopiero
rok później, prawdopodobnie także ze względu na to, że po rezygnacji z kiero-
wania Towarzystwem przez Cieszkowskiego w lipcu 1857 roku korporacja nie
miała de facto prezesa — tylko zastępcę w osobie Działyńskiego. Ostatecznie na
walnym zebraniu 12 lutego 1858 roku, tym samym, na którym prezesem miano-
wano Działyńskiego, podjęto decyzję, aby udał się on w tej sprawie do Berlina".
Przebieg owego zgromadzenia musiał go zirytować, ponieważ jego ironiczne,
U Zob. tekst oficjalnej relacji T. Działyńskiego włączonej do Sprawozdania z czynności Towarzystwa Przyja-
ciół Nauk Poznańskiego do dnia 1go stycznia 1860, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego
t. 1, 1860, s. 601.
29
Edyta Bątkiewicz-szymanowska
30
napisane ciętym językiem sprawozdanie, charakterystyczne raczej dla prywat-
nej korespondencji, i to pisanej w stanie wzburzenia, zdecydowanie odbiega od
urzędowego tonu innych jego mów12. Działyński ewidentnie do Berlina jechać
nie chciał. Być może nie wierzył, nauczony swoimi wcześniejszymi sejmowymi
doświadczeniami, w powodzenie tej misji i nie miał w pierwszej chwili najlep-
szego zdania o autorach tego projektu. nie bez przyczyny pozwolił sobie na
złośliwą wręcz uwagę o bogini Wenus, pod której „wpływem nie raz i mądry
ogłupiał, jak świadczą królowie salomon i Dawid, i niektórzy inni”. Co ciekawe,
poświęcił sporo więcej uwagi cyzelowaniu owego w zasadzie mało znaczącego
fragmentu, a w drugiej redakcji tegoż brulionu jako jeden z nielicznych akapitów
był on zmieniany i poprawiany13.
niechęć do wyjazdu nie przeszkodziła Działyńskiemu ułożyć starannego
adresu. Podróż zaplanowana początkowo na maj przesunęła się jednak na czer-
wiec. W Berlinie Działyński udał się do księcia Fryderyka Wilhelma (późniejszego
cesarza Fryderyka iii), syna regenta (w zastępstwie obłąkanego króla Fryderyka
Wilhelma iV), późniejszego cesarza Wilhelma i. został przyjęty – „z największą
uprzejmością u Marszałka dworu Jego królewskiej Mości Fryderyka Wilhelma, już
poprzednio zawiadomionego o missyi mojej, miałem sposobność przedłożenia
naszych celów wyłącznie naukowych i zarazem sprostowania błędnego zapatry-
wania się władz miejscowych tuteyszych na nasze dążności”. Po rozmowie z nim
adresu jednak nie przedstawił, co tłumaczył w liście do sekretarza towarzystwa
Leona Wegnera oraz w sprawozdaniu przed zarządem towarzystwa: „przeko-
nałem się, że dobrze zrozumiany interes towarzystwa wymaga koniecznie, aby-
śmy się na teraz wstrzymali od wszelkich dalszych kroków urzędowych, dlatego
też zaprzestałem dalszego nalegania, będąc pewnym, żem obowiązkowi memu
[podkr. w oryg.] wedle mego najlepszego zrozumienia, w obecnej chwili ile
można było, całkowicie zadość uczynił”14. Działyński, któremu dano dużą swo-
bodę, uznał, że obecna sytuacja polityczna – wakat na tronie berlińskim, nie jest
odpowiednią chwilą do ubiegania się o protektorat. W tej sytuacji profesorowie
12 zob. a. Marciniak, dz. cyt., s. 29–30. autorka podaje, że jest to sprawozdanie z zebrania z 13 ii 1857 r.
Wydaje się jednak, że jest to datacja błędna, ponieważ w owym sprawozdaniu Działyński sam o sobie
pisze, że był w tamtym czasie zastępcą prezesa tPn, wiadomo skądinąd, że został nim dopiero w lipcu
1857 r. Ponadto zebranie, o którym wspomina a. Marciniak, cytując księdza Malinowskiego, podczas
którego ksiądz miał podać projekt „wskutek rady p. Kraszewskiego” wysłania deputacji do króla, nie
odbyło się 13 ii 1857 r. – list z tym cytatem został napisany 12 iii 1857 r., gdzie ks. Malinowski podaje,
że zebranie miało miejsce 6 b.m. – czyli w piątek. 6 iii w 1857 r. istotnie wypadał tego dnia. Raczej
bardziej prawdopodobne jest, że jest to sprawozdanie z walnego zebrania z 12 ii 1858 r., ponieważ
właśnie wtedy podjęto decyzję o wysłaniu deputacji do króla z Działyńskim na czele – ku jego nie-
zadowoleniu, które barwnie manifestował w tym tekście. Poza tym opis zebrania zgadza się z kon-
kluzjami zawartymi w publikowanym sprawozdaniu Działyńskiego, zob. poprzedni przypis. zastrze-
żenie wobec takiej datacji może wzbudzić fakt, iż Działyński pisze, że zebranie odbyło się w środę,
a 12 ii przypadał w 1858 r. w piątek (podobnie jak 13 ii 1857 r.), nie wspomina też o wybraniu go
na prezesa towarzystwa. nic nie wiemy jednak o jakimś nadzwyczajnym walnym zebraniu między
5 Vii 1857 a 12 ii 1858 r. zob. tekst nr 6.
13 Brulion sprawozdania z posiedzenia walnego zgromadzenia towarzystwa Przyjaciół nauk, zob. tekst nr 6.
14 List do szanownego sekretarza zarządu głównego towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego oraz spra-
wozdanie t. Działyńskiego przedstawione na zebraniu towarzystwa Przyjaciół nauk, zob. tekst nr 8 i 9.
„służmy poczciwej sławie, aż do upadku”
31
gimnazjalni, którzy do towarzystwa zdążyli już przystąpić, 10 września 1858 roku
musieli być wykreśleni z listy jego członków15.
Do sprawy powrócono w styczniu 1859 roku, po politycznym zwrocie
w Berlinie w listopadzie roku poprzedniego określanym mianem „nowej Ery”.
z jednej strony kwestię tę zaczęto podejmować na forum sejmu pruskiego, w któ-
rym od stycznia 1859 roku ponownie zasiadł tytus Działyński, zgodnie ze sfor-
mułowaną przed laty zasadą: „nie godzi się schodzić z pola, dopokąd starczy
sił i człowieka […] jeśli usiłowania okazały się bezskuteczne, nie naruszyły jed-
nakże sił ani osłabiły chęci nasze, owszem te ostatnie wzmogły się raczej mimo
przeszkód, jakie nam stawiano […]”16. z drugiej postanowiono udać się wprost
do ministra kultu i oświecenia. W liście z 5 stycznia 1859 roku sekretarz Leon
Wegner prosił Działyńskiego, aby zawiózł wniosek do ministra Moritza augusta
von Bethmanna-Hollwega, co nastąpiło w marcu tegoż roku17. Wiązano z tym
spore nadzieje, a Działyński otrzymał od zarządu ponownie dużą swobodę
ruchów: „Pozostawiamy JW Panu użycie środków i sposobów, jakie w tej mie-
rze uznasz za stosowne, światłem i łaskawem jego rozpoznaniu”18. Działyński
miał uzyskać pisemne zaświadczenie, że nauczyciele gimnazjalni wstępujący do
towarzystwa nie będą musieli obawiać się o swoje posady.
W marcu 1859 roku właściciel Kórnika wystosował wniosek do ministra w spra-
wie przynależności nauczycieli do tPn, na który jeszcze w grudniu nie było odpo-
wiedzi. 17 grudnia Działyński ponowił swoją prośbę, adresując ją bezpośrednio do
ministra Moritza augusta Bethmanna-Hollwega19. nie otrzymawszy odpowiedzi,
podczas sesji sejmu w 1860 roku poprosił o audiencję u ministra, która ostatecznie
odbyła się 16 maja 1860 roku. W trakcie spotkania Działyński użył całego swojego
kunsztu oratorskiego, celnie ripostując ministra. tę umiejętność już wiele lat wcze-
śniej świetnie scharakteryzował poseł Karol Lipiński podczas sejmu w 1841 roku:
„[…] mówi śmiało i prawdą w duchu jak na Polaka przystało, tak jednak umie to
ubarwić, że nie drapie niemców”20. argumenty Działyńskiego na nic się jednak
nie zdały, sprawa przynależności nauczycieli do PtPn została ucięta definitywnie.
Jej niepozostawiający złudzeń przebieg Działyński przedstawił w sprawozdaniu
z wizyty w Ministerium spraw Duchowych i oświecenia, które zostało opubliko-
wane w pierwszym tomie „Roczników tPn Poznańskiego” w 1860 roku21.
Kolejną sprawą, która budzi chyba większe zainteresowanie wśród bada-
czy niźli współczesnych tytusowi, była sprawa słynnego votum separatum
Działyńskiego, czyli jego protestu przeciwko zbieraniu pamiątek historycznych na
poczet przyszłego muzeum. Wydział nauk Historycznych i Moralnych PtPn już
15 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928, s. 107.
16 Brulion tytusa Działyńskiego podczas sejmu w 1841 r., BK 1588/2.
17 L. Wegner do t. Działyńskiego, 5 i 1859 r., BK 7389, k. 52; zob. też: a. Marciniak, dz. cyt., s. 39.
18 L. Wegner do t. Działyńskiego, 5 i 1859 r., BK 7389, k. 52.
19 a. Marciniak, dz. cyt., s. 40.
20 K. Lipiński do C. Działyńskiej, 17 iii 1841 r., BK 7362, k. 741.
21 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego do dnia 1-go stycznia 1860 roku,
s. 601–601. tekst wydrukowany w „Rocznikach” uległ znacznemu skróceniu, zob. też: M. Marciniak,
dz. cyt., przyp. 99, s. 42.
Edyta Bątkiewicz-szymanowska
32
w 1857 roku planował założenie Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich
w Wlk. Ks. Poznańskim22. tytusowi Działyńskiemu wespół z Ludwikiem Jagielskim
powierzono ułożenie instrukcji do poszukiwania starożytności, co okazało się zby-
teczne, ponieważ już wcześniej oddział archeologii i sztuk Pięknych towarzystwa
naukowego Krakowskiego ogłosił podobne opracowanie pt. Skazówka do poszu-
kiwań i badań starożytności. Jego 30 egzemplarzy towarzystwo Krakowskie poda-
rowało towarzystwu Poznańskiemu, które zaczęło się nim posługiwać podczas
pozyskiwania własnych zbiorów. Jednak z czasem, spory początkowo, napływ
darów osłabł. W czerwcu 1858 roku postanowiono wydać odezwę wzywającą do
społecznej ofiarności na tej płaszczyźnie. Votum separatum Działyńskiego wstrzy-
mało jej ogłoszenie, ostatecznie jednak jako prezes tPn sygnował ją swoim pod-
pisem23. Ponadto Działyński sam ofiarował na poczet przyszłego Muzeum Historii
naturalnej zbiór mineralogiczny. tradycja ta została podtrzymana przez jego
rodzinę po śmierci hrabiego. W latach następnych ofiarowano także książki do
Biblioteki PtPn, zwłaszcza brakujące tytuły. Współpraca nie dotyczyła wyłącz-
nie darów dla Biblioteki PtPn, rodzina Działyńskich udostępniała również salę
Czerwoną swego poznańskiego pałacu na „odczyty towarzystwa”24.
W 1860 roku tytus Działyński mimo słabnącego zdrowia, które od kilku lat
poważnie szwankowało – męczyły go duszności oraz bóle wątroby, udał się na sejm
do Berlina. aby podreperować zdrowie, w tamtym czasie udawał się również „do
wód” Karlsbadu. nie przeszkadzało mu to jednak aktywnie uczestniczyć w dzia-
łaniach towarzystwa, należał do kilku Komisji, m.in. zasiadał w kolegium, które
miało opracować zasady konkursu na napisanie historii włościan. Ponadto stał
na czele dwóch Wydziałów: Przyrodniczego i Historycznego. z kolei w czerwcu
1860 roku planował wydać popularyzatorską instrukcję o gatunkach grzy-
bów, która mogłaby zapobiegać powtarzającym się w tamtym czasie zatruciom.
niestety tej ostatniej publikacji nie udało mu się już zakończyć. zmarł w nocy
z 11 na 12 kwietnia 1861 roku, aktywny aż do samego końca, zgodnie z tym, co
pisał w liście do augusta Cieszkowskiego, namawiając go do wspólnych działań
w towarzystwie – „służmy poczciwej sławie aż do upadku”.
22 18 Xi 1857 r. rozesłano litografowaną odezwę podpisaną przez pełniącego obowiązki zastępcy prezesa
tPn ks. F. Malinowskiego, w której informowano: „Wydział nauk historycznych zatrudnia się obecnie
urządzeniem Muzeum starożytności polskich […] profesor Max. studniarski, mieszkający przy ul. Garbar-
skiej pod nr. 8, przyjmuje przedmioty nadsyłane do zbioru”, BK 7389, k. 76.
23 M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory Poznańskiego
Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu� Katalog wystawy, Poznań 1982, s. 10–11;
odezwa, drukowana w Poznaniu (czcionkami L. Merzbacha), informuje, że już na początku prac towa-
rzystwa Przyjaciół nauk dał się odczuć brak muzeów, zatem powstałe Wydziały tPn postanowiły zapełnić
tę lukę, Wydział nauk Historycznych zajął się urządzaniem Muzeum archeologicznego, a Wydział nauk
Przyrodniczych – Muzeum Historii naturalnej. Drukowana odezwa podpisana przez prezesa t. Działyń-
skiego i sekretarza L. Wegnera w zbiorach BK, sygn. BK 7389, k. 96.
24 z 1887 r. pochodzi listowna prośba Heliodora Święcickiego, który w latach 1885–1904 był przewodni-
czącym Komitetu PtPn, o udostępnienie sali [Czerwonej] na odczyty towarzystwa na czas rozbudowy
gmachu towarzystwa, list z 12 i 1887 do hrabiny Działyńskiej, towarzystwo Przyjaciół nauk w Poznaniu,
archiwum Biblioteczne Pan Biblioteki Kórnickiej, sygn. aB 83/a, k. 3 i nn.
33
Korespondencja i materiały
tytusa Działyńskiego do dziejów PtPn
Wstęp i opracowanie Edyta Bątkiewicz-Szymanowska
teksty publikowane w niniejszej edycji pochodzą ze zbioru dotyczącego dzia-
łalności tytusa i Jana Działyńskich w Poznańskim towarzystwie Przyjaciół nauk
znajdującego się w Pan Bibliotece Kórnickiej pod sygnaturą BK 7389. spośród
148 kart wybrano jedenaście dokumentów, które nie tylko dobitnie odzwierciedlają
aktywność t. Działyńskiego w najtrudniejszym okresie budowania towarzystwa,
ale obrazują również jego wartości, poglądy i metody działania w służbie publicznej.
Edycja zawiera jedenaście tekstów, w tym pięć listów: pismo augusta
Cieszkowskiego do tytusa Działyńskiego, kopię listu a. Cieszkowskiego do księ-
dza Franciszka Ksawerego Malinowskiego – przepisaną przez księdza i załączoną
w liście do t. Działyńskiego, kopię pisma t. Działyńskiego do a. Cieszkowskiego,
dwa listy F.K. Malinowskiego do t. Działyńskiego, a także list t. Działyńskiego do
sekretarza towarzystwa Leona Wegnera. Ponadto pięć brulionów mów i spra-
wozdań pióra t. Działyńskiego, dotyczących jego działalności w towarzystwie
od 1857 do 1860 roku: projekt adresu do syna regenta króla pruskiego Fryderyka
Wilhelma, sprawozdania z misji do Berlina w 1858 i w 1860 roku, wreszcie bru-
lion protokołu z zebrania towarzystwa. Dodajmy, że dokument z 1860 roku był
drukowany w pierwszym tomie „Roczników” tPn.
Przygotowując teksty do druku, zachowano ich oryginalną ortografię i styli-
stykę, dla lepszego odbioru uwspółcześniono jedynie interpunkcję. W nawiasach
kwadratowych podano brakujące imiona. W podobny sposób oznaczono wyrazy
niemożliwe do odczytania, te zaś, których brzmienie pozostaje domyślne, opatrzono
dodatkowo znakiem zapytania. oryginały większości prezentowanych dokumentów,
zwłaszcza bruliony mów i sprawozdań t. Działyńskiego, posiadają uwagi naniesione
ołówkiem. Jest to ślad po późniejszych próbach, niestety nie zawsze trafnych, roz-
szyfrowania dat powstania poszczególnych tekstów. ze względu na ich sporą liczbę
zamknięto je w nawiasach kwadratowych i opatrzono odpowiednią notą.
Większość dokumentów to luźne karty wielkości a5, arkusze większego for-
matu, zbliżonego do a4, posłużyły autorowi do sporządzenia brulionów mów
i sprawozdań. trzy teksty powstały w formacie pagina fracta: Mowa do księcia pru-
skiego (BK 7389, k. 67, tekst nr 7), która została sporządzona także po francusku
oraz w dwujęzycznej wersji niemiecko-polskiej; sprawozdanie t. Działyńskiego
przedstawione na zebraniu towarzystwa Przyjaciół nauk z 1858 roku (BK 7389,
k. 91, tekst nr 9) oraz sprawozdanie z wizyty w Ministerium spraw Duchowych
i oświecenia z 1860 roku (BK 7389, k. 87–90v, tekst nr 10). Wszystkie dokumenty,
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
34
z wyjątkiem trzech pierwszych listów oraz ostatniego – votum separatum
Działyńskiego, ułożono chronologicznie.
***
Nr 1
Tytus Działyński do Augusta Cieszkowskiego, 24 VIII 1856 r.
Kopia listu do Pana augusta Cieszkowskiego [ręką inną niż t. Działyńskiego]
[data dopisana ołówkiem: 24.8.56]
najdroższy Panie Dobrodzieju!
Miałem tu przed dwoma dniami wizytę ks. Fr[anciszka] Xaw[erego]
Malinowskiego, w tej chwili proboszcza w Komornikach pod Poznaniem, męża
arcy-biegłego w rzeczach tyczących się słowian, i Doktora [Kazimierza] schulca
[sic – szulca], człowieka równie obeznanego z rzeczami polskiemi.
Ci Panowie przedstawili mi potrzebę zawiązania u nas tow. Przyj. nauk; opie-
rali oni nadzieję pozyskania dobrych skutków dla swoich zamiarów na tem factum,
iż tow. Przyj. nauk w Warszawie wzięło swój początek pod rządem pruskim. Ci pano-
wie ofiarowali mi przez wzgląd na dobre chęci i siwiznę moją opiekę i przewodnic-
two towarzystwa, ale zarazem jak najsłuszniej dodali tę uwagę, iż przede wszystkiem
życzyć wypada, aby tow. było wprowadzone w istnienie – że moje antecendenta
mogłyby stanąć na przeszkodzie, wszyscy zaś byliśmy zupełnie zgodni co do twier-
dzenia, że hr. august Cieszkowski, ozdobiony i literacką, i parlamentarną sławą, nie-
gdyś ojciec Ligi [Polskiej] – winien jest przyjąć i tę opiekę, ofiarowaną mu wdzięcz-
nem i życzliwem sercem. Wypisuję tu dosłownie wstęp z listu Ks. Malinowskiego:
„Dr Kazimierz schulc wrócił ze mną jeszcze do Poznania, by ustnie uwiadomić
naszych uczonych przyjaciół o jak najpomyślniejszym skutku pokornych próśb
naszych z sercem przepełnionem wdzięcznością i radością za łaskawe przyrzeczenie
nam czynnego współudziału i swej światłej rady dla naszego przedsięwzięcia, a nade
wszystko za mające nastąpić listowne zaproszenie na głowę naszego towarzystwa
[podkr. w oryg.] męża również powszechnie dla światła i poświęcenia sprawie naro-
dowej poważanego, jakim jest czcigodny nasz Cieszkowski”.
najdroższy Panie, zdrowie moje upada, wiem zresztą, iż i twoje nietęgie, ale
służmy – jak mówi Kochanowski – poczciwej sławie aż do upadku1. Racz nam nie
odmówić prośby naszej i przyjmij łaskawie wyraz rycerskiego poważania, z któ-
rem mam honor się pisać.
twoim naj[niższym] sł[ugą] t.D. [ręką t. Działyńskiego]
Kór[nik] 24/8 [18]56 [r.]
Źródło: BK 7389, k. 3–42.
1 „służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże” – cytat z J. Kocha-
nowskiego, Pieśni� Księgi wtóre� Pieśń 19.
2 W Bibliotece PtPn, rkps 1595, k. 2, znajduje się odpis tegoż listu, z adnotacją odpisującego: „z archiwum
Cieszkowskich z Wierzenicy”.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
35
Nr 2
August Cieszkowski do Tytusa Działyńskiego, Ostenda, 3 IX 1856 r.
3 września 1856 [r.], ostenda
Wyznaję, że jedną z myśli, które mi się wiły i uśmiechały w rzadkich chwi-
lach swobody ubiegłego dwunastolecia, była myśl wznowienia u nas towarzystwa
Przyjaciół nauk, lecz sądziłem zawsze, iż inicjatywa w tym względzie należy się
wszelkiem prawem czcigodnym rozbitkom tej pamiętnej a zostawionej [?] kor-
poracji. niewiele wprawdzie owych zacnych rozbitków Xsięstwo nasze posiada –
bodaj nawet czy obok szanownego i kochanego Pana oraz Jenerała [Franciszka]
Morawskiego możnaby jeszcze trzecie imię wskazać – przynajmniej w tej chwili
nie przypomina mi się takowe. Gdym poczynał o tem marzyć, żył jeszcze nieod-
żałowany Edward Raczyński3, byłoby więc collegium, które przybraniem mądrych
latorośli mogłoby się rozkrzewiać. oby tu tylko w zaród i pożytkowanie iakie, nie
widzę, dlaczego by nawet we dwóch nie można byż tego przedsięwziąć. najprzód
i przewodzenie [?] Wasze pospieszy bez wątpienia każdem, którego tem prze-
wodzeniem zachęcicie [?] i godnym takowego uznania. i powstanie Ciało szczu-
plejsze zrazu od pierwiastkowego Rodzica i spadkobiercy swego, ale chętne ku
wstępowaniu w iego ślady chwyceniem się jego prac rozpoczętych i dokonywaniu
tychże, o ile siły i możność dozwolą. tym sposobem Ciało to niechby wcale istotę
nową, [wyr. nieczyt.] wyrosłą [?], ale i istnym allegrem powstałej przed pół wie-
kiem a pod tym samym Rządem instytucyi. ani przypuścić nie można, by Rząd
dzisiejszy po połowie wieku postępu [podkr. w oryg.] mógł lub chciał odmówić
życia zrodzonemu niegdyś pod jego opieką, a dziś z pozostałych członków odra-
dzającemu się stowarzyszeniu. Co się zaś tyczy Przewodnictwa, to stokroć jesz-
cze mniej niż inicjatywa odrodzenia podlegać może dyskusyi. są fakta naturalne,
[wyr. nieczyt.] stosunki niezaprzeczalne, zasługi oczywiste, które nie dopuszczają
wahania. a wzgląd jedyny podany przez Hrabiego jako powód uchylenia się od
tego, co mu się ze wszech miar przynależy, na ten wzgląd mówię mało kogo by
nie usuwał. Byłażby to persona grata, np. ta, o której pomyśleć raczyliście. Co
[wyr. nieczyt.], by za zacną myśl, acz odsuniętą [wyr. nieczyt.] nie była zupełną.
Powołany na żołnierza szeregowca duszą i ciałem przystępuję do spólnej pracy,
lecz nie mnie niesprawiedliwie jąć się przewodnictwa, skoro ilekroć i gdziekolwiek
naturalnych Przewodników przed sobą widzę. alboż my to nie Polacy i słowianie,
byśmy prac i zasług starszyzny naszej uznawać nie mieli.
zresztą miesiąc nie minie, a będę miał miłą sposobność ustnego rozmówienia
się z szanownym i kochanym Panem, albowiem jedną z pierwszych myśli moich
będzie za powrotem do domu złożyć Mu osobiście serdeczne uszanowanie, któ-
rego tu listownie wyraz składam.
szczerze przywiązany wielbiciel i sługa.
august Cieszkowski
Źródło: BK 7389, k. 1–2.
3 Edward Raczyński od 1827 r. był członkiem towarzystwa Przyjaciół nauk w Warszawie.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
36
Nr 3
Ks. Franciszek Ksawery Malinowski do Tytusa Działyńskiego,
Komorniki, 21 VIII 1856 r.
Komorniki pod Poznaniem d 21go sierpnia 1856 [r.]
Jaśnie Wielmożny Hrabio
najłaskawszy Dobrodzieju mój i Panie!
Według łaskawie udzielonego mi zlecenia posyłam uniżenie wyjątek z listu
naszego Plebańskiego tyczący się jego rozprawy pro doctoratu4. Pisze on dnia
11go b.m. do mnie: „W tych dniach odebrałem pochlebną dla mnie odpowiedź od
[Joachima] Lelewela na moją dissertacją wraz z uwiadomieniem, że ów kochany
nasz nestor krytyką mnie zaszczycił w dzienniku wydawanym w Brukseli przez
Pascala Duprat „Revue universelle de la libre recherche” z miesiąca Marca r.b. tom
iii. Pg 130–131 [podkr. w oryg.]. Czy nie można by w Poznaniu postarać się o ten
zeszyt, bo mi wielce na sądzie Lelewela zależy?”5.
Doniosę tedy Plebańskiemu, iż dzięki wspaniałomyślnej gorliwości naj-
czcigodniejszego Pana mego o oświatę narodową ruczony, poszyt do przeczytania
dostanie, z czego się zapewne ten uzdolniony młodzieniec wdzięcznym sercem ucieszy.
Dr Kazimierz szulc wrócił ze mną jeszcze do Poznania, by ustnie uwia-
domić naszych uczonych przyjaciół o jak najpomyślniejszym skutku pokor-
nych próśb naszych – i sercem przepełnionym wdzięcznością i radością za
łaskawe przyrzeczenie nam czynnego współudziału i swej światłej rady dla
naszego przedsięwzięcia, a nade wszystko za mające nastąpić listowne zaprosze-
nie na głowę naszego towarzystwa [podkr. w oryg.] męża równie powszechnie
dla światła i poświęcenia sprawie narodowej poważanego, jakim jest Czcigodny
nasz Cieszkowski. Radość jednak nasza była zmieszaną ze smutnym i bolesnym
uczuciem, żeśmy najczcigodniejszego Dobrodzieja naszego i Pana nie widzieli
w pożądanym zdrowiu i byliśmy świadkami dotkliwych cierpień Jego i że mimo
rad lekarza tego roku nie raczyłeś udać się do wód dla poratowania swego dro-
giego zdrowia. tak jest, drogiego nie tylko dla Jego Czcigodnej rodziny, ale i dla
całego narodu naszego, i dlatego zapewno każdy szczerze kochający swój naród
ucieszyłby się na samą wieść, że Jaśnie Wielmożny Hrabia u wód zagranicz-
nych lub krajowych pielęgnujesz swoje zdrowie, byś na tej ziemi po najdłuższe
lata przyświecał jak dotąd wzorem cnót obywatelskich i świętą i niepokalaną
4 Józef Kazimierz Plebański stopień doktora otrzymał w 1855 r. na podstawie pracy pt. Comentatio historica de
succesoris designandi consilio vivo Joanne Casimiro Polonorum Rege, napisanej pod kierunkiem L. Rankego.
W 1858 r. J. Lelewel zamieścił jej pochlebną recenzję w „La libre recherche...”. zob. s. Konarski, Józef
Kazimierz Plebański, PsB, t. XXVi, 1981, s. 707–709. zob. też. list J.K. Plebańskiego do F.K. Malinowskiego
z 16 września 1856 r., Biblioteka Raczyńskich, rkps 1484, k. 16–18.
5 Pierre Pascal Duprat (1815–1885) – francuski dziennikarz i polityk o poglądach republikańskich, na
pocz. lat 50. XiX w. wyjechał do Belgii, gdzie założył „Revue universelle de la libre recherche” (1852).
zob. a. Robert, E. Bourloton, G. Cougny, Dictionnaire des parlementaires française 1789–1889, t. 2, 1889,
s. 511–512; http://www.assemblee-nationale.fr/histoire/biographies/1789-1889/tome_2/DUPRat_DURanD-
-DE-CoRBiaC.PDF (dostęp: 20 X 2016). t. Działyński ostatecznie sprowadził wspomniany egzemplarz
„Revue universelle”; zob. też a. Marciniak, Rola Tytusa i Jana Działyńskich w rozwoju ośrodka naukowego
w Wielkopolsce, Warszawa–Poznań 1980, s. 42.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
37
miłością oświaty i sławy, i szczęścia narodu naszego. o co Pana Boga z głębi
serca prosząc, załączam Jaśnie Wielmożnemu Panu Hrabiemu i Przezacnej
Małżonce, i najdostojniejszym gościom Jego wyraz najgłębszego uczucia,
z jakim mam zaszczyt być
najłaskawszym Dobrodzieja mego i Pana
najniższym i najpokorniejszym sługą
Ks. Fr. Xaw. Malinowski
Źródło: BK 7389, k. 18.
Nr 4
Ks. Franciszek Ksawery Malinowski do Tytusa Działyńskiego,
Komorniki, 12 III 1857 r.
Komorniki pod Poznaniem, 12go Marca 1857 [r.]
Jaśnie Wielmożny Hrabio
najczcigodniejszy Dobrodzieju i Panie mój!
Raczyłeś mnie we wspaniałomyślnym poświęceniu się swoim dla dobra
oświaty narodowej powiedzieć przez Pana [Ludwika] Jagielskiego6, że jeżeliby
czego nie było w Jego drogocennym Kórnickim zbiorze, a jakbym potrzebował,
raczysz mi JW. Panie Dobrodzieju, sprowadziwszy na własność swej Biblioteki, do
użycia na czas jakiś łaskawie udzielić. to ślachetne oświadczenie się Czcigodnego
Hrabiego i Pana mojego przyjąłem wdzięcznym sercem i to mi właśnie ośmiela
zwrócić Jego uwagę na nowo wychodzące w Krakowie dzieło, które moim zda-
niem godnym jest zająć miejsce w Księgozbiorze Kórnickim. o tym dziele wyczy-
tałem w Gazecie naszej z 8 Marca co następuje:
„nakładem Gustawa sennewalda7, księgarza, w drukarni uniwersytetu
krakowskiego wyszło dzieło antoniego zygmunta Helcla8 pod tyt. Starodawne
prawa polskiego pomniki, poprzedzone wywodem historyczno-kritycznym, tak
zwanego Prawodawstwa Wiślickiego, w texcie ze starych rękopismów krytycznie
dobranym, obejmujące do 80 arkuszy druku in 4to. Pięćset dziesięć lat w roku
bieżącym upływa od czasu, kiedy Kazimierz Wielki w Wiślicy nadał znany
statut Wiślicki. W pięć z górą wieków otrzymujemy text tych praw kritycznie
podany. Prawnicy polscy znają całą ważność tej pracy uczonego z. Helcla, ale
6 Ludwik Jagielski (1821–1884) – publicysta, malarz, kupiec, członek PtPn, od 1859 r. redaktor „Dziennika
Poznańskiego”, zob. P. Michałowski, Ludwik Jagielski (1821–1884), PsB, t. X, 1962–64, s. 311–312. zob. też.
Brulion listu t. Działyńskiego do L. Jagielskiego, 1860, BK 7389, k. 8–10.
7 Gustaw adolf sennewald (1804–1860) – od 1832 r. właściciel księgarni i domu wydawniczego w Warsza-
wie. a. Lewandowska, Słownik pracowników książki polskiej, 1974, s. 808–809.
8 antoni zygmunt Helcel (1808–1870) – krakowski badacz historii prawa, autor licznych prac historycz-
no-prawnych, wydawca źródeł. t. 1 wspomnianego przez ks. Malinowskiego dzieła pt. Starodawne prawa
polskiego pomniki ukazał się nakładem księgarni G.a. sennewalda w Warszawie w 1856 r., czcionkami
drukarni uniwersytetu w Krakowie; z. Jabłoński, Antoni Zygmunt Helcel (1808–1870), PsB, t. iX, 1960–61,
s. 354–357.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
38
dzieło to nie tylko samych prawników zajmować może. Badacz dziejów krajo-
wych, dziejów wewnętrznych narodu, kościoła, mianowicie szkół, obyczajów
i zwyczajów, wreszcie historyk piśmiennictwa i języka polskiego bez niego się
obejść nie może, każdego nawet myślącego więcej, ukształtowanego obywa-
tela zająć potrafi uwagę. Praca sumienna, owoc kilkudziesięciu lat ślęczenia
i badań, złożyły to dzieło, które można nazwać jednym z najpiękniejszych
pomników obecnej literatury polskiej, które w dalekiej przyszłości świad-
czyć będzie, że i dzisiejsze pokolenie nie zerwało ogniw narodowych wiążą-
cych przeszłość z teraźniejszością, że i u nas wychodzą dzieła, z któremi przed
Europą słusznie pochlubić się możemy. Wydanie tego dzieła, które w drukiem
ogłoszonej księdze stanowi całość sobie, należy do najstaranniejszych i naj-
piękniejszych wydań. odbito tylko 590 exzemplarzy. Cena rub. sr. 9”. Rubli
srebrnych 9 słownie dziewięć, to za twardy orzech do zgryzienia dla ubogiego
plebana Komornickiego.
6 b.m. odbyła się Dyrekcja naszego towarzystwa Przyjaciół nauk, posie-
dzenie w pałacu [Bibliotece] Raczyńskich, a że dostojny nasz Wiceprezes
[Roger Raczyński], nie mogąc na tym dniu być obecnym w Poznaniu, substi-
tuował mnie, zamiast jak należało Czcigodnego Hrabiego i Pana mojego, wno-
szę więc, że JW. Pan Dobr. nie byłeś i nie mogłeś być obecnym na tym posie-
dzeniu. Uważam tedy za rzecz stosowną, przyzwoitą i pożyteczną udzielić
najdostojniejszemu Członkowi naszego towarzystwa, co zarząd zrobił, wnet
postanowił. zaszczytnemu dla mnie wezwaniu sekretarza9, by zastępować
naszego dostojnego Wice Prezesa, zadosyć uczynić nie mogłem, dla bólu gar-
dła, piersi i kaszlu z powodu zaziębienia się w Buku na pogrzebie drogiej sercu
polskiemu pamięci Pułkownika [andrzeja] niegolewskiego10. Wypisuję tedy
z listu Dr. Kazimierza szulca co następuje: „W Piątek było posiedzenie Dyrekcji
naszego towarzystwa, na które i Ciebie wezwano, a które nie byłoby się odbyło
z powodu twojej niebytności, gdyby [Roger] Raczyński przypadkiem nie był zje-
chał, ponieważ i [Heliodor] skórzewski nie przybył11. Postanowiono wezwać kil-
kadziesiąt osób do towarzystwa, a osoby, które były przy debatach do podpisania
protokołu, jeżeli tego nie uczyniły. Również podpisano do oświadczenia, ile chcą
dać składki i żeby ją natychmiast złożyły. Do arcybiskupa wyślą deputacją, wzy-
wając go na członka honorowego12. Kroki do króla i prezesa naczelnego odło-
żono do czasu przybycia Cieszkowskiego, którego list do Ciebie na posiedzeniu
9 Funkcję sekretarza w tym czasie piastował Leon Wegner (1824–1873) – prawnik i historyk.
10 Płk andrzej niegolewski (1787–1857) – uczestnik kampanii napoleońskich, bohater szarży pod somo-
sierrą, powstaniec listopadowy, zasłużony dla polskiej aktywności narodowej w Poznańskiem, pochowany
w grobowcu rodzinnym w Buku. s. Kieniewicz, Niegolewski Andrzej Marcin (1787–1857), PsB, t. XXii,
1977, s. 756–758.
11 Heliodor skórzewski (1792–1858) – oficer armii Księstwa Warszawskiego, poseł na sejm prowincjonalny,
członek założyciel PtPn, po rezygnacji R. Raczyńskiego pełnił funkcję podskarbiego. J. Pietrzak, Skórzew-
ski Heliodor Jan Stanisław (1792–1858), PsB, t. XXXViii, 1997–98, s. 368–370.
12 abp. L. Przyłuskiemu (1789–1865) zaproponowano godność honorowego prezesa, którą ten przyjął.
W papierach t. Działyńskiego znajduje się brulion podziękowań dla arcybiskupa jego autorstwa, BK 7389,
k. 84; zob. a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego w powstaniu i rozwoju Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 33–34.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
39
Dyrekcji odczytano. Również wezwą członków, ażeby do 1go Września nadesłały
swe prace w celu umieszczenia ich w »Roczniku« towarzystwa mającym wyjść
w tym roku”13.
Kopię listu Hrabiego Cieszkowskiego ośmielam się tu załączyć z pokorną
prośbą, jak temu światłemu Mężowi na jego pytania, zwłaszcza na drugie, mam
odpowiedzieć? Kiedy sobie rozważam treść tego listu, przychodzę do przekona-
nia, że myśl moja wysłania deputacyi do króla z prośbą o protektorat dla naszego
towarzystwa, odrzucona większością głosów, była jednak dobrą i stosowną,
powziąłem ją wskutek rady P. Kraszewskiego14 i jej ważność i doniosłość pojąłem
nie rozumem, lecz wiarą i sercem.
Bogu najwyższemu dzięki i chwała! związek małżeński dostojnego syna
Pańskiego z wielkich cnót i świetnych przymiotów Księżniczką izabellą
Czartoryską przyszedł szczęśliwie do skutku15. Mimowolnie ten święty węzeł,
kojarzący z sobą dwie najświetniejsze rodziny i perły naszego narodu, przypo-
mina sercu polskiemu ślub naszej Królowej Jadwigi z Władysławem Jagiełłą.
Dlatego gorąco Boga proszę, aby i z tego związku dwu świetnych rodzin
Wielkopolski i Litwy równie błogie dla narodu naszego wynikły następstwa
i doprowadziły w swym czasie do zjednoczenia w jedną całość rozszarpanych
części naszej wspólnej ojczyzny. takie są moje nadzieje, takie moje przeczucia,
daj potężny i miłościwy Boże, aby się wkrótce ziściły. a ziszczą się niezawod-
nie, boć jestem przekonany, że dostojny syn Pański jest i będzie nieodrodnym
potomkiem swych wielkich ojców, a w bezpośredniej puściźnie odziedziczy
cnoty i gorącą miłość ojczyzny po swym najczcigodniejszym ojcu, o ile mu sił
wystarczy, przyczyniać się będzie także ze swojej strony w każdym względzie
do zbliżenia tej dla serca polskiego błogiej i z utęsknieniem oczekiwanej chwili,
której nadejścia życząc mojemu narodowi i sobie, przesyłam w pokorze całemu
dostojnemu domowi Pańskiemu najgłębsze poważanie i uczczenie, z jakim
mam zaszczyt być
Jaśnie Wielmożnego Hrabiego
najczcigodniejszego Dobrodzieja mego i Pana
Ks. Fr. Xaw. Malinowskiego
Źródło: BK 7389, k. 20.
13 Chodzi o konkurs na pracę dotyczącą dziejów włościan w dawnej Polsce przyjęty na walnym zebra-
niu towarzystwa 5 Vii 1857 r. (zob. Wyrazy szczerego szacunku…, w niniejszym numerze „Kroniki”,
tekst nr 2). Jego zwycięzcą był prof. Wacław aleksander Maciejowski, autor pracy Historia włościan
i stosunków ich politycznych, społecznych i ekonomicznych, które istniały w Polsce od czasów najdaw-
niejszych aż do drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 1874. na łamach „Roczników tPnP” ogłoszono
ją dopiero w nr. 17.
14 Feliks antoni Kraszewski (1797–1870) – dr praw, powstaniec listopadowy, członek PtPn od 1857 r., zob.
Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, red. a. Pihan-Kijasowa, Poznań
2008, s. 238.
15 Ślub Jana Działyńskiego z izabelą Czartoryską, córką adama Jerzego, odbył się 27 ii 1857 r. na Wyspie
św. Ludwika w Paryżu.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
40
Nr 5
Kopia listu Augusta Cieszkowskiego do ks. Franciszka Ksawerego
Malinowskiego, załączona do listu F.K. Malinowskiego
do T. Działyńskiego, 12 III 1857 r.16
Warszawa, 27 Lutego 1857 r.
szanowny Księże Proboszczu Dobrodzieju
Przed kilku dniami otrzymałem za pośrednictwem P. Profesora [Wacława]
Maciejowskiego17 list szanownego Księdza Proboszcza z wiadomością o tak
zaszczytnem a niezasłużonem powołaniu mnie przez zawiązujące się Poznańskie
towarzystwo Przyjaciół nauk, do przewodniczenia pracom tego zgromadzenia18.
Przy wynurzeniu wdzięczności za ten obowiązujący dowód zaufania pozwalam
sobie dwa przedwstępne postawić pytania, od których, ile mi się zdaje, normalne
rozwinięcie działalności towarzystwa niepomału zawisło:
1. azali prawdziwą jest nadeszła ta wieść, jakoby władze prowincyonalne
oświadczyć miały urzędnikom pośrednim i bezpośrednim, a mianowicie
Profesorom, iż niezupełnie chętnym okiem widziały ich współudział w pracach
towarzystwa?
2. azali wybór przewodniczącego ogranicza się na rok jeden albo też azali ten
pierwszy wybór jest tymczasowy aż do zupełnego ukonstytuowania się towarzy-
stwa, po czem stanowczy nastąpi19?
Gdyby pierwszy punkt był istotnie prawdziwy, wtedy oczywiście byłoby zda-
niem moim zawiesić czynność towarzystwa aż do chwili, w której nam się uda
pomyślniejsze usposobienie u Rządu wyjednać. a prędzej czy później wyjed-
nanie takowe wątpliwości nie ulega, jeśli nie od razu u Władz miejscowych
(czegoż przecież spodziewać się jeszcze można), to to zaiste w Ministerium,
a w razie potrzeby nawet u samego Monarchy, którego pieczołowitość dla badań
i prac czy to naukowych jest równie silna, jak światła. nie przypuszczam więc
nawet możności niepomyślnego skutku, skoro tylko Rząd się przekona, że prace
towarzystwa będą ściśle naukowe. Dopóki zaś przekonania tego nie będzie, a tym
samym Urzędników od współdziałania choćby niewyraźnie odwodzić będzie,
dopóty mniemałbym, iż towarzystwo pozbawione najsilniejszej zapomogi ze
stanu nauczycielskiego tylko wegetować, a nawet z braku sił moralnych tylko
spaczyć by się mogło. Jeżeli więc ten warunek żywotności towarzystwa osiągnięty
zostanie, czego mam niepłonną nadzieję, o co, w razie potrzeby, za bytności
16 oryginał listu a. Cieszkowskiego z 27 ii 1857 r. do F.K. Malinowskiego znajduje się w Bibliotece Raczyń-
skich, rkps 1848, k. 1. tekst tożsamy z kopią zrobioną przez ks. Malinowskiego znajdującą się w BK.
17 Wacław aleksander Maciejowski (1792–1883) – prawnik, historyk praw słowiańskich i kultury. W 1860 r.
uzyskał godność członka honorowego PtPn, w 1874 r. zwyciężył w konkursie ogłoszonym przez PtPn,
zob. przyp. nr 12. J. Bardach, Maciejowski Wacław Aleksander (1792–1883), PsB, t. XiX, 1974, s. 71–74.
18 na pierwszym walnym zebraniu 13 ii 1857 r.
19 Cieszkowski sam złożył swoją prezesurę na zebraniu 29 Vi 1857 r., zawiadamiając zarząd o swoim wyjeź-
dzie za granicę na okres trzech kwartałów. Dymisji nie przyjęto, udzielono mu półrocznego urlopu z zale-
ceniem wyboru swojego następcy. 5 Vi 1857 r. odbyło się walne zebranie towarzystwa w Pałacu Działyń-
skich, na którym Cieszkowski na swojego następcę wyznaczył tytusa Działyńskiego. zob. a. Marciniak,
Udział Tytusa Działyńskiego…, s. 28.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
41
posłów naszych w Berlinie, postaraćby się wypadało, a do czego w każdym razie
z mej strony wszelkich usiłowań przyłożyć za powrotem nie omieszkam, oraz
jeśli odpowiedź na drugie moje pytanie postawi mnie w możności ustąpienia nie-
bawem, more majorum [obyczajem przodków], krzesła prezydialnego, któremu
ze starszych i zasłużeńszych ode mnie Weteranów pola naukowego – wtedy nie
wahałbym się zająć na chwilę to krzesło, dopóki pierwsze trudy zawiązania prze-
byte nie zostaną. Wszelako nadmienić jeszcze muszę, iż powód wprawdzie pry-
watny, lecz jeden z najważniejszych w życiu człowieka, nie prędzej jak w końcu
Maja zjechać mi do Księstwa i ledwo kilka tygodni zabawić tam dozwoli. Powód
ten (de uxore ducenda [ślub]), jakkolwiek nie odwiedzie mnie od gorliwego zaję-
cia się około dobra towarzystwa, uniewinni mnie, przynajmniej w oczach kolle-
gów, jeśli nie prędzej i nie na dłużej znajdować się będę mógł w ich gronie20.
zostaję z prawdziwym uszanowaniem tak dla osoby księdza Proboszcza Dobr.,
jako też dla zaszczytnych i wiele rokujących prac jego.
august Cieszkowski
Źródło: BK 7389, k. 21.
Nr 6
Brulion sprawozdania z posiedzenia walnego zgromadzenia Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, 1858 r. [?]
[dopisek, raczej późniejszy, ołówkiem: po 23 czerwca 1857, przed 14 ii 1858]
W środę, dnia … odbyło się w gmachu biblioteki Raczyńskich posiedzenie wal-
nego zgromadzenia towarzystwa poznańskiego przyjaciół nauk. zgromadzenie
było nieliczne, na krześle przewodniczącego zasiadał Pan Działyński, longo
intervallo tertius [trzeci w długim przedziale], bo zastępca zastępcy. na prze-
ciw prezydującego stała na kamiennej podstawie aeneadum genitrix, homi-
num divumque voluptas [alma] Venus [Rodzicielka Eneadów/Rzymian, rozkosz
ludzi i bogów, Venus karmicielka]21. Brunatna i zimna, bo ze spiżu ulana, Bogini
umieszczona zaś w sali posiedzeń towarzystwa, czy to na pamiątkę, że Cesar gro-
miciel Germanów z łona Wenery ród Jula wywodził, lub też dla nauki, że pod
potężnym tej Bogini wpływem nie raz i mądry ogłupiał, jak świadczą królowie
salomon i Dawid, i niektórzy inni22.
20 W kwietniu 1857 r. w Warszawie miał miejsce ślub Cieszkowskiego ze znacznie od niego młodszą siostrą
stryjeczną Haliną Cieszkowską (1836–1861).
21 Początek i księgi De rerum natura Lukrecjusza.
22 W drugiej redakcji tekstu ten fragment zmieniony: „Brunatna i zimna, bo ze spiżu ulana, Bogini w gro-
nie naszym postawiona, czy to na pamiątkę umieszczona w izbie naszych uczonych posiedzeń, czy to na
pamiątkę, że gromiciel Gallów i Germanów z onej łona ród swój wywodził. albo też, żeby powiedzieć
uczonemu zgromadzeniu cave tibi i przypomnieć, że ta pani, począwszy od salomona, nie jednego mędrca
i półmędrka w pole wyprowadziła”.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
42
Rozprawiano nad wnioskiem szanownego członka dyrekcji x. Malinowskiego,
aby protektorat nowo zawiązanego towarzystwa ofiarowany został dostojnemu
synowi xięcia Regenta Pruskiego23. Prezydujący na ten wniosek jakby ogłupiał,
co mu [skreślone słowo: bardzo] było do twarzy, ale sprytniejsi kolledzy dobrze
wiedzieli, że człowiek jest mową obarczony na to, aby myśl swoją mógł zataić24.
Uchwalono więc, aby wyprawić do Berlina delegację celem uzyskania
dla naszego tow. wysokiego protektoratu dostojnego Księcia, który dziś jest
w Prusach przedmiotem sympatyi i nadziei, zgromadzenie sądziło, że skutki tej
missyi nie mogą być wątpliwe, zwłaszcza kiedy widzimy, jak wspaniałą opieką
cieszą się nowo zawiązane towarzystwa Przyjaciół nauk tak w Krakowie, jak
i w Wilnie, z strony Władzy tamecznych krajów. Prusy bowiem zwykły [podkr.
w oryg.] przyznawać sobie najwyższe stanowisko na drodze oświaty i postępu.
Jednakże dla większego zabezpieczenia losów i pomyślnego skutku ważnej
sprawy dla W. Ks. Poznańskiego, część członków towarzystwa zapraszała hr.
Heliodora skórzewskiego do przyięcia delegacji z naszego grona. ten Pan nie
tylko jest szambelanem, ale też i wielu różnobarwnemi orłami jest ozdobiony,
łatwiejszym był więc dla niego polot do dworu na tylu skrzydłach króla ptaków,
dworskie zaś podwoie otwierałby mu własny jego syn, nowo promowany na
kamerjunkra25. JW. Hr. skórzewski odmówił jednakże owej posługi dla jednego
lub drugiego z owych pięciu set „czemu...?”, które uczony szambelan już po raz
drugi nam wyłożył.
W tak trudnem położeniu zgromadzenie, idąc za przysłowiem, że kto na
placu, ten nieprzyjaciel, poleciło ową draźliwą negocyacyę przewodniczącemu
panu Działyńskiemu. Podeszły jednakże wiek jego i zwykłe z jego strony usuwa-
nie się od posług politycznych – potem przypisywana Panu Działyńskiemu jakaś
sztywność kości pacierzowej, nareszcie zupełny brak iakich bądź stosunków mię-
dzy nim a wyższemi władzami kraju też nie świadczyły za trafnością tego wyboru,
przypuścić więc tylko trzeba, iż uczeni członkowie tuszą sobie, że poselstwo Pana
Działyńskiego i dziś uzna posłuchanie, jakim się cieszył chłop znad brzegów
Dunaju, kiedy ten w prostych, ale wyraźnych słowach uskarżał się przed Markiem
aureliuszem i Rzymskim senatem na krzywdy, jakie trapiły jego naród ze strony
ówczesnych Prokonsulów. ale w Rzymie panował natenczas Marec aureliusz,
zaszczycony jak zapewne Cesar Juliusz, pierwszeństwie na bankiecie Cezarów
w niebieskiej gospodzie Jowisza.
Źródło: BK 7389, k. 81–83v.
23 Regent pruski to brat chorego psychicznie króla Fryderyka Wilhelma iV, od 1861 r. król, a od 1871 r.
cesarz Wilhelm i, jego syn zaś to książę pruski Fryderyk Wilhelm, późniejszy cesarz Fryderyk iii Hohen-
zollern (1888).
24 W drugiej redakcji tekst nieco zmieniony: „Liczne zgromadzenie rozprawiało nad potrzebą wyprawienia
delegacji do Berlina”.
25 H. skórzewski od 1816 r. piastował godność szambelana królewskiego. Uchodził za lojalnego poddanego
pruskiego, miał dwóch synów, andrzeja i stanisława (1836–1862).
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
43
Nr 7
Projekt mowy adresowanej
do księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma, 1858 r.
Do Xcia Pruskiego26
[dopisane ołówkiem: (o tow. Przyjaciół nauk) oraz inną ręką, również ołów-
kiem: Fryderyka Wilhelma 1858]
Jaśnie Wielmożny Mości Książę Panie!
Prusy [z lewej strony poprawione Prussy] wyprzedzały zawsze ościenne
Mocarstwa w pielęgnowaniu naukowych potrzeb ludów sobie podwładnych.
Dziadowi W. X. Mości Ś.P. Fryderykowi [podkr. w oryg., z boku dopisano:
Ks. Fryderykowi Poznańskiemu] Wilhelmowi iii, winniśmy nadanie prawa
własności rolnikom [skreślony wyraz: Polskim] w W. Księstwie Poznańskim.
ale to dobrodziejstwo największe spomiędzy wszystkich poprzedziło potwier-
dzenie statutów Warszawskiego towarzystwa Przyjaciół nauk. Rodzime
bowiem rozwinięcie oświaty jest nieodzownym warunkiem do ocenienia
słusznego nawet dobrodziejstwa. Dziś Wilno i Kraków poszły za tym świetnym
przykładem [dopisane na marginesie: który ś.p. Dziad W. Ks. Mości uświęcił],
a tam zawiązane towarzystwa Polsko-naukowe cieszą się czynną opieką carów
Rossyjskiego i austryackiego.
My zaś oparci na prawie krajowem zawiązaliśmy w Poznaniu towarzystwo
Przyjaciół nauk z wyłącznym względem na narodową mowę i historyę, a to
pod warunkami niemal równie [wyraz nieczyt.], jak potwierdzona już dawniej
wysoka łaska spoczywającego w Bogu Króla Jego Wysokości. ale że zapatry-
wanie zmienia się według wysokości, na której stoimy, kierunki, które dzie-
dzicznym Królom i ludom są pożyteczne, nie zawsze dogadzają władzom
przemijającymi podrzędnym, doznajemy w wykonaniu zamiarów prawem
dozwolonych niektórych przeszkód, aby te więc usunąć powagą wysokiej
opieki, zaszczycili mnie moi współrodacy i kolledzy jako obranego przez sie-
bie przewodnika poleceniem złożenia w dostojne ręce W.X. Mości statutów,
[skreślone: „tak pierwotnego Warszawskiego, jak i”] nowo utworzonego tow.
Przyj. nauk w W.X. Poznańskiem z pokorną prośbą do W.X. Mości, abyś raczył
przyjąć nasze wyłącznie naukowe i narodowe towarzystwo pod wysoki twój
protektorat
Waszej Książęcej Mości
z najgłębszym uszanowaniem
[dopisane nieco z boku mniejszymi literami jakby od niechcenia]
Źródło: BK 7389, k. 67.
26 W papierach BK znajduje się kilka redakcji tej mowy w języku polskim, francuskim i niemieckim, BK
7389, k. 67–80.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
44
Nr 8
Tytus Działyński do sekretarza generalnego TPN
Leona Wegnera, 1858 r.
Do szanownego sekretarza zarządu głównego towarzystwa Przyjaciół nauk
Poznańskiego
[data dopisana ołówkiem: 1859]27
Mam honor zawiadomić szanownego sekretarza zarządu głównego, iż
wywiązując się z polecenia danego mi przez walne zgromadzenie towarzystwa
naszego, udałem się [w czerwcu 1858 r.] powtórnie do Berlina. tam przy-
jęty z największą uprzejmością u Marszałka dworu Jego królewskiej Mości
Fryderyka Wilhelma, już poprzednio zawiadomionego o missyi mojej, mia-
łem sposobność przedłożenia naszych celów wyłącznie naukowych i zarazem
i sprostowania błędnego zapatrywania się władz miejscowych tuteyszych na
nasze dążności. Po długiej jednakże z nim rozmowie i ścisłem rozważeniu oko-
liczności dziś zachodzących w stosunkach państwa przekonałem się, że dobrze
zrozumiany interes towarzystwa wymaga koniecznie, abyśmy się na teraz
wstrzymali od wszelkich dalszych kroków urzędowych, dlatego też zaprze-
stałem dalszego nalegania, będąc pewnym, żem obowiązkowi memu [podkr.
w oryg.] wedle mego najlepszego zrozumienia, w obecnej chwili ile można było,
całkowicie zadość uczynił. Postanowiliśmy jednozgodnie chwilowo wstrzymać
dalsze urzędowe kroki. Gdyby nawet nie zamiłowanie spólnej nam sprawy, to
sam zaszczyt, jaki mnie potkał z strony walnego zgromadzenia, nakładałby na
mnie obowiązek godnego odpowiedzenia położonemu we mnie zaufaniu; dwie
zaś drogi były otwarte, jedna głośniejsza i dla mnie pochlebniejsza zewnątrz
naszych murów, druga dotykająca mnie pozorem winy w oczach ziomków, ale
natomiast zbawienna dla ogółu towarzystwa naszego; tej ostatniej chwyciłem
się w przekonaniu najmocniejszem, iż odpowiadam myśli najszanowniejszych
moich mocodawców.
najniższy sługa
Działyński [autograf]
Ps. Upraszam o łaskawe udzielenie tego sprawozdania sekretarzom wydzia-
łów.
Źródło: BK 7389, k. 55.
27 nadawca nie określił datacji listu, został on wysłany do L. Wegnera w 1858 r. Błędna data została dopi-
sana ołówkiem później, zapewne przez kogoś porządkującego archiwum t. Działyńskiego.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
45
Nr 9
Sprawozdanie T. Działyńskiego przedstawione na walnym zebraniu
Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1860 r.
[data dopisana ołówkiem: 1860]28
najszanowniejsi Panowie!
Kazaliście mi przewodniczyć w spólnych naukowych naradach naszych, jestem
więc z urzędu obowiązany do zagajenia dzisiejszego posiedzenia publicznego.
trzymając się prawideł szkoły, wypada mi nasamprzód mówić o rzeczach naj-
mniejszej wagi, więc o sobie samym. szanowni Panowie! zasiadłem to zaszczytne
miejsce, chwilowo opuszczone jedynie w myśli, aby one utrzymać w pogotowiu do
przyjęcia powtórnie jednego lub drugiego z zacnych moich poprzedników.
szanowni Panowie! Czyniąc zadosyć przepisom prawa, zabroniliśmy sobie
wszelkiego rozbioru przedmiotów tyczących się religii lub polityki. Wspomnę więc
tylko, iż wskutek Waszego postanowienia udałem się do Berlina, ale tam wstrzyma-
łem się od wszelkiego stanowczego kroku, wzmocniony w osobistem przekonaniu,
że najpiękniejszym hołdem dla wszelkiej władzy była zawsze wiara w dostateczność
opieki prawa krajowego. Przeciwnie, domaganie się wyjątkowego uwzględnienia
wynika z ścieśnionego pojęcia o prawdziwem powołaniu zwierzchności.
niech więc skromne prace nasze ściśle zawarte w granicach, jakie i prawo, i my
sami zakreśliliśmy sobie, będą odpowiedzią na błędne zapatrywania i na potwarze,
jakieby nas spotkać mogły.
zdanie sprawy z naszych dotychczasowych czynności złożą szanowni sekre-
tarze tak dyrekcyi, jak i wydziałów, a do zajęcia głosu pozwalam sobie tychże
wezwać kolejno.
Działyński
Źródło: BK 7389, k. 91.
Nr 10
Sprawozdanie z wizyty
w Ministerium Spraw Duchowych i Oświecenia, 1860 r.
[data dopisana ołówkiem: 1860]
szanowni sekretarze towarzystwa Przyjaciół nauk będą mieli honor przed-
łożyć na dzisiejszym walnem zgromadzeniu obraz czynności towarzystwa
naszego i jego wydziałów, ja zaś poczytuję sobie za obowiązek zdać szanownym
Panom sprawę z danych mi poleceń i powierzonych czynności u Wysokiego
Ministerium spraw duchowych i oświecenia.
28 Brak datacji nadanej przez autora sprawozdania. Data 1860 r. dopisana ołówkiem, najprawdopodob-
niej błędna, ponieważ sprawozdanie to Działyński – podobnie jak list dotyczący tej samej sprawy do
L. Wegnera, przedstawił tuż po powrocie z misji do Berlina w czerwcu 1858 r.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
46
Wiadomy jest szanownym Panom nieszczęśliwy objaw myśli tuteyszych
władz szkolnych, i wiadomo, że ten zmusił najszanowniejszych naszych profeso-
rów gimnazyalnych do usunięcia się od wszelkiego udziału w pracach naukowych
towarzystwa. złożyłem do akt przedstawienia moje do Wysokiego Ministerium,
pozwoliłem sobie nawet nadmienić w tychże, że zasada Rzymian: „delenda
Carthago” [Kartaginę trzeba zniszczyć], temu państwu nie posłużyła, bo bez-
względnie wywołuje u podbitych narodów oburzenie, pod którego trawiącem
działaniem runęło nareszcie i owe najpotężniejsze państwo świata29.
Kiedy jednakże nie uzyskałem odpowiedzi na powtórzone piśmienne przed-
stawienie moje, prosiłem JW. Ministra o łaskawe udzielenie mi posłuchania,
a po otrzymaniu takowego pozwoliłem sobie przypomnieć JW. Panu Bethmann
Holweg30 zasady pruskiego ministra stanu Hardenberga31 – zasady głoszone przez
posłów polskich już na przeszłorocznym sejmie berlińskim i że nauka nie może
wydawać owocu, skoro ta nie jest zaszczepiona na podstawie narodowej wiary,
mowy i historycznych przekazów, że kiedy rząd pruski z niewypowiedzianą
krzywdą dla nas, a może i ze szkodą dla siebie samego, przyjął zasadę wyklucze-
nia mowy polskiej ze szkół założonych, uposażonych i utrzymywanych groszem
polskim, doprowadził on rzeczy do tego opłakanego końca, że dziś ludowi pol-
skiemu zbywa w sprawach duszy, w sprawach o majątek i zdrowie, na doradźcach
świadomych jego języka. natenczas garstka spółobywateli naszych, opierając się
na swobodach prawa krajowego, zawiązała towarzystwo, w którem mowa pol-
ska służy wyłącznie do wykładów naukowych. oświadczyłem Panu Ministrowi,
że z podziwieniem cywilizowanego świata napotkaliśmy na przeszkody ze strony
rządu w skromnem działaniu naszem i że o usunięcie takowych zanoszę do
niego pokorne prośby moje. Przedstawiłem Panu Ministrowi, że przecież za cza-
sów, kiedy tiberius Cesar panował nad Rzymem i nad podbitem Hieruzalem –
zapewne także z łaski Bożej – Chrystus jednakże nauczał lud żydowski językiem
żydowskim, a nie łacińskim, że nareszcie umierający przemawiał do Boga hebraj-
skim językiem.
JW. Minister odpowiedział mi, iż nie jestem szczęśliwym w odbieraniu przy-
kładów, bo ostatnie słowa Chrystusa nie były wyrzeczone w języku hebrajskim, ale
dialekcie aramejskim, i że według wszelakiego podobieństwa jego nauki odbywały
się w tymże języku. Pozwoliłem sobie odrzec, że właśnie i my domagamy się swo-
body pobierania nauk i rozprawiania o tychże w języku ludu naszego, a ten język
jest polski, że niech więc niemcom służy język czy niemiecki, czy hebrajski – my
biedni będziemy się kontentowali naszym aramejskim, bo ten nasz język przekła-
damy nad mowę zaborców i faryzeuszów, któremi, jak mnie pan minister oświece-
nia nauczył, nawet umierający Chrystus był pogardził.
JW. Minister oświadczył mi dalej, iż rząd czuje się obowiązanym do udzielenia
nauk w języku władzy panującej nad nami, a przedstawiającej zarazem najwyższy
29 ten fragment dotyczy memoriału, jaki Działyński wysłał do ministra w marcu 1859 r. i na który nie
otrzymał odpowiedzi, stąd majowa audiencja w 1860 r. w Berlinie.
30 Moritz august Bethmann-Hollweg (1795–1877) – w latach 1858–1862 pruski minister wyznań i oświaty.
31 Karl august von Hardenberg (1750–1822) – pruski polityk i reformator, przedstawiciel Prus na kongresie
wiedeńskim, kreator polityki „pojednania” wobec Polaków po 1815 r.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
47
stopień oświaty; przypomniał mi, że i nasz pan Cieszkowski czerpał u stóp Hegla
wysoką naukę swoją.
W owej chwili miał może na myśli JW. Minister i przedświatowe duchy
germańskie, o których nam pan schmitz auerbach i zacny nadwiślanin podali
budujące opisy. Mówił mi dalej, że rząd nie posuwa się do obowiązku dania mi
odpowiedzi, ponieważ rada [początkowo napisane przez duże R, skreślone, popra-
wione na małe r] poznańskiego nadzoru szkolnego, na którą się użalam, nie była
wyrażona aktem urzędowym lub pisanym, że taka rada [ponownie duże R skre-
ślone i poprawione na małe] jest wyrazem osobistych przekonań, nareszcie dowo-
dem przezorności ze strony przełożonych, materyałem oddanym do rozwoju, nie
zaś prawidłem, przepisem lub rozkazem. Postrzegłem więc, że dalsze rozprawy
byłyby więc bezskuteczne – a długa ta konferencja, jak i dzisiejsze położenie całej
Europy potwierdziły we mnie przekonanie, że krzywda i ciśnienie nie zawsze są
dla narodów szkodliwe, że nawet kary, jakie opatrzność zsyła na śmiertelnych,
są pożyteczne, bo nie pozwalają one nam zapomnieć ani świetnej przeszłości, ani
o obowiązkach dla uzyskania lepszej przyszłości. oburzenie i harde wspomnienia
pobudziły i za naszych czasów narody do nowych prac i usiłowań. Durate et rebus
servate vos secundis! [Wytrwajcie i ustrzeżcie siebie dla szczęśliwych zdarzeń –
Wergiliusz].
Źródło: BK 7389, k. 87–90v.
Nr 11
Votum separatum T. Działyńskiego
w sprawie zbierania zabytków historycznych (1858)
Votum separatum Działyńskiego prezesa towarzystwa Poznańskiego Przyjaciół
nauk, 186032
zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego wezwał mieszkańców
tego kraju do złożenia w nasze ręce i powierzenia naszej opiece przedmiotów
odnoszących się nie tylko do historyi naturalnej do flory fauny i geologij krajowej,
ale zarazem i wszystkie zabytki i pamiątki samodzielnego istnienia Polski.
sądzę więc, że winien jestem przedłożyć publiczności powody przeciwnego
zapatrywania się mojego.
Świadectwa naszej przeszłości są nie tylko najpiękniejszą ozdobą, ale zarazem
i nauką w domu obywatelskim. Chciałbym je widzieć nawet w chacie włościanina –
i niech chłop polski szczyci się kosą Racławicką, jak ja szablą, która przed laty
zawarła Chocimskie traktaty. zabytki narodowe powinny być cenione jak owi Die
Lares Rzymian, jak domowe bożyszcza. oddawajmy im więc w domach naszych
codziennie część i pokłon, niech się nasza dziatwa obok nich chowa, pytając: co one
32 Błędna data dopisana ołówkiem, faktycznie votum separatum Działyński złożył do akt towarzystwa
w 1858 r., kiedy to zarząd postanowił wydać odezwę o składanie darów na poczet muzeum. odezwę Dzia-
łyński ostatecznie podpisał jako prezes wraz z sekretarzem towarzystwa L. Wegnerem.
Korespondencja i materiały Tytusa Działyńskiego do dziejów PTPN
48
znaczą? Historia ostatniego stulecia dowodzi, jak prędko takie zasoby w takie to
ręce przeszły bez wszelkiego śladu: klejnoty koronne i Bolesławów szczerbiec,
znikła biblioteka załuskich, skarby towarzystwa Przyjaciół nauk Warszawskiego,
wywieziono nawet książki tamecznego Uniwersytetu, bibliotekę śrzemską, dar
zygmunta augusta wyprawili z kraju następcy obdarzonych33, a kule armatnie,
wyraźnie na ten cel wymierzone, zniweczyły we Lwowie nieocenione zbiory
tynieckie. Mieszkamy pośród murów fortecy, nie posiadamy praw korporacyj-
nych, żadnej rękojmi, żadnej hipoteki, odpowiadającej wartości skarbów, jakich
się domagamy. a że na opiece ciążą zarazem ścisłe obowiązki, oświadczam się
osobiście przeciw wnioskowi zarządu, o ile takowe tyczy się przedmiotów histo-
rycznych i archeologicznych.
Działyński
Źródło: BK 7389, k. 93.
33 a. Wojtkowski cytuje ten fragment: „biblioteka śremska, dar zygmunta augusta, wydana jest za granicę
Księstwa”, zob. tegoż, Historja…, s. 261.
49
„Wyrazy szczerego szacunku
od powolnego sługi”. Listy w sprawach
towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego
z lat 1856–1888
Wybór, wstęp i opracowanie Joanna Pietrowicz
Wobec zniszczenia archiwum Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
w 1945 roku tym większe znaczenie zyskuje ocalała korespondencja znajdująca
się w zbiorze rękopisów Biblioteki PtPn. Jest ona rozproszona w różnych jed-
nostkach rękopiśmiennych, pochodzących od wielu nadawców i skierowanych do
różnych adresatów. Wnikliwa kwerenda pozwoliła na odszukanie kilkudziesięciu
listów zawierających wzmianki na temat towarzystwa w pierwszych dziesięciole-
ciach jego działalności. Wybrane do niniejszej publikacji listy zostały napisane na
przestrzeni ponad 30 lat przez osoby prywatne oraz przedstawicieli kilku instytucji,
w tym PtPn, nie tylko w języku polskim, ale również niemieckim. W niektórych
listach sprawy towarzystwa stanowią temat najważniejszy, w innych pojawiają
się jakby mimochodem, wśród innych kwestii poruszanych w korespondencji
przyjaciół. łączy je głównie jedno – troska o dobro PtPn i wzbogacanie swoją
pracą jego rozwoju.
Pierwszy z zamieszczonych poniżej listów został napisany przez Kazimierza
szulca do augusta Cieszkowskiego jeszcze w 1856 roku. Przypomina on wkład
poszczególnych osób w dzieło tworzenia towarzystwa i jego początki. Kolejne –
stanisława Egberta Koźmiana do Józefa Morawskiego z Kotowiecka – mówią
o problemach finansowych związanych z realizacją zapisów testamentu seweryna
Mielżyńskiego, a także o sprawach członkowskich. Pisma skierowane do Bolesława
Erzepkiego przez Wawrzyńca Engeströma oraz zarząd ukazują troskę władz kor-
poracji o pozyskiwanie kompetentnych pracowników, a także zapis różnych spraw
zlecanych do załatwienia przez personel. organizowane przez PtPn konkursy na
prace naukowe przypomina projekt ogłoszenia pierwszego z nich, ułożony przez
samego augusta Cieszkowskiego, a także listy Franciszka Donata do Hieronima
Feldmanowskiego. Korespondencja od darczyńców, m.in. dr. antoniego Jurasza
z Heidelbergu oraz niemieckich towarzystw naukowych, informuje o prze-
kazanych Bibliotece darach. natomiast august Cieszkowski, pisząc do Józefa
Morawskiego z Kotowiecka, zachęcał rodzinę swego przyjaciela do odwiedze-
nia Muzeum towarzystwa, wyrażał troskę o zdrowie prezesa PtPn stanisława
Egberta Koźmiana i przyznawał się do nawału prac związanych m.in. z zakończe-
niem kadencji zarządu.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
50
Dokumenty nr 8, 10, 11 i 12 były wcześniej publikowane w korespondencji
archeologicznej PtPn1. Ponieważ jednak dotyczyły początków towarzystwa,
a także ze względu na błędy w odczycie treści oraz na niewłaściwe wskazanie ich
dzisiejszej lokalizacji, zdecydowano się na ponowną edycję. Pozostała korespon-
dencja, zachowana do dziś w oryginale lub w odpisach, w niewielkim stopniu była
dotąd wykorzystywana w pracach naukowych2.
W niniejszej publikacji zebrano 19 listów z lat 1856–1888 oraz jeden tekst
zawierający założenia konkursu na pracę o włościaństwie, przygotowany na walne
zebranie 5 lipca 1857 roku. aby zachować klimat tej niepowtarzalnej, pełnej rewe-
rencji korespondencji, pozostawiono styl charakterystyczny dla poszczególnych
nadawców. Dla ułatwienia odbioru przez współczesnego czytelnika w niewielkim
zakresie poprawiono jedynie ortografię i interpunkcję.
***
Nr 1
Kazimierz Szulc do Augusta Cieszkowskiego,
29 X 1856 r.
J. Wielmożny Panie Hrabio!
Uwiadomiwszy p. hr. Działyńskiego o treści naszej niedzielnej rozmowy,
prosiliśmy go w imieniu Pańskiem, ażeby był łaskaw zjechać na którykolwiek
dzień tego tygodnia do Poznania w celu odnowienia towarzystwa Przyjaciół
nauk i nam oznajmić raczył, kiedy to uczynić może i zechce. zaproponował
nam przyszłą sobotę i kazał ks. Dziekanowi Malinowskiemu na dzień ten zapro-
sić do swego pałacu p. generała [Franciszka] Morawskiego i osób biorących
udział w przedsięwzięciu naszem. zawezwaliśmy więc na 4 dnia tego godzinę
po południu z prowincyi: pp. [Karola] Libelta, [Józefa] łukaszewicza, prof. [Jana
Kazimierza] Plebańskiego, seweryna Mielżyńskiego, Kazimierza Kantaka3,
z Poznania Ks. kanonika [Jana nepomucena] Jabczyńskiego i [ks. kan. Józefa]
Brzezińskiego, doktorów [teofila] Mateckiego i [Ludwika] Gąsiorowskiego, pro-
fesorów [Jana] Rymarkiewicza, [Marcelego] Mottego, [augusta] Wannowskiego,
[Brunona] szafarkiewicza, [Józefa] Przyborowskiego, [Juliana] zaborowskiego
i [Maksymiliana] studniarskiego4 – oraz pp. [Hipolita] Cegielskiego, [Kazimierza]
Jarochowskiego i [Władysława] Bętkowskiego [sic].
1 J. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. silska, Początki starożytnictwa wielkopolskiego w korespondencji Towarzy-
stwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 2013, s. 484–490.
2 M.in. a. Koehlerówna, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1957, „Roczniki
Historyczne” 1957, t. 23, s. 381–430.
3 Karol Libelt przeniósł się w 1850 r. z Poznania do Czeszewa, Józef łukaszewicz, wieloletni bibliotekarz
Biblioteki Raczyńskich, zamieszkał w 1852 r. w targoszycach pod Krotoszynem, Jan Kazimierz Plebań-
ski pracował od wiosny 1856 r. w gimnazjum w Lesznie, a Kazimierz Kantak był od 1853 r. właścicielem
Dobieszewka w pow. szubińskim. seweryn Mielżyński przybył oczywiście z Miłosławia.
4 J. Rymarkiewicz, J. Przyborowski, a. Wannowski byli profesorami Gimnazjum św. Marii Magdaleny, nato-
miast M. Motty. B. szafarkiewicz, M. studniarski i J. zaborowski uczyli w poznańskiej szkole Realnej.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
51
Wywiązując się niniejszem z danego nam polecenia Pańskiego, dziękujemy
raz jeszcze, że raczyłeś nas wesprzeć swą radą i zaszczycić swym współudziałem,
a składając rzecz naszą w ręce Pańskie, pewni jesteśmy, że ją do jak najpomyślniej-
szego doprowadzisz skutku.
Projekt do statutów, oparty na organizacyi dawnego towarzystwa5 i Matyc sło-
wiańskich6, złożemy w sobotę w ręce Pana.
Przy tej sposobności racz Jaśnie Wielmożny Pan Hrabia przyjąć wyraz naj-
głębszego szaconku i uwielbienia, jakie od dawna czuje
najniższy sługa Kazimierz szulc
Poznań w niem. Kasynie
dnia 29 października 1856
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1595, k. 2. odpis listu, adnotacja odpisującego: „z archiwum
Cieszkowskich z Wierzenicy”.
Nr 2
August Cieszkowski, Założenia konkursu PTPN
na pracę o włościanach [1857?]
Wierzenica
Uwagi Cieszkowskiego o stosunkach włościańskich.
zadanie Rozstrząsnąć stan naszych stosunków włościańskich w rozmaitych
częściach Polski – wyłożyć historyczne, prawne i ekonomiczne przyczyny tego
stanu – oraz wskazać środki jego polepszenia.
szczegółowe objaśnienia tej kwestyi.
1 zbadać porównawczo stosunki włościańskie w rozmaitych częściach Polski,
podać rys historyczny ich przekształceń oraz rys statystyczny ich obecnego stanu.
2 Roztrząsnąć system Pańszczyzny i wszelakiego rodzaju zaciągów – tak w ści-
ślejszych, jako też w wolniejszych formach tego systemu. Porównać stan włościan
polskich ze stanem ich w krajach, gdzie częściowo lub zupełnie zniesiony został.
ocenić wpływ jego na gospodarstwo krajowe.
3 Roztrząsnąć system oczynszowania włościan – a to
a) z nadaniem własności gruntu, b) bez nadania tejże własności.
okazać z jednej strony korzyści, z drugiej niedogodności tego systemu, a to
znowu a) dla Dziedziców, b) dla samych kmiotków.
Wyłożyć historycznie i ekonomiczno-politycznie regulacyą stosunków włośc.
w państwie pruskiem oraz jej skutki na ogólne gospodarstwo krajowe. zastanowić
się nad różnicami zasad i środków w szczególnych prowincyach zastosowanych
i rozważyć, które z nich były najkorzystniejsze lub też jakie z nich mogą być
5 towarzystwo Przyjaciół nauk działało w Warszawie w latach 1800–1832.
6 Matica (z j. serbskiego, pol. Macierz) – nazwa stowarzyszeń kulturalno-naukowych i oświatowych tworzo-
nych przez narody słowiańskie w pierwszej poł. XiX w.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
52
korzystniejszemi dla obu stron kontraktujących oraz jakie zmiany dotychczaso-
wych zasad regulacyjnych tak przez doświadczenie, jako też przez naukę stanu [?]
są dla dalszego postępowania wskazane.
nareście przy uznaniu wielkich korzyści tak moralnych, jak materyalnych
z nadania własności chłopom w niektórych częściach Polski już osiągniętych i nadal
osiągnąć się mogących – zastanowić się także nad złem, które stąd w przyszłości
mogłoby powstać, i wyśledzić środki wczesnego zapobieżenia takowemu.
zastanowić się nad kwestyą zbytniej podzielności gruntów lub ich zadłuże-
nia przy niedzielnych spadkach – nad ważnemi skutkami rozdziału jednorodnej
dotąd klassy kmiotków naszych na dwie kasty: właścicieli i pozbawionych wła-
sności oraz nad możnością tworzenia się nieznanej dotąd na polskiej ziemi plagi
proletarjuszów, którą się komornicza ludność gdzieniegdzie grozi.
4 oprócz powyżej przytoczonych głównych systemów agrarnych u nas zapro-
wadzonych zastanowić się nad wielu innemi zasadami urządzeń ziemskich, jako
to nad rozmaitemi formami systematu danin lub systematu dzierżaw, nad różnemi
dotychczas zaprowadzonemi koloniami rolniczemi, nad urządzeniami gospo-
darstw parobkowych komorniczych i nad tzw. kopczyzną etc. Przytoczyć nie-
które naśladowania godne urządzenia galicyjskie oraz to ze stosunków ziemskich
obcych krajów, co do gospodarstwa naszego dałoby się zastosować.
5 zastanowić się nad pobocznemi środkami lub instytucyami mogącemi
pośrednio lub bezpośrednio przyczynić się do polepszenia tak moralnego, jak
materialnego stanu ludu wiejskiego.
6 na koniec wyśledzić, czy oprócz wymienionych i już istniejących systemów
agrarnych nie ma jeszcze innych ekonomiczno-politycznych zasad do urządze-
nia stosunków ziemskich. Gdyby się jakowe znaleźć mogły, okazać ich praktyczne
korzyści lub niedogodności, zbić lub poprzeć ich teoretyczne stanowisko – wska-
zać łatwość lub trudność ich realizacji – wyłożyć ich stosunek do istniejących
dotychczas przeszłych i teraźniejszych stanów – słowem zastanowić się, jakie
z historycznych i statystycznych podań, tj. z przeszłości i teraźniejszości, wypły-
wają wnioski o przyszłości stosunków włościańskich.
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1595, k. 3. odpis, adnotacja odpisującego: „Wierzenica.
Uwagi Cieszkowskiego o stosunkach włościańskich. Własnoręczny projekt Cieszkowskiego”.
Nr 3
Stanisław Egbert Koźmian do Józefa Morawskiego7,
14 V 1875 r.
Poznań 14/5 [18]75
Kochany Józefie,
Jeszczem nie zdążył podziękować ci za przysłane mi życzenia na imieniny, a tu
nowy list nadchodzi z powinszowaniem dla zosi. za oba najserdeczniej ci dziękuję,
7 Józef Morawski (1813–1902) z Kotowiecka, brat Kajetana Morawskiego z Jurkowa (zob. przyp. 10), ostatni
dyrektor ziemstwa Kredytowego, jedna z głównych postaci obozu ultramontańskiego.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
53
za siebie i za moją córkę. Ubiegający tydzień był dla nas tak pełnym zajęcia i kło-
potów, tak dużo osób nas odwiedzało, że nie było chwili wolnej na wzięcie pióra do
ręki. Byli skarzyńscy przez dwa dni. Wyjechali we środę. Kaziowie Chłapowscy8
są tu prawie ciągle, bo się starają o bonę lub guwernantkę, która by na parę mie-
sięcy zastąpiła pannę Due, gdyż ta wyjechała do szwajcaryi nagle powołana nie-
bezpieczną chorobą ojca. Był [Wawrzyniec] Engeström9, który ma wiele zachodu
z Gostyniem. Mieliśmy także Kajetana [Morawskiego] przez parę dni. Czekał
na Kazia i Kostunię z Berlina10. Kazio zdał egzamen jak najświetniej. otrzymał
nro pierwsze. Wrócili rano we środę. Moja żona wyjechała z córkami w tej chwili
(4ta po południu) do Kopaszewa na trzy tygodnie11. Pierwszą więc biorę chwilę
wolniejszą, by ci odpisać. Mam obecnie bardzo wiele zatrudnienia z powodu pro-
pozycyi zrobionych przez Józefa Mielżyńskiego towarzystwu Przyjaciół nauk.
aby się wycofać z wszystkich zobowiązań z testamentu śp. seweryna wynikają-
cych, daje on na szkołę Żabikowską12 100.000 tal., a nam 20.000. nie wiem, czy na
to się zgodzi Cieszkowski, bo musiałby odstąpić swej własności, a dziś tylko o tyle
w naszem ręku coś jeszcze jest pewnem, o ile jest prywatną własnością. nasze
zaś towarzystwo nader źle wyszłoby na takim układzie. Dla dokończenia budowy
i urządzenia się musiałoby zaciągnąć dług znaczny, przynajmniej 20.000 tal.,
a że nie ma czem płacić procentów, więc wkrótce by zbankrutowało. te 20.000 tal.
już wyłożył na budowę, która jest jeszcze daleką od ukończenia, przeto wykwito-
wałby nas co do grosza. nie wiem, jak się to skończy, bo uparty, i niegolewskiego13
i innych przekabacił na swoją stronę. Libelt wciąż bardzo chory. Ja więc muszę
tę sprawę prowadzić, co mi jest nader przykrem. [Dr teodor] Matecki powró-
cił we wtorek. Powiada, że mu znacznie lepiej. Wygląda nieźle. nie zastał już
Wesołowskiego przy życiu14. ten od piątku był już mocno chorym. Mierzyńscy15
widzieli go na parę godzin przed śmiercią. Jej już nie poznał. Pogrzeb odbył się
w deszcz ulewny. szedłem za trumną tylko do rogu ulicy. Mierzyńscy wyjechali do
Lipnicy, gdzie będą mieli dużo z Królestwa gości i gdzie do przyszłego czwartku
8 Kazimierz Chłapowski (1832–1916) – syn gen. Dezyderego Chłapowskiego i jego żona, anna z Chłapow-
skich (1843–1919).
9 Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström (1829–1910) – właściciel ostrowieczna pod Dolskiem, społecznik,
mecenas, literat, od 1873 r. członek PtPn, w latach 1880–1907 sekretarz generalny towarzystwa.
10 Kajetan Morawski (1817–1880) – właściciel Jurkowa, poseł na sejm pruski i członek PtPn, jedna z czo-
łowych postaci środowiska ultramontańskiego w Poznańskiem, blisko związany z Koźmianami, ojciec
Konstancji (1842–1917) i Kazimierza (1852–1925), który właśnie w 1874 r. obronił na Uniwersytecie Ber-
lińskim pracę doktorską, o czym mowa w dalszych zdaniach; wybitny filolog klasyczny, w przyszłości rek-
tor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
11 Żoną s.E. Koźmiana była Felicja z łempickich, mieli dwie córki, wspomnianą wyżej zosię i Marię.
12 Wyższa szkoła Rolnicza im. Haliny, utworzona przez augusta Cieszkowskiego, działała w Żabikowie
w latach 1870–1876.
13 zapewne Władysława niegolewskiego (1819–1885) – wybitnego parlamentarzystę, prezesa Koła Pol-
skiego w Berlinie, członka założyciela PtPn, wiceprezesa towarzystwa w latach 1860–1865.
14 Chodzi o Michała Wesołowskiego, uczestnika powstania listopadowego, sekretarza generalnego ziem-
stwa Kredytowego, który zmarł 10 maja 1875 r.
15 Chodzi o Jana stefana Mierzyńskiego (1801–1880) – właściciela Lipnicy pod szamotułami, weterana
powstania listopadowego i członka PtPn, oraz o jego żonę aleksandrę z łuszczewskich (1837–1881).
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
54
zabawią. Jutro Kostusia z panną Bujard tam jedzie. X. Jan [Koźmian] zdrów i swo-
bodny. Wczoraj go widziała moja żona. siedzi w tej samej ciupce16. na dole już
wybielono. sprowadzają meble. sam prezes sądu apelacyjnego tem się zajmuje.
niezawodnie więc zaraz po zielonych Świątkach uwiężą resztę kanoników. X. Jan
nie chce się jeszcze starać ani o pozwolenie przejażdżki, ani o wyjazd do wód. ale
skoro nadejdzie pora, szturmować będziemy. – Bardzo się cieszę, że się Rózi tak
anglia podobała. Jedyny to kraj w Europie, w którym jeszcze odetchnąć można17.
Ściskam cię najprzyjaźniej – Pani Eugenii i pannie antoninie18 serdeczne zasy-
łam ukłony, a wszystkim wam najlepszego zdrowia życzę.
s. Koźmian
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1586, k. 32–33.
Nr 4
Stanisław Egbert Koźmian do Józefa Morawskiego,
7 V 1879 r.
Poznań 7/5 [18]79
Kochany Józefie,
najserdeczniej Ci dziękuję za pamięć o mych imieninach. Bardzo mi potrzebne
życzenia takich poczciwych i pobożnych dusz jak wasze, bo coraz się czuję słabszym
i smutniejszym. Wasza pamięć tem mię więcej ujmuje, że sami nie jesteście bez kło-
potów i zmartwień. Miałbym ochotę koniecznie Ciebie czem tu przyciągnąć. Jużem
myślał zaproponować Ci, żebyś został członkiem naszego towarzystwa Prz. nauk,
nie dla tego bynajmniej, żebyśmy żądali od Ciebie jakich prac naukowych, ale żebyś
stał się nam wsparciem, radą, a przyjeżdżając na nasze zebrania i wykłady, rozerwał
się czasami między augustem [Cieszkowskim?]19, mną i obywatelami dobrze Ci
znanymi, z których wielu teraz na nasze posiedzenia uczęszcza. Rozważ to. august
zdrów i zawsze pilnie uczestniczy w naszych naukowych zabiegach, a po każdem
posiedzeniu zaprasza wielu do siebie na kolację. Wczoraj miał nadzwyczajnych
gości. Przyjechała X-a Jerzowa Lubomirska z córką20. towarzyszyli jej Fr. Żółtowski
i jego syn stanisław21. Podąża ona do ostrowa. Więc ją pewnie wkrótce zobaczycie.
16 Ks. Jan Koźmian, młodszy brat s.E. Koźmiana, został aresztowany przez władze pruskie w 1874 r. za
uczestnictwo w tajnym zarządzie archidiecezją gnieźnieńską i poznańską, spędził w więzieniu 9 miesięcy.
17 s.E. Koźmian był wielkim anglofilem i wybitnym znawcą anglii. Rózia – może córka J. Morawskiego
Rozalia (1853–1932).
18 Eugenia z Morawskich (1814–1893) – żona Józefa Morawskiego i zapewne ich córka, antonina (1849–1939).
19 Jeszcze w 1875 r. Koźmian pisze o „Cieszkowskim”, na autora Ojcze nasz może wskazywać fakt, iż to jego
gościem była wdowa po Jerzym Lubomirskim, który podobnie jak Cieszkowski był przyjacielem z. Krasiń-
skiego; a. Cieszkowski mieszkał w Poznaniu przy ul. Młyńskiej 38.
20 Cecylia z zamoyskich Lubomirska, wdowa po ks. Jerzym Lubomirskim (1817–1872) – ordynacie przeworskim,
przyjacielu z. Krasińskiego, członku honorowym PtPn od 1865 r. Lubomirscy mieli dwie córki, teresę i Marię.
21 Franciszek Żółtowski (1818–1894) z niechanowa, członek PtPn od 1857 r., i jego syn stanisław
(1849–1908) – przyszły prezes Centralnego towarzystwa Gospodarczego, członek PtPn od 1879 r.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
55
Pani Mierzyńska, odebrawszy przedwczoraj w nocy telegram, że jej siostra
kończy, wyjechała wczoraj na noc do torunia, a dziś o 2½ stanie w Warszawie.
nie spodziewa się już zastać siostry przy życiu. sama, po mocnej grypie, czuje się
mocno jeszcze osłabioną. Kotusia została przy ojcu.
Moje panie wyjeżdżają w piątek do szołdr, bo tam właśnie Marynia z dziećmi
z Podola, a Dezio z Rzymu powrócił22. 25go puszczają się już w wielką swą podróż do
Paryża itd. Będzie zapewne tu nabożeństwo żałobne w tumie za Jenerała23 23go bm.
Ściskamy was najserdeczniej, dziękujem za pamięć i życzym zdrowia, swo-
body, a przynajmniej pociech i ulgi w smutkach.
twój s. Koźmian
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1586, k. 39.
Nr 5
Franciszek Donat do Hieronima Feldmanowskiego24,
9 X 1879 r.
szanowny Panie!
niniejszem przesyłam część rozpisanego konkursu. takowa powinna nosić
tytuł: „Podbicie później tak zwanej Marchii brandenburskiej z ogólnym wstę-
pem o słowianach pomiędzy Elbą a granicami dawnej Polski i przyczynach ich
upadku”, na co też pierwotnie zakrojoną była.
zabrałem się do tej pracy w nadziei, że przyczyny okropnego upadku i zagłady
Wendów, jak krótko słowian tych dla wygody nazwę, będą mi jasnemi i że stąd jakaś
nauka dla nas wypaść może. W tej nadziei omyliłem się w części, ponieważ książek,
jak sobie życzyłem, dostać nie mogłem. z wrocławską król. biblioteką jest połączona
frankfurtska [sic], są tu jeszcze inne biblioteki, które cenne mają rzeczy. Pomimo to
braknie tu wiele książek, a w bibl. der Vaterländischen Gesellschaft25 są niejedne, lecz
dla nieładu tam w katalogu panującego trudno jej skarby zużytkować. niektóre książki
przysłała mi bibl. król. w Getyndze, po inne chcąc pisać do Berlina (gdzie cała praca
powinna być robiona), miałem udać się najprzód z prośbą do ministra. nie mając
atoli już więcej czasu, nie uczyniłem tego. i tu królewski bibliotekarz formalnie pra-
cującym przeszkadza. tak więc już do niniejszej pracy podług samej „zeitschrift für
preuβ. Geschichte und Landeskunde”26 30 rozmaitych roczników (Vereinsschriften
22 szołdry były własnością stanisława Chłapowskiego (1822–1902), syna generała D. Chłapowskiego; Dezio
to Dezydery Chłapowski (1854–1925), syn stanisława, Marynia zaś to może jego córka Maria (1850–1909),
żona napoleona Ksawerego Mańkowskiego; w 1879 r. Mańkowscy mieli trójkę dzieci.
23 Generał Dezydery Chłapowski zmarł 27 iii 1879 r.
24 Hieronim Feldmanowski (1822–1885) – pedagog, literat i tłumacz, członek PtPn od 1858 r., od 1868 r.
był konserwatorem zbiorów i sekretarzem generalnym towarzystwa.
25 Chodzi o bibliotekę schlesische Gesellschaft für vaterländische Cultur, Śląskiego towarzystwa Kul-
tury ojczystej, liczącą w 1886 r. 68 tys. woluminów.
26 Chodzi o wydawany w Berlinie „zeitschrift für preussische Geschichte und Landeskunde”.
LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888
DEuTscHe ReErcHsPosT.
POSTKARTE. i s
lilaani, a ME SZdacwnakii SZ
tm... ME ZI z AE
wzi MEK Ak a
1. Karta pocztowa wysłana przez Franciszka Donata do Hieronima Feldmanowskiego,
8-9 maja 1880 r., wszystkie fot. pochodzą ze zb. PTPN
[pisma towarzystw naukowych], często tylko pojedyncze dyplomata) i ma się rozu-
mieć całego Pertza”” przeczytać powinienem, czegom dotąd uczynić nie mógł. Praca
więc i na wieki 12tyi 13ty wyczerpującą nie jest. Ośmielam się jednakowoż ją posłać,
spodziewając się, że coś, co wiele pracy kosztowało, jakiśkolwiek pożytek przynieść
może. Mam jeszcze dla późniejszych wieków germanizacyi Marchii brandenbur-
skiej źródłowy materyał zebrany, lecz nie uważam za potrzebne przesłać to, co już
p. prof. Perwolf* w swojem dziele (Germanizacya bałt. Sł., Petersb. 1876) umieścił.
Praca odpowiada z główniejszego trzeciej części dyspozycyi, z uwag niejedno
wprost do niej należy.
Cieszyłoby mnie, gdybym o wypadku jej lub czy w ogóle przyjęta, sąd już
ostatniego tego miesiąca mógł usłyszeć.
Z najgłębszym szacunkiem K.F.
Odpowiedź proszę uprzejmie przysłać mi piętnastego lub ostatniego którego-
kolwiek bądź miesiąca pod adresem: K.E 96 postlagernd”, Breslau.
Wrocław 9go Paźdz. [18]79 r.
Źródło: Biblioteka PTPN, rkps 1190, s. II-III. List wpisany na początku pracy konkursowej „Upadek
Słowian zachodnio-północnych między Elbą a granicami dawnej Polsk?, napisanej przez Fr. Donata
pod pseudonimem K.E
27 Monumenta Germaniae Historica, seria tekstów źródłowych dotyczących dziejów Niemiec, wydawana od
1826 r. przez Georga Heinricha Pertza.
28 Josef Perwolf, Germanizacia baltijskih Slavan, St-Petersburg 1876.
29 Poste restante.
56
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
57
Nr 6
Franciszek Donat do Hieronima Feldmanowskiego,
26 XI 1879 r.
Wrocław 26go Listopada 1879 r.
łaskawy Panie!
Doszło mnie, iż tylko prace obejmujące całe pole rozpisanego konkursu mogą
być przyjęte. Upraszam zatem o łaskawe zwrócenie pracy mojej zatytułowanej
„Upadek słowian” itd., pod adres K.F. 96. Pleszew, postlagernd, na dzień 1go
Grudnia lub 16go bież. r.
z głębokim szacunkiem K.F.
respect. o odpowiedź jaką
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1190, s. 66.
Nr 7
Franciszek Donat do Hieronima Feldmanowskiego, 15 X 1880 r.
odesłałem łaskawemu Panu książkę „Rys dziejów serbo-łuż.”30 z podzię-
kowaniem i przeproszeniem za zwłokę i poprzednio przez okazyę posłałem list.
spodziewam się, że to nadeszło. Co do pracy, na której podpisano K.F. 96, to racz
Pan łaskawie, ponieważ się chyba tylko laudanda voluntate [chwalebnymi chę-
ciami] poleca, nie wymieniwszy nazwiska mego, tu dotąd odesłać.
z głębokim szacunkiem
Fr. Donat, kandydat filol.
dn. 15 Paźdz. 1880 [r.] w Liniu, przez Lwówek p. Pniewami
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 1.
Nr 8
Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego,
8 III 1882 r.
zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego
szanowny Panie
List Jego zakomunikowałem zarządowi i odnośne Jego postanowienie uprzej-
mie przesełam. Kwestya złożenia egzaminu Doktorskiego, jak to już poprzednio
30 zapewne Rys dziejów serbo-łużyckich Wilhelma Bogusławskiego, Petersburg 1861.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
58
donosiłem, bardzo zarząd obchodzi – i jest niemal, dla samej już powagi zakładu,
koniecznie pożądaną – dlatego też chętnie na podany nam przez szan. Pana termin
1 Czerwca się zgadzamy – zachowując rzeczoną posadę do dyspozycyi Pańskiej.
skoro się rzeczy bliżej omówją, na rządanie [sic] Pańskie, kontrakt roczny i warunki
w nim zawarte przesłać możemy w dwu egzemplarzach do przejrzenia i podpisania.
o treści kontraktu niewiele co jest do wspomnienia nad zwyczajne i wszędzie
wymagane formuły i zobowiązania względem zarządu i konserwatora generalnego
zakładu – określenie pracy podjętej i wyznaczenie stałych godzin służbowych.
Jednym z warunków, na który zwracam uwagę – jest wymaganie, ze względu
na położenie nasze konieczne, aby urzędnik towarzystwa Przyjaciół nauk wyrzekł
się wszelkiego występowania publicznego politycznego bezwarunkowo – nie
występował na żadnych zebraniach, wiecach i innych agitacyach – nie wdawał się,
poza obrębem ściśle naukowym, w żadne korrespondencye i polemiki dzienni-
karskie – gdyż te mogłyby oddziałać szkodliwie i kompromitować towarzystwo
w oczach władzy niechętnej instytucyi.
Co do pensyi przedłożyłem list szan. Pana i upoważniony jestem zakomuni-
kować Mu, iż w pierwszym roku pensya na 1000 Marek przeznaczona – następnie
po zobopolnem poznaniu i ocenieniu pracy, niezawodnie podwyższoną być może
i mam niepłonną nadzieję że na 1200 Mar. się unormuje – obecnie fundusze nasze
są tak wyczerpane, iż w tym roku początkowym na oznaczonej summie poprze-
stać nieodzownie postanowiono.
nadmieniam tu jeszcze mimochodem, co się samo przez się rozumie i w atry-
bucye Pańskiego zadania wchodzi, iż w miarę potrzeby – z polecenia i kosztem
zarządu podejmować będziesz wycieczki archeologiczne – w których na czynność
i znawstwo Jego rachujemy.
na teraz, o ile to od nas zależy, rachujemy rzecz za załatwioną – a na oświad-
czenie się Pańskie w tej mierze czekając, na wyraźne żądanie Jego, kontrakt urzę-
dowy do podpisu przesłać możemy.
tymczasem łączę uprzejme ukłony obok wyrazów rzetelnego szacunku.
Wawrz. Benzelstjerna Engeström
Poznań dn. 8 Marca 1882 [r.]
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 1.
Nr 9
Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego,
23 VII 1883 r.
altuna – Göksbo
szanowny Panie
Uprzejmy list Jego odebrałem już nie w Poznaniu, ale tutaj w szwecyi, gdzie
jak zwyczajnie lato przepędzam. z dalekich więc kończyn Północy przesełam
szanownemu Panu jak najserdeczniejsze podziękowanie za okazywaną życzliwość
LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888
eż s a + apekidlo>
> POZ ia R oeiacdk
9 mury e radogecą 1 w matówe
zdedrói ŁY krę zgfcjnać ź may Dn
ż BWA
(ażzizaje Mać A ak Mya _
ha Ac ARE >» frawę_
Maka Moe » 'gytodlea Meri
24 Mmjal wy ja
Aaa EA pa: uż
a ŹJodotwa AAU.
pa = =szóę ae BRA
2. Zlistu Wawrzyńca B. Engestróma do Bolesława Erzepkiego, 23 lipca 1883 r.
dla naszego muzeum narodowego i za popieranie idei zbiorów naszych nauko-
wych. Poparcie i zainteresowanie się Pańskie tem cenniejszem jest dla nas — zwłasz-
cza w dziedzinie archeologicznej — że jakkolwiek muzeum posiadamy bogate
i bardzo cenne, jakkolwiek ziemia nasza Poznańska jest jedną z najbogatszych
skarbnic zabytków przedhistorycznych — prawdziwem cmentarzyskiem ogól-
nem — pracowników i znawców nam braknie — zainteresowania się ogólnego — bo
krom maleńkiego grona ludzi fachowych — nie mamy tu prawie nikogo, który by
zajął się poszukiwaniem skrzętnem i zabiegliwą ochroną zamiłowanego badacza
i znawcy — stając na straży skarbów, które cudzoziemcy nam zabierają. Funduszów
nawet jeszcze nie mamy na wyjazdy i poszukiwania naukowe. Toteż Zarząd ser-
decznie Panu wdzięczny za łaskawe dary i wskazówki — za radę i pamięć, którym
i nadal się polecamy. List Szanownego pana i łaskawe zapiski odeślę do Poznania
panu Feldmanowskiemu, pod którego światłem kierunkiem i opieką rozwija się
muzeum archeologiczne. Do Pani Hrabiny Kwileckiej, korzystając z łaski Pańskiej,
listownie się zgłoszę, ale upraszam Szanownego Pana, abyś poprzednio raczył sam
do Niej napisać, uwiadamiając, żeś deponowane objekta ofjarował muzeum -
napisawszy do mnie, abyśmy na mocy tego do Pani Hr. Kw. się zgłosili. Wszelkie
możliwe zgłoszenia i korrespondencye archeologiczne raczy Sz. Pan teraz w nie-
obecności mojej odsełać do Pana Feldmanowskiego, który z radością i zapałem
takowe odbierze zajęty teraz wyłącznie wydziałem archeologicznym.
59
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
60
nie pozostaje mi obecnie, jak z mojej strony serdecznie szanownemu Panu
podziękować – polecić wspólną sprawę naszą łasce i opiece Jego – i prosić, abyś
przyjął wyrazy szczerego szacunku od powolnego sługi.
Wawrz. Benzelstjerna Engeström
d. 23 Lipca 1883 [r.]
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1221, k. 1–2.
Nr 10
Zarząd PTPN do Bolesława Erzepkiego,
5 VI 1885 r.
zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego
Poznań, dnia 5 Czerwca 1885 [r.]
zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk, przedłużywszy na plenarnem posiedze-
niu dnia 3 Czerwca r.b. generalne zastępstwo Konserwatora, Panu Hieronimowi
Feldmanowskiemu od 1 Lipca b.r. do 1 stycznia r.p. 1886 – z powodu, iż ogłoszenie kon-
kursu oraz postanowienie wyższych urzędów stałych, wedle praw statutu, przysługuje
nam tylko, skoro jesteśmy w komplecie31 – a zatem możliwe staje się tylko po dokona-
nym wyborze nowego zarządu, który w miesiącu Grudniu nastąpi – postanowił, chcąc
zawczasu szanownego Pana współpracownictwo zakładowi naszemu pozyskać –
powierzyć Mu tymczasowo, do dalszego, tytułem czasowego urzędu pomocniczego
współdziałanie i opiekę nad zakładem w porozumieniu z Panem Feldmanowskim, od
dnia 1 Lipca r.b. do 1 stycznia r.p. 1886, zapraszając Go uprzejmie, abyś w tym terminie
rozpoczął urządowanie, które z czasem jako stała i unormowana posada szan. Panu
zapewne przypadnie. zarząd wyznaczył na to półrocze pensyą 600 Mar. wypłacalnych
po 100 marek miesięcznie prenumerando32. Mieszkanie umeblowane (bez pościeli),
światło i opał wyznaczone są w zakładzie do Jego użytku. z niecierpliwością oczeku-
jemy szan. Pana, a na pomoc Jego rachując, prosimy o natychmiastowe zapewnienie
nas, że na przybycie Jego w oznaczonym terminie liczyć możemy – Proszę adresować
do Pana Dra Wład. łebińskiego33, Podgórna Ulica 8.
z wyrazem rzeczywistego szacunku
sekretarz
[Vice] Prezes
Wawrz. Benzelstjerna Engeström
Dr [teodor] Matecki
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 3. Pismo Wawrzyńca Engeströma.
31 stanisław Egbert Koźmian, prezes PtPn, zmarł 23 iV 1885 r.
32 z góry.
33 Władysław łebiński (1840–1907) – powstaniec styczniowy, aktywny w licznych polskich organizacjach,
w PtPn od 1871 r., skarbnik i redaktor „Roczników tPnP”.
LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888
ż Swenań, dnia Ś' Monwee_ M7
- Śgzs ą* e
TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
JOTCO
,
*
p
sąał PZ awazyokoi Śjowij: ac dy
wa rcwrnem. Jiowie nai nc fraza, s, Tonka
2 ŻzęzrachracDa a zweflirenanowe Khia mood ierea
w zak dynie jra rp „LAB
omni syah Lyzcko
c dó rane iyiko Miro
taa pal POZY: ZAŻ Zedo sko
kyboą CZ gel rkkay 2 4d Bzy Po was EŻĆ
GozFe 290 ek Ź oj kz ami
owa, edo aż fapo dad w kopqchw awa:
Zz, tarz arienikcze, 20 Amica fe ó owe
odokneć wyw, 2 arsay
RM udzie
ryty z wzpzeewa Z Ś m.
HIŁŁ ace] Łe x re x
Ea Mar 4 fsloobite ro MO musć życi +
zróecewacde. +4 Jo karać, Lożeg milo agat, ŻŹ (ófrerzele)
„ada. ewy emajomę takiej oo
pa pakujemy Pony SAO
Ź A w: mód fin e mali
M ybynie Sogn wa.
w LEPONCJ Lo - Mlwiawąa
Ż j Pla Au KG, jana, je Łkcad
a ra zł
ŻĘ Plon: sa
lody
3. List Zarządu Towarzystwa do Bolesława Erzepkiego, 5 czerwca 1885 r.
Nr11
Wawrzyniec Benzelstjerna Engestróm do Bolesława Erzepkiego, 1885 r
Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego
Szanowny Panie Dr.
Odebrawszy wiadomość o złożonym egzaminie — pospieszam dłoń Jego uści-
snąć, powinszować Mu z całego serca i również serdeczne na przyszłość przesłać
„Szczęść Boże".
Pan Dr. odebrałeś już urzędowne wezwanie Zarządu, liczymy na Niego i ocze-
kujemy w Poznaniu.
61
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
62
Mieszkanko kawalerskie przygotowane w Gmachu towarzystwa. skoro
zechcesz, przybywaj – a przyszłość ustali wszystko i tymczasowość dla nas dziś
konieczna usuniętą będzie niebawem z końcem roku. obszerniej piszę to w liście
do Wnego Mańkowskiego – Ufajmy Bogu i pracujmy wspólnie. Wyjeżdżając dziś
do szwecyi i nie mogąc Go osobiście powitać w miejscu, czynię to nie mniej ser-
decznie z oddali – a mając nadzieję, że zobaczemy się za kilka miesięcy i wspólnie
pracując, pociągniemy tę taczkę obowjązków ojczystych, polecam się pamięci.
Pozostając z szacunkiem
W. Ben. Engeström
zgłosi się sz. Pan do Dra łebińskiego – on pana zainstaluje i przedstawi.
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 4.
Nr 12
Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego,
22 VII 1885 r.
altuna – Göksbo
szanowny Panie Doktorze
Udaję się do uprzejmości Jego z proźbą [sic], którą jako kwestyę rzeczy
publicznej łaskawie uwzględnić raczysz, wyręczając mnie w poleconem zada-
niu. odebrałem od Pana Dr. [Włodzimierza] Demetrykiewicza34 z Krakowa
list, który tu dołączam, a który zawiadomi sz. Pana najlepiej, o co chodzi. otóż
chcąc stósownie [sic] życzeniu Dra Demetrykiewicza odpowiedzieć, trzeba być
na miejscu – rzecz obmówić z kompetentnymi, jak mianowicie z Półkownikiem
[sic – ignacym Wyssogotą] zakrzewskim będącym w Komissyi zabytkowej –
z Radcą [Władysławem] Jażdżewskim, a przede wszystkiem z Panem
Dr. [Ludwikiem] Kurtzmannem35, który Panu najlepszych może wiadomości spe-
cyalnych udzieli i źródła do sprawozdania wskaże.
Proszę więc szanownego Pana uprzejmie, abyś dla dobra publicznego trud ten
z dobrą wolą podjąć raczył i Panu Demetrykiewicz łaskawie przesłał wiadomości
potrzebne – odpisałem Mu bowiem, że nie będąc w Poznaniu – proźbę [sic] Jego w ręce
Pańskie odesłałem, na gorliwość i znajomości Jego, równie jak na uprzejmość rachując.
34 Włodzimierz Demetrykiewicz (1859–1937) – jeden z twórców ośrodka badań archeologicznych w Kra-
kowie, prof. UJ, w 1884 r. zdobył doktorat z prawa na tym uniwersytecie na podstawie rozprawy dotyczącej
prawnych aspektów opieki nad zabytkami archeologicznymi, prośba, z którą się zwrócił do PtPn, zwią-
zana była z pewnością z jego dalszymi studiami w zakresie konserwatorstwa zabytków sztuki i historii.
35 ignacy Wyssogota zakrzewski (1823–1889) – pułkownik armii pruskiej, wydawca Kodeksu Dyploma-
tycznego Wielkopolski, wiceprzewodniczący Komisji archeologicznej; Władysław Jażdżewski (1835–
1895) – prawnik, archeolog i numizmatyk, przewodniczący Komisji archeologicznej PtPn; Ludwik Karol
Kurtzmann (1835–1895) – nauczyciel, od 1883 r. zatrudniony w Bibliotece Raczyńskich, członek Historische
Gesellschaft für die Provinz Posen, pozostający w bliskich związkach z polskim środowiskiem naukowym.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
63
Proszę wybaczyć, że ośmielam się z tem Panu narzucić, pracy Mu przyspa-
rzając – rachuję bowiem na to, i tem się usprawiedliwiam, że w dobre ręce oddaję
sprawę naukową i narodową, której usłużyć się godzi.
Przy tej sposobności niechaj mi się godzi powitać szan. Pana Dra na stanowi-
sku naszego zacnego, starego Feldmanowskiego, najserdeczniejsze Mu przesełając
na przyszłość życzenia – a w nadziei, że wkrótce będę miał sposobność wypowie-
dzieć je osobiście, do wspólnej powra[ca]jąc pracy, łączę życzliwe wyrazy prawdzi-
wego szacunku od powolnego sługi
W. Benzelstjerna Engeström
22/7 [18]85 [r.]
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 5.
Nr 13
Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström do Bolesława Erzepkiego,
7 V 1886 r.
szanowny Panie Doktorze
nie mogąc jeszcze powrócić do Poznania i zniewolony dni kilka tutaj zabawić,
udaję się do niego z proźbą [sic], abyś raczył mnie łaskawie zastąpić w interesie
nie cierpiącym zwłoki.
Mamy w galeryi naszej kilka obrazów, które nie do nas należą – zostawił je
nam Pan [Władysław] Bartynowski z Krakowa36 w nadziei, że takowe kupiemy, do
czego jednakże nie przyszło.
obrazy te zna Pan Marcinkowski37 dobrze – wystawiane były w roku zeszłym
w pałacu Działyńskich.
otoż Pan Bartynowski, jak dołączony list świadczy, prosi, aby mu niezwłocz-
nie odesłać.
1. [Józefa] Buchbindera – mały w czarnej robie obrazek siwowłosego starca.
ten wisi w galeryi artystów polskich w pierwszej małej sali wstępnej. tego potrze-
buje bardzo spiesznie.
2. Prosi, aby mu odesłać większy obraz [Jana nepomucena] Głowackiego –
widok zamku Krakowskiego na Wawelu nad Wisłą w ramie złotej. obraz ten wisi
w wielkiej sali artystów polskich, na prawo, pod obrazem [ignacego Romana]
Postępskiego Śmierć ks� Zaboklickiego w Kufsteinie.
3. Dwa olejne małe portreta na płótnie, bez ramy. Mężczyzna i stara kobieta.
Portreta malarza Gajewskiego i jego żony czy matki. obrazki te stoją w biórze [sic]
zarządu, na mojem biórku [sic] – oparte o ścianę za krucyfiksem.
36 Władysław Bartynowski (1832–1918) – krakowski bibliofil, kolekcjoner i antykwariusz. Współzałożyciel
towarzystwa numizmatycznego w Krakowie.
37 antoni Marcinkowski (1843–1904) – urzędnik biblioteczny towarzystwa.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
64
otoż upraszam szanownego Pana, abyś kazał obrazy te cztery zapakować
starannie. Pan Marcinkowski zająć się tem raczy spiesznie, i odeślijcie paczkę
pod adresem Pana Władysława Bartynowskiego, Kraków – Rynek nr. 7. franco.,
ponieważ to bardzo pilne.
Przy tej sposobności przypominam reklamacyą wysłanych [Józefowi
ignacemu] Kraszewskiemu książek, których tenże nie odebrał. Poczta odpowia-
dać za to musi. Proszę tam łaskawie przeprosić w mojem imieniu za nieobecność
moją, ale nie z dobrej woli i fantazyi opóźnić się tak byłem zmuszony. Wrócę za
dni kilka, prawdopodobnie w poniedziałek – a mam nadzieję, że w razie pilnej
potrzeby Dr łebiński zastąpi mnie tam łaskawie.
tymczasem łączę pozdrowienie uprzejme wraz z wyrazem szczerego sza-
cunku i przyjaźni.
Wawrz. Benzelstjerna Engeström
słupia d. 7. Maja 1886 [r.]
Ps. Czy widział się Pan z [stefanem] Żupańskim38?
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1530, k. 7.
Nr 14
Ks. Ignacy Polkowski do Zarządu PTPN,
23 IX [1875?]
Do szanownego zarządu towarzystwa P[rzyjaciół nauk] w Poznaniu
W. Dr Włodzimierz Dmochowski, szwagier Wiktora Heltmana zmar-
łego w Bruxelli w roku ze[szłym?], przez wdzięczność, iż niektórzy z obywateli
Wielkopolsk[i] darzyli zmarłego pomocą pieniężną, bibliotekę39 po tymże Heltmanie
ofiaruje bezinteresownie towarzystwu Przyjaciół nauk w Poznaniu – a mnie niżej
podpisanego prosił, abym o tem uwiadomił szanowny zarząd towarzystwa Przyjaciół
nauk, iżby tenże bezzwłocznie raczył wydelegować kogoś z swego ramienia do ode-
brania rzeczonego daru, który się znajduje w Czerniejewie u P. Józefa Hajdes.
Pełen szacunku
Ks. Polkowski
Lubostroń, dnia 23 Września.
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1465. k. 1. oderwany fragment karty.
38 stefan Żupański, syn zmarłego w 1883 r. Jana Konstantego Żupańskiego, kierujący dalej jego księgarnią
i domem wydawniczym.
39 Księgozbiór jednego z przywódców towarzystwa Demokratycznego Polskiego, Wiktora Heltmana
(1796–1874), przekazany do Biblioteki PtPn zawierał 202 tomy druków emigracyjnych i dzieł z historii
Polski, 32 teki korespondencji oraz rękopisy prac Heltmana. zob. „Roczniki tPnP”, t. 9 (1876), s. 338.
LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888
RZ "
DLA dee <A ekg LE Vina TL
Kedelbecy.
A, MMiikee ia aeweę uaze
gz" - _
/ o Pyta 07 Zhoa dh
Pozmate Theezm.
- Ź » kę a Misreauue Pryzpę = RZY 2
Śluw i M,” f: P> poz aaa by aakra. Patery.
Fu A-ha cx, 910 leja apayaa Za . <>,
- E . « AŻ o
1. Masła eh Ml Hpndź daw
Zreżlnyycy Lliy Onfandi | Kny bro,
7
Prey pah,
AT 2 WE fa zad noz a4ChaP 6 RA ady -
© abarutnak MAL) —. p Mash,
Pda 29 ATÓMRAn, OMAP, Wy fwyką
Ł, A. RK ch. Ze. ąda a.
Ayrrn Azzną VW
Wnybay MAe Nowtędocz Pa
2
e 47 Av;
3. j: aŻ Pbrcn , Mac fra SYTŁY Pałeyg
O w mzk PY hc AM JT
KŚ, Miller, A, brzedrec ik Ona e ASA,
Wr hygier elly b PP Pawrrzc abo pr
Aya Past ,
JI dnten, zl, Jagro: OKU YAM biuzyret py
hb c Mikaa ae RO Ay Mrted,
KAZDE A W
Wa gone ce ecu f/ WErMEC).
ć
4. List prof. dra med. Antoniego Stanisława Jurasza do TPNP, Heidelberg, 26 stycznia 1885 r.
Nr 15
Antoni Stanisław Jurasz do PTPN, 26 I 1885 r.
Professor Dr A. Jurasz*, Heidelberg
Heidelberg 26 Stycznia 1885 [r.]
Do Wielce Szanownego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego
Z prośbą o łaskawe przyjęcie do Biblioteki przesyłam Wielce Szanownemu
Towarzystwu następujące dzieła:
40 Prof. Antoni $. Jurasz (1847-1923) — od 1880 r. profesor laryngologii na uniwersytecie w Heidelbergu,
od 1908 r. na Uniwersytecie Lwowskim, z którego w 1920 r. przeszedł do Uniwersytetu Poznańskiego;
od 1891 r. członek korespondent, od 1915 r. członek honorowy PTPN.
65
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
66
1. [Ernest] Barthez et [Frederic] Rillier [Rilliet!], Traité [clinique et pra-
tique] des maladies des enfants, trzy tomy, drugie wydanie [Paris 1861]. Jest to
dzieło fundamentalne nauki o chorobach dzieci – w handlu księgarskim całkiem
wyczerpnięte.
2. a[dolf] Koch, Hermann von Salza� Meister des Deutschen Ordens [Ein bio-
graphischer Versuch, Leipzig 1885].
3. G[ustav] Weinberg, Das Französische Schäferspiel in d� I-ter Hälfte der XVII
Jahrh., [Frankfurt a. Main 1884].
4.
E[dward]
Ullrich,
Die
Periodicitätsmoduln
der
hyperelliptischen
Normalintegrale dritter Gattung [als Functionen eines Parameters aufgefasst,
Leipzig 1884].
5. simon H[einrich], Zwei Fälle von Compression des Rückenmarks durch
Wirbelkrebs, [Heidelberg 1884].
6. o[scar] oppenheimer, Untersuchungen über den Gonococcus (Neisser),
[Leipzig 1884].
oprócz tego dwie własne rozprawy:
1. Zur Lehre von den Kehlkopfcysten [„Deutsche Medicinische Wochenschrift”
1884, 39]
i
2. Seröse Perichondritis der Nasenschneidewand [„Deutsche Medicinische
Wochenschrift” 1884, 50].
z głębokiem uszanowaniem pozostaję uniżonym sługą
Dr Jurasz
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1203, k. 12.
Nr 16
Der Vorstand des Westpreussischen Geschichtsvereins do PTPN,
13 II 1885 r.
Danzig, den 13 Februar 1885 [r.]
Der Vorstand des Westpreussischen Geschichtsvereins
Beehrt sich ihnen beifolgend Urkundenbuch des Bisthums Culm, Heft ii
zu übersenden, mit dem ergebensten Danke für die uns gütigst mitgetheilten
schriften, zuletzt: – und mit der Bitte, um ferneren freundlichen austausch der
Vereinsschriften.
im auftrage des Vorstandes
Bertling
schriftsführer
an
towarzystwo Przyjaciół nauk Poznanskiego zu Posen
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
67
[tłumaczenie:]
Gdańsk, 13 lutego 1885 [r.]
zarząd zachodniopruskiego towarzystwa Historycznego ma zaszczyt prze-
słać Państwu załączony zeszyt ii Urkundenbuch des Bisthums Culm41, z uniżo-
nym podziękowaniem za przesłane nam łaskawie pisma z prośbą o dalszą miłą
wymianę publikacji naszych towarzystw.
z upoważnienia zarządu – Bertling42, sekretarz
Do
towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego w Poznaniu
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1203, k. 26.
Nr 17
Warmińskie Towarzystwo Historyczne
[Der Historische Verein für Ermland] do PTPN,
26 III 1885 r.
Der Historische Verein für Ermland
an die Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften in Posen.
indem wir unsern Dank für ihre bisheringen schätzbaren sendungen,
zulezt „sprawozdanie [Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk] 1884”
erneuern, übersenden wir ihnen beifolgend „zeitschrift [für die Geschichte
und altertumskunde Ermlands]” Bd. Viii. Heft 1. und bitten zugleich, den
gegenseitigen austausch der Vereinsschriften freundlichts fortsetzen zu
wollen.
Frauenburg i. ostpreussen, 26. iii. 1885.
im namen des Vorstandes
Dr. [Carl Peter] Woelky43
[tłumaczenie:]
Warmińskie towarzystwo Historyczne do towarzystwa Przyjaciół nauk
w Poznaniu.
Ponawiając nasze podziękowania za Państwa dotychczasowe cenne prze-
syłki, ostatnio „sprawozdanie [Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk]
1884”, ślemy w załączeniu „zeitschrift [für die Geschichte und altertumskunde
41 Urkundenbuch des Bisthums Culm, t. i, Bearbeitet von. C.P. Woelky, Danzig 1885; w liście informowano
o drugim zeszycie pierwszego tomu, kolejny tom wyszedł w 1887 r., oba wydało zachodniopruskie tow.
Historyczne.
42 Być może chodzi o Theodora Bertlinga, który był właścicielem gdańskiego wydawnictwa Commissions-
verlag, którego nakładem ukazał się Urkundenbuch.
43 Ks. Dr Carl Peter Woelky (1822–1891) – kanonik warmiński, bibliofil, badacz dziejów Warmii, wydawca
m.in. Codex Diplomaticus Warmiensis, t. 1–3, Mainz, Braunsberg, Leipzig, 1860–1874.
LISTY W SPRAWACH TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO Z LAT 1856-1888
Der
_ biltorifche Merein >
fiir
„ęsErmlands
an
"a Śerdkoch, a M Po Ares 2 £ dlon 228 secczlón
2
* Ć
£382 OLE.
Indem wir unsern Dank fiir Ihre bisherigen schiitzbaren Sendungen. zuletzt
Pra woza/anie SAŻAŹ. e,
ernenuern, iibersenden wir Tlmen beifolgend
7 STA, W AJ
JOŁ phryd AMY. Z e 4.
s +
und bitten zugleich, den gegenseitigen Austausch der Wereinssehwifien frenudlichst fort-
setzen zn wollen.
Frauenburg i. Ostprenssen. ŻA, A . ŁAAŚ,
Im Namen des Vorstandes
LT Poedsii
/
£
5. Pismo Warmińskiego Towarzystwa Historycznego [Der Historische Verein fiir Ermland] do TPNP
26 marca 1885 r.
Ermlands]' t. VIII, zeszyt 1, prosząc zarazem, byście Państwo zechcieli jak naj-
milej kontynuować obustronną wymianę pism wydawanych przez nasze towa-
rzystwa.
Frombork w Prusach Wschodnich, 26. III. 1885 r.
W imieniu Zarządu
Dr [Carl Peter] Woelky
Źródło: Biblioteka PTPN, rkps 1203, k. 69.
68
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
69
Nr 18
Cezary Feliks Piotrowski do PTPN,
3 VI 1885 r.
Poznań d. 3. Vi [18]85.
szanownemu „towarzystwu Przyjaciół nauk” przesyłam w darze świeżo co
dopiero moim nakładem wyszłe dziełko pt.: [Marcina] Hincza, Król Bolesny Jezus
Chrystus44. – Wydanie piąte. – Cena: 1 M.
z wysokim szacunkiem
C.F. Piotrowski
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1203, k. 106.
Nr 19
August Cieszkowski do Józefa Morawskiego,
17 XI 1884 r.
Poznań (Młyńska 38) 17.11.1884
Kochany mój Józefie,
z rozmowy synów naszych, którzy się onegdaj widzieli w Jurkowie, dowiaduję
się, żeś cierpiący – i pilno mi zasięgnąć bliższych wiadomości od Ciebie samego.
Czy się nie zanadto (po młodzieńczemu) oddajesz gospodarstwu? Bo choć tak
pięknie zagospodarowane Kotowiecko żadnych już nie wymaga wysileń, to jednak
ósmy nasz krzyżyk ma także swoje prawa, i chętniej bym Cię tu widział między
nami albo też na kurulskiem krześle w Berlinie45 aniżeli w tej porze – nie powiem
na wsi, bo to i ja sobie jeszcze pozwalam – ale w ustawicznym kłopotarstwie bez-
pośredniego gospodarstwa.
twoja kochana Pani i Córka robiły mi nadzieję zjechania do Poznania – jeśli nie na
długo, to przynajmniej na zwiedzenie zbiorów tow. Prz. nauk i zobaczenia się z przy-
jaciółmi. skoro to nie nastąpiło w ciągu tak pięknej jesieni, jakąśmy mieli – to sądzę, że
teraz Matejki „Hołd Pruski”46 stanowić będzie great attraction [wielką atrakcję].
i Pawluś niebył [sic] łaskaw na Krysia, który go się w suchej od septembra
spodziewał i z upragnieniem wyglądał. nie dawno [sic] jeszcze wspominał o nim
w liście, więc zdaje się jeszcze nie tracić nadziei mimo spóźnionej pory, a tem
samem mniej powabnej podróży. inni koledzy byli łaskawsi na młodego gospoda-
rza i niepojednemu nawet go odwiedzali.
Ponieważ graniczysz z Jedlcem, więc zapewne znać musisz tamtejszego
leśniczego P. Kokocińskiego, który jak widziałem z anonsu w „Dzienniku
[Poznańskim]”, chętnie przyjąłby posadę w Królestwie. Powiedz mi z łaski swojej
44 M. Hincza si, J. łukowski, Król Bolesny Jezus Chrystus z 13 stacyami Męki Pańskiej, Poznań 1885.
45 Józef Morawski był przedstawicielem polskiego ziemiaństwa w pruskiej izbie Panów.
46 Hołd pruski Jana Matejki był wystawiony w poznańskim Bazarze od 16 Xi do 22 Xii 1884 r.
Listy w sprawach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego z lat 1856–1888
70
szczere o nim zdanie tak co do zdolności, jak co do charakteru, bom tyle już miał
w tym fachu zawodów, że dziś w wyborze bardzo jestem oględny.
Biedny nasz Koźmian47 tak się już poddał i przyzwyczaił do swego stanu,
że ledwo łóżko chwilowo opuszcza i wnet tęskni nazad do niego. tylko starych
przyjaciół jak nas czasem przyjmuje i wtedy rzeźwo rozmawia, ale i tych odwie-
dzin nie trzeba przedłużać.
Ściskam Cię najserdeczniej i mile bardzo wspominam Kotowiecko – aC
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1585, k. 56–57.
Nr 20
August Cieszkowski do Józefa Morawskiego,
9 XII 1888 r.
Poznań 9/12 [18]88 r.
Mój drogi Józefie,
mea culpa, mea culpa [moja wina], żem Ci natychmiast nie odpisał na twój jedyny
list przed parą tygodniami otrzymany – ale że tej culpie nie brak na circonstances
atténuantes [okoliczności łagodzące], myślę, że sam przyznasz, bo natłok interesów
tak publicznych, jak prywatnych, które tu zastałem za powrotem z zagranicy – dwie
następne wycieczki do Berlina, przybycie syna z Królestwa na chwilowy u nas pobyt
i przygotowanie odbioru Wierzenicy z dzierżawy, pilne sprawy tow. Przyjaciół nauk
przy zbliżającym się końcu naszej kadencyi etc., etc., nareście uporczywa gryppa,
która mi przez blisko dwa tygodnie mózg tłoczyła, a potem przedzierżgnęła [sic]
się w boleśniejszą wprawdzie i dotychczas jeszcze trwającą, ale już z ulgą lumbago,
uznasz bezwątpienia [sic] za okoliczności łagodzące mnię z przewłoki. Co powie-
dziawszy, dodam une circonstance aggravante [okoliczność obciążającą], oto że przed
odebraniem twego jedynego listu nosiłem się sam z miesiąc przynajmniej z myślą
akurat takiego samego do Ciebie, i rzeczywiście byłbym Ci kilka ustępów z twego
listu żywcem do mojego wtrącił. i patrz, co to za egoizm nawet u starego przyjaciela.
zaspokoiwszy się o Ciebie z twojego listu, nie pośpieszyłem zaraz zaspokoić Cię
o sobie – i doczekałem się chyżego twego napomnienia. a więc mea culpa.
Jutro myślę wrócić jeszcze na parę tygodni do Wierzenicy (naturalnie jeśli
lumbago na to pozwoli) i stamtąd zebrawszy potrzebne książki i papiery, zjechać
na zimowe leże do Poznania. Czy nas tu nie odwiedzisz w tych czasach?
szanownej Pani twojej złóż moje serdeczne uszanowania i przyjm uścisk
twego
aug.
a o Pani irenie czy nic nie wiesz?
Źródło: Biblioteka PtPn, rkps 1585, k. 67–68.
47 zob. przyp. 31.
71
tadeusz Grabski, agnieszka Murawska,
Ewa siejkowska-askutja
seweryn Mielżyński
Prezes honorowy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
W dziejach polskiego muzealnictwa są postacie godne najwyższego upa-
miętnienia. to dzięki ich zaangażowaniu, poświęceniu i darom zostały zbudo-
wane jego podstawy. W panteonie tym, obok izabeli z Flemingów Czartoryskiej,
Władysława Platera, tytusa Działyńskiego, Emeryka Hutten Czapskiego, Henryka
Lubomirskiego, Maksymiliana ossolińskiego oraz izabeli z Czartoryskich
Działyńskiej, szczególne miejsce zajmuje seweryn Mielżyński, prezes honorowy
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (dalej: PtPn). Wybitnie zasłużony
dla Poznania i Wielkopolski, nie doczekał się dotąd naukowej monografii, co
uznać trzeba za trudne do usprawiedliwienia zaniechanie. nie zastąpią jej bowiem
ani słownikowe biogramy, ani drobniejsze publikacje.
seweryn Mielżyński (11 X 1804–17 Xii 1872), syn Józefa i Franciszki
z niemojowskich, przyszedł na świat w Poznaniu, w jednym z najznaczniejszych,
starych wielkopolskich rodów „senatorskich”, czyli szlachty obdarzanej najwyż-
szymi urzędami państwowymi w dawnej Rzeczypospolitej. tym szlachectwem
czuł się zobowiązany do czynów godnych swych przodków, nie był jednak ślepo
zapatrzony w przeszłość. Miał świadomość konieczności zmiany roli ziemiaństwa
w polskim społeczeństwie. Kanwą jego życia były działania zmierzające do odbu-
dowy „moralnej i materialnej”1 narodu, zgodnie z silnymi wówczas prądami soli-
daryzmu społecznego. z przekonań politycznych był demokratą, publicznie wyra-
żającym w dobie Wiosny Ludów (1848) postulat zaniechania używania tytułów
dziedzicznych2. W spisanej wspólnie z żoną ostatniej woli świadomie pominął hra-
biowski tytuł, uczynił to również w odniesieniu do mającej powstać w Miłosławiu
akademii Rolniczej im. Mielżyńskich3. o tym, jakim człowiekiem był seweryn
Mielżyński, sporo mówi zdanie z listu do teofila Lenartowicza, skądinąd jednego
z nielicznych zachowanych z jego korespondencji: „[…] ale żebyś nie musiał płacić
1 z kodycylu do testamentu, 12 Vii 1872 r.
2 „Dziennik Polski”, nr 116 z 23 V 1850, podaje, że 28 iV tegoż roku zawiązało się Bractwo Polskie Parafii
Miłosławskiej, na którego czele stanęli: s. Mielżyński, ks. Jan tułodziecki i miejscowy rolnik Jan sobkie-
wicz. s. Mielżyński złożył wówczas wniosek, aby w stosunkach między członkami bractwa nie używać tytu-
łów i „nie kłaniać się do nóg”. W tymże „Dzienniku” zarówno w odniesieniu do Franciszki Mielżyńskiej, jak
i jej rodziców używano określeń: „obywatelka”, „obywatel”.
3 akt Fundacyjny akademii Rolniczej w Miłosławiu napisany przez seweryna Mielżyńskiego miał się znaj-
dować w zbiorach regionalisty D. Pogłodzińskiego w Miłosławiu, zob. D. Cicha, Seweryn Mielżyński i jego
kolekcja [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu� Kata-
log wystawy, Poznań 1982, s. 25.
'TADEUSZ GRABSKI, AGNIESZKA MURAWSKA, EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA
1. Seweryn Mielżyński (1804-1872), fot. ze zb. Polskiej Akademii Umiejętności (dalej: PAU)
za moie grzechy, co by było deliktową porutą [...] włożyłem w kopertę w rulonie
pieniądz na zapłacenie porto. Co zostanie, dasz ubogiemu [...]”*.
Wychowany i wykształcony w kręgu kultury francuskiej, kształcił się w szko-
łach Berlina i Genewy. Niewiele wiadomo o okolicznościach związanych zarówno
ze zdobywaniem wiedzy, jak i nabywaniem przezeń licznych umiejętności m.in.
z dziedziny malarstwa, architektury czy inżynierii wojskowej, którymi z powodze-
niem się później posługiwał. Poznał trudy powstańczych walk (1831, 1848), odniósł
rany, wynagrodzone Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (TV kl., 3 X 1831),
poznał smak więziennego chleba w pruskich twierdzach w Głogowie, Sonnenburgu
4 List S. Mielżyńskiego do T. Lenartowicza, przed 13 IX 1869 r., Biblioteka Narodowa, sygn. 70092, k. 13-14.
5Z.P, Wesołowski, The Order of the Virtuti Militari and its Cavaliers 1792-1992. Order Virtuti Militari i jego
kawalerowie, Warszawa-Miami 1992, s. 164.
72
SEWERYN MIELŻYŃSKI
2. Pałac Mielżyńskich w Miłosławiu, lata 60. XIX w., fot. ze zb. PAU
i Moabicie, wreszcie długie lata przymusowej emigracji (1831-1842). Lata
wygnania wypełniał działalnością w kręgu demokratycznych odłamów Wielkiej
Emigracji, wspomaganiem rodaków na obczyźnie, a także dalszym profesjonalnym
kształtowaniem umiejętności malarskich, zwłaszcza w dziedzinie pejzażu i malar-
stwa religijnego”. Nawiązał tutaj kontakty ze znaczącymi artystami tego okresu
(m.in. z Jeanem Lćonardem Lugardonem, Francisem Danbym, Aleksandrem
L. Molinarim), z czasem sam został zaliczony do ich hermetycznego grona*. Stale
rozwijał również pasję kolekcjonerską w dziedzinie sztuki, której pozostał wierny
do końca życia. To właśnie owo zamiłowanie zdecydowało ostatecznie o jego donio-
słej roli w dziejach Wielkopolski i muzealnictwa polskiego.
Dzięki dochodom z własnych dóbr S. Mielżyński podróżował i zapoznawał
się z organizacją społeczeństw, poziomem nauki, kulturą i sztuką krajów Europy
Zachodniej. Zdobyte doświadczenia wykorzystał po powrocie do Wielkopolski
w 1842 roku (za wstawiennictwem u dworu książąt Radziwiłłów) do podjęcia
wielu inicjatyw publicznych, gospodarczych i politycznych. Był m.in. członkiem
Towarzystwa Naukowej Pomocy, spółki Bazaru Poznańskiego, przez pewien czas
kierował działalnością Koła Towarzyskiego przy Bazarze, należał do Ligi Polskiej, na
bazie której powołał Bractwo Polskie w Miłosławiu, a następnie jedną z pierwszych
ŚW powstaniu listopadowym dosłużył się stopnia kapitana (1 VII 1831), w dobie Wiosny Ludów wszedł
w skład Wydziału Wojennego pod wodzą L. Mierosławskiego, agendy Komitetu Narodowego.
78. Mielżyński jest wymieniany w licznych publikacjach z zakresu historii malarstwa. Zob. np. S. Krzysz-
tofowicz-Kozakowska, F. Stolot, Historia malarstwa polskiego, Kraków 2000, s. 133; M. Warkoczewska,
Malarstwo i grafika epoki romantyzmu w Wielkopolsce, Poznań 1984, s. 44-46, 54-55; M. Nitka, Twórczość
malarzy polskich w papieskim Rzymie w XIX wieku, Warszawa 2014, s. 94, 433, 437, kat. 45 (biogram);
J. Drewojeda, Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. V, s. 530-531.
$ Zob. Portret Seweryna Mielżyńskiego z atrybutami malarza, litografia z 1839 r. A.L. Molinariego z dedyka-
cją: Remembrance of Two artist friends, Muzeum Narodowe w Warszawie, Gr. Pol. 12514. Obu łączyły losy
powstańcze i artystyczne oraz zbliżone zapatrywania polityczne.
73
'TADEUSZ GRABSKI, AGNIESZKA MURAWSKA, EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA
w Wielkopolscekasoszczędnościowo-
-pożyczkowych dla włościan, współ-
tworzył Centralne Towarzystwo
Gospodarcze, posłował również do
sejmu pruskiego (1859-1861). Dzięki
małżeństwu (28 III 1845) z Franciszką
z Wilkxyckich (1805-1874), jedyną
córką Jakuba Wilkxyckiego i Elżbiety
z Działowskich”, zyskał współtowa-
rzyszkę nie tylko życia rodzinnego,
ale i działań patriotycznych, chary-
tatywnych i kolekcjonerskich oraz
partnerkę w zabiegach zmierzają-
cych do powstania oraz donacji na
cele publiczne i narodowe". Seweryn
i Franciszka tworzyli wyjątkową
parę, a Miłosław dzięki nim stał się
ostoją i drugim domem dla byłych
powstańców, emisariuszy i działa-
czy emigracyjnych, miejscem dzia-
łań konspiracyjnych oraz ośrodkiem
promieniującym kulturą narodową.
R Jak pisał Karol Libelt: „[...] nie ma
3. Franciszka z Wilkxyckich Mielżyńska drugiego domu w Księstwie, gdzie
(1805-1874), przed 1863 r., fot. ze zb. PAU by potrzebujący tak gościnny znaj-
dowali przytułek i schronienie. Jest
tam zawsze kilka i kilkanaście osób.
[...] Dom miłosławski czyni wiele dobrego, więcej niżeli którykolwiek inny”".
Ówcześni luminarze polskiej kultury, by wspomnieć Leona Kaplińskiego, Henryka
Rodakowskiego, Maksymiliana Gierymskiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego,
? Jakub Wilkxycki (1770-1849) — właściciel wzorowo zarządzanego majątku w Ryńsku w Prusach Zachod-
nich, silnie zaangażowany w polską działalność narodową, zob. Pamiętniki Natalisa Sulerzyskiego byłego
posła ziemi Pruskiej na Sejm berliński, wstęp, oprac. i przypisy S. Kalembka, Warszawa 1985, s. 96-97, 145,
154-155. Także Elżbieta z Działowskich Wilkxycka (1780-1877) była oddana sprawom społecznym i naro-
dowym. To jej determinacji TPN zawdzięcza, że zapisy testamentowe zięcia i córki były realizowane (choć
z trudnościami i tylko w części). Właściwa donatorka majątku Mielżyńskich dla TPN oraz na inne cele
publiczne i narodowe, zob. Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Rada Miłosławska, sygn. 1,
k. 26 (dokumenty z pieczęcią: „Rada imienia Seweryna i Józefa Mielżyńskich”).
10Zob. W. Molik, Wzór osobowy ziemianina w wielkim Księstwie Poznańskim w drugiej połowie XIX i począt-
kach XX wieku [w:] Ziemiaństwo wielkopolskie w kręgu arystokracji, red. A. Kwilecki, Poznań 2004, s. 130.
W dobie Wiosny Ludów EF. Mielżyńska angażowała się w opiekę nad rannymi w bitwie pod Miłosławiem,
wraz z Marią Bolewską zorganizowała lazaret polowy. Zob. M. Rezler, Emilia Sczaniecka, Poznań 1996,
s. 129-130, 134; Mowa żałobna na pogrzebie śp. Sewerynowej Hr. Mielżyńskiej miana w kościele parafialnym
w Miłosławiu w dniu 16 Stycznia 1874 r. przez Ks. Floriana Stablewskiego..., Poznań 1874. Małżeństwo
Mielżyńskich nie pozostawiło dziedzica, co tym bardziej pozwalało łożyć na cele publiczne.
1 List K. Libelta do J.N. Janowskiego z 10 XII 1872 r. [w:] K. Libelt, Listy, oprac. Z. Grot, Warszawa 1978,
s. 565-568.
74
seweryn Mielżyński
75
Cypriana K. norwida, teofila i zofię Lenartowiczów, Lucjana siemieńskiego
czy Władysława syrokomlę, goszczeni i wspierani materialnie przez gospodarzy,
stworzyli jeśli nie środowisko artystyczne, to na pewno krąg mający wpływ na
kształt sztuki polskiej tego czasu, roznosząc szeroko famę o przyjaznej twórcom
atmosferze wielkopolskiego Miłosławia. Do dziś fenomenem kulturowym pozo-
staje zachowana i pieczołowicie wśród miejscowych kultywowana pamięć o tym
niezwykłym małżeństwie.
W pałacu miłosławskim, przebudowanym według projektu Mielżyńskiego12,
znalazło się miejsce na artystyczne atelier właściciela oraz dla zgromadzonej prze-
zeń, urządzonej i katalogowanej galerii malarstwa, bogatej biblioteki i zbioru rycin.
Drogi pozyskiwania i kształtowania koncepcji zbiorów są dotychczas słabo rozpo-
znane, poza nabyciem kolekcji Edwarda Rastawieckiego13. zakupiona za pośred-
nictwem J. łepkowskiego, zięcia K. Libelta, kolekcja obejmowała: 300 obrazów,
4 tys. rycin, 4,3 tys. monet i medali, co uzupełniła licząca 14 tys. tomów biblioteka.
zbiory nabyto nie bez wahań, zarówno ze względu na ocenę wchodzących w ich
skład dzieł, jak i koszty. nabytek ten zadecydował prawdopodobnie o przeniesie-
niu galerii miłosławskiej do Poznania i przekazaniu prawa własności do całości
zbiorów, jeszcze za życia małżonków Mielżyńskich, towarzystwu Przyjaciół nauk
z intencją stworzenia tam galerii narodowej. Była to pierwsza na ziemiach pol-
skich galeria sztuki polskiej i obcej o charakterze publicznym14. Warto wspomnieć
o pozostawionym w rękopisie i sporządzonym przez samego s. Mielżyńskiego
prawdziwie muzealniczym katalogu kolekcji miłosławskiej, napisanym w języku
francuskim (1871) oraz polskim (1872), który ukazuje jego osobisty wkład w iden-
tyfikację, opracowanie oraz kształt kolekcji15. Wartość i ranga tego wielkiego daru
są nieobecne w pamięci współczesnych. Kolekcja ta miała wpłynąć na poszerze-
nie zadań towarzystwa w kierunku aktywnego i znaczącego wspierania rozwoju
sztuki w Wielkopolsce i zmiany profilu jego zbiorów z archeologiczno-historycz-
nych na artystyczne16. Donatorzy – seweryn i Franciszka Mielżyńscy – dokonali
równocześnie zabezpieczenia materialnego bytu towarzystwa poprzez zakup
gruntu i kamienicy mającej być jego własnością oraz ustanowienie renty celowej.
Corocznie wypłacana suma miała być przeznaczona do podziału: na rzecz każdo-
razowego prezesa tPn, o ile – co ważne – będzie on mieszkał na stałe w Poznaniu,
12 zob. a. Rogalanka, Willa Mielżyńskich w Miłosławiu, „studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski
i Pomorza”, t. Vii, Poznań 1962, s. 189 i n.; z. ostrowska-Kębłowska, Siedziby wielkopolskie doby roman-
tyzmu, Poznań 1975, s. 89–123; J. skuratowicz, Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Poznań
1981, s. 51–72.
13 o powstawaniu Galerii Miłosławskiej pisała Kamila Kłudkiewicz, która ustaliła sposób nabycia niektó-
rych obiektów, zob. K. Kłudkiewicz, Galeria Miłosławska Seweryna hr� Mielżyńskiego – o tym, jak obrazy
idealnego zbioru częściowo utraciły swoje atrybucje [w:] Kolekcja fikcji: o mistyfikacji w sztuce, red. M. Waw-
rzak, toruń 2016, s. 162 i n.; J. Malinowska, Seweryn Mielżyński i jego Galeria Miłosławska, toruń 2002,
praca mgr. pod kierunkiem prof. K. Pomiana, archiwum UMK, s. 38–39, rozważa pośrednictwo Kraszew-
skiego, sugerując się relacją M. Mottego (Przechadzki po mieście, t. i, oprac. i wstępem opatrzył z. Grot,
przypisy przeredagował i uzupełnił W. Molik, Poznań 1999, s. 213), co wydaje się mało prawdopodobne.
14 a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928, s. 281.
15 Muzeum narodowe w Poznaniu, archiwum-1414-50 i 51.
16 BJ, rkps 6521, k. 159, list F. Mielżyńskiej do J.i. Kraszewskiego z 5 V 1870 r.
'TADEUSZ GRABSKI, AGNIESZKA MURAWSKA, EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA
777
7
Sa,
Lf
ez
|
Gz
_J
SE
„LJ
Z
z " EH!
JE
|
4
LE
c m | i h p
a ENEA
TRWEWAWANERER = Ć
* mlalalokalk LLL 3
ph A
Dam Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu : Mozeum imienia uletżyńskiek.
4. Pierwszy gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Kłosy” 1883, nr 923
lub wiceprezesa, w tym przypadku z obowiązkiem kwaterowania w miejscu, gdzie
znajdować się miała galeria; na dodatek do pensji konserwatora zbiorów, tzn. jej
kustosza, oraz na wynagrodzenie dla malarza czuwającego nad obrazami galerii.
Całość podjętych działań i postanowień była intelektualnym i materialnym ukoro-
nowaniem działalności niedocenianego obecnie darczyńcy oraz jego żony.
Bogate dary złożone w latach 1858-1872 w postaci zbiorów archeologicz-
nych, galerii obrazów malarstwa polskiego i obcego, biblioteki, zespołu osobi-
stych pamiątek, zakupu budynku oraz zabezpieczenia środków finansowych na
76
seweryn Mielżyński
77
rozbudowę gmachu i jego funkcjonowanie spotkały się z najwyższym podziękowa-
niem i uhonorowaniem. Prezes PtPn K. Libelt stwierdził, że: „Wyrażać w słowach
wdzięczność naszą za czyn ten patrjotyczny pana hr. seweryna Mielżyńskiego
i jego dla nas tak znakomitą ofiarność byłoby, zdaniem mojem, nadaremnem
usiłowaniem”17. Przejawem najwyższego uznania stało się nadanie darczyńcy
tytułu honorowego prezesa PtPn, który w całej 160-letniej historii towarzystwa
przypadł jeszcze jednej tylko osobie – abp. Leonowi Przyłuskiemu (1789–1865).
o takim sposobie honorowania ważnych dla korporacji postaci nie wspominają
jej statuty, choć od początku wprowadzały one godność członka honorowego: już
w 1860 roku wyróżniono tak aż 43 osoby, co miało podnieść rangę towarzystwa
i zbudować sieć ponadzaborowych kontaktów naukowych18.
arcybiskup gnieźnieński i poznański L. Przyłuski otrzymał godność hono-
rowego prezesa niedługo po ukonstytuowaniu się tPn w 1857 roku, co było
nie tylko wyrazem szacunku, ale i wynikało z chęci wzmocnienia pozycji
towarzystwa wobec władz pruskich. W ocenie a. Wojtkowskiego pierwszy prezes
honorowy towarzystwa „na wytworzenie się dzisiejszego typu Wielkopolanina
[…] miał wpływ wielki”19. na walne zebranie 12 lutego 1858 roku arcybiskup
L. Przyłuski nadesłał pismo z zapewnieniem swojej wielkiej życzliwości i opieki
nad towarzystwem, na co zebrani zareagowali entuzjastycznie. trzy dni póź-
niej delegacja towarzystwa (tytus Działyński, Władysław niegolewski, Karol
Karśnicki, Edmund taczanowski, Kazimierz Jarochowski) udała się do arcybi-
skupa i przekazała mu adres z podziękowaniem „za wysoki udział i prezyden-
cję honorową”20. arcybiskup Przyłuski podarował korporacji znaczące zbiory,
w tym jeden z pierwszych obrazów, który trafił do jej kolekcji. Był to Poczet kró-
lów polskich, unikatowa XViii-wieczna malarska trawestacja popularnej ryciny
tomasza tretera Reges Poloniae (1588) z wizerunkami władców Polski wpisa-
nymi w sylwetę orła21.
Piętnaście lat po uhonorowaniu abpa Przyłuskiego postanowiono w podobny
sposób wyróżnić największego dobroczyńcę towarzystwa. na zebraniu ogólnym
11 stycznia 1872 roku zarząd, na wniosek wiceprezesa stanisława Koźmiana, zapro-
ponował, by „obywatela i członka naszego J.W. hr. seweryna Mielżyńskiego” ogłosić
honorowym prezesem PtPn22� Wedle relacji „Dziennika Poznańskiego” wszyscy
zebrani zerwali się wówczas z miejsc i zatwierdzili propozycję przez aklamację, po
czym wybrali delegację (Karol Libelt, Władysław Świderski, Hieronim Feldmanowski)
17 a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 294; zob. archiwum archidiecezjalne w Poznaniu, akta arcybiskupie tyczące
się towarzystwa Przyjaciół nauk, sygn. oa X 90 (1857–1913?).
18 R. Marciniak, Prezesi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Ich myśl i dzieło, Poznań 2006,
s. 23, 101; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, Poznań 2008, s. 19.
19 a. Wojtkowski, dz. cyt., Poznań 1928, s. 126.
20 tamże, s. 127.
21 Darem abpa L. Przyłuskiego był także XVii-wieczny portret Jana opalińskiego, kilka obrazów o nieusta-
lonym autorstwie oraz szczątki tkaniny własnoręcznie wyjęte z trumny Dąbrówki (zaginione).
22 Walne zebranie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 10 z 14 i 1872;
zob. również „Kurier Poznański” (dalej: KP), nr 9 z 12 i 1872. Bardzo skromnie dar s. Mielżyńskiego
został odnotowany w sprawozdaniach PtPn, zob. Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Poznańskiego od Kwietnia 1871 do Grudnia 1872 [w:] „Roczniki tPnP” 1872, t. Vii, s. 251.
tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja
78
mającą przekazać nowemu prezesowi honorowemu dyplom wraz z adresem uza-
sadniającym przyznanie dostojeństwa23. nazajutrz „Kurier Poznański” na pierw-
szej stronie informował: „towarzystwo skutkiem patriotycznej ofiary p. seweryna
hr. Mielżyńskiego z Miłosławia wstępuje w nową erę życia”24. 8 marca 1872 roku dele-
gacja udała się do Miłosławia, gdzie bardzo gościnnie przyjęta, wręczyła sewerynowi
Mielżyńskiemu owe dokumenty i „wynurzyła” nadzieję, że – jak zapisano – „[…] dłu-
gie jeszcze lata dozwolą Ci cieszyć się wzrostem naszego towarzystwa i ujrzeć speł-
nienie wszystkich twych życzliwych dla niego chęci i że twoi w rodzinie następcy,
przechowując tę pamiątkę, zawsze i niezmiennie w myśl twych szlachetnych zamia-
rów działać i w miarę rozległego zakresu i potrzeb tej naszej narodowej instytucji
do jej wzmocnienia i podniesienia przykładać się będą”25. „Dziennik Poznański”
podał, że s. Mielżyński po wręczeniu dyplomu przez K. Libelta był wyraźnie wzru-
szony i za ów dowód czci serdecznie podziękował. nawet jednak przy tej uroczystej
okazji gospodarz przez parę godzin rozmawiał z delegacją o przebudowie gmachu
towarzystwa na zbiory muzealne. „Dziennik” nie szczędził słów uznania pod jego
adresem, nazywając go najzacniejszym miłośnikiem i mecenasem sztuk pięknych
i nauk, prawdziwym artystą oraz opiekunem PtPn26.
Warto wspomnieć, że w 1879 roku w związku z jubileuszem 50-lecia pracy
literackiej Józefa ignacego Kraszewskiego pojawiła się inicjatywa, aby i jemu przy-
znać honorowe prezesostwo. Wydaje się, że trwały już wówczas starania, by obda-
rzyć nim Jana Działyńskiego, który obiecywał towarzystwu pokaźną donację.
to doprowadziło do sporu, w wyniku którego zrezygnowano ostatecznie z obu
przedsięwzięć27, przecinając tym samym rodzącą się praktykę takiego wyróż-
niania szczególnie zasłużonych dla PtPn osobistości. s. Mielżyński jest drugim
i zarazem ostatnim prezesem honorowym w historii towarzystwa. Już w ocenie
współczesnych docenione zostały jego zabiegi służące zabezpieczeniu funkcjono-
wania PtPn, jego podstaw finansowych, lokalowych oraz gromadzonych zbio-
rów, ponieważ: „głównie na celu miał dobro narodu swego, a nauczony smutnem
doświadczeniem, porobił zastrzeżenia, by najpóźniejsze wieki tylko tych [!] celom
dar ten służył, jakim go przeznacza”28.
Utrwalony w literaturze przedmiotu obraz donacji seweryna Mielżyńskiego
został wypaczony, zarówno jeśli chodzi o cel, jak i czas jej dokonania. Źródłem
zamętu stał się zapewne artykuł ówczesnego prezesa towarzystwa stanisława
Koźmiana, zamieszczony w 1876 roku w „Rocznikach tPnP”29, w którym podano,
że zbiory miłosławskie zostały zapisane korporacji w testamencie, co bez weryfi-
kacji podawali później inni autorzy. Powszechnie przypisuje się też sewerynowi
i Franciszce Mielżyńskim pomysł nadania muzeum nazwiska ich rodu, który w rze-
czywistości zrodził się po ich śmierci. Celem donatorów było natomiast nadanie
23 DP, nr 10 z 14 i 1872.
24 KP, nr 9 z 12 i 1872.
25 Wiadomości miejscowe i potoczne, DP, nr 56 z 9 iii 1872.
26 tamże.
27 zob. a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 253–254.
28 KP, nr 9 z 12 i 1872.
29 „Roczniki tPnP”, t. iX, 1876, s. 229–230.
SEWERYN MIELŻYŃSKI
5. Abp Leon Przyłuski (1789-1865), 6. Józef Mielżyński (1824-1900) [w:]
fot. Wikipedia A. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk
w Poznaniu w latach 1857-1927, Poznań 1928
publicznego charakteru Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk poprzez zaini-
cjowanie wspólnego wysiłku Wielkopolan — Polaków, na co pośrednio wskazuje
brzmienie zapisów testamentowych, a także listy Franciszki Mielżyńskiej*” i Karola
Libelta. 10 grudnia 1872 roku Libelt pisał do Jana Nepomucena Janowskiego: „Dziś
szczodrobliwością Seweryna Mielżyńskiego] Towarz[ystwo] P[rzyjaciół] Nauk
Pozn[ańskie] zyskało sobie podwalinę. Nie tylko mu darował zbiory bar[ona]
Rastawieckiego, które nabył drogo, i swoje własne, ale funduje jeszcze kapitały
na mieszkanie i opłatę prezesa (1000 tal. rocznie i pierwsze piętro), konserwatora
(500 tal. i mieszkanie) i malarza (500 tal. i mieszkanie). Nastąpi to wszystko, gdy
ze składki publicznej [podkreślenie aut.] zbierze fundusz 30 000 tal. dla wystawie-
nia na gruncie zakupionym gmachu muzeum narodowego [podkreślenie aut.], ku
czemu już poczyniono rozporządzenia”. Sam Mielżyński pisał z dumą: „dziś moja
kolekcja już się nazywa Galerią, a jak mnie nie będzie się nazywała Narodową”*.
30 Ę, Mielżyńska do T. Lenartowicza, Archiwum PAN w Krakowie, rkps 2028, IV, k. 370, za: D. Cicha,
dz. cyt., przyp. nr 5: za J. Malinowska, dz. cyt., s. 34.
317ob. K. Libelt, Listy, oprac. Z. Grot, Warszawa 1978, s. 65-68; także K. Libelt do Gustawa Kościelskiego,
V 1874 r. [w:] tamże, s. 585-586; K. Libelt do A. Cieszkowskiego, 12 I 1872 r. [w:] tamże, s. 550-554.
Znaczenie S. Mielżyńskiego oddaje opinia Libelta zawarta w liście do K. Stattlera z 26 V 1868 r., w którym
prezes TPN konstatuje, że w Wielkopolsce żaden artysta utrzymać się nie może, a „Poznań pod względem
sztuki to Beocja polska, natomiast: z lubowników i delektantów malarstwa jedyny jeden na całe Księstwo
Seweryn hr. Mielżyński na Miłosławiu” [w:] tamże, s. 506-507.
32 Dopisek $. Mielżyńskiego w liście F. Mielżyńskiej do T. Lenartowicza, zob. przyp. nr 27.
79
tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja
80
W kodycylu do testamentu małżonków Mielżyńskich, przemyślanym pod
względem ideowym i ekonomicznym, dokładnie nakreślono ramy organiza-
cyjne przyszłego funkcjonowania donacji, a także inne szczytne cele. nie zostały
one niestety zrealizowane przez sukcesora, co ukazują publikowane dokumenty
testamentowe. Późniejsze losy zbiorów z donacji seweryna Mielżyńskiego oraz
majątku przeznaczonego przez małżonków na cele publiczne i narodowe nie były
dotąd kompleksowo analizowane. Do naświetlenia pewnych aspektów tej proble-
matyki używano w najlepszym wypadku jedynie fragmentów zachowanego mate-
riału źródłowego33. W niniejszym tomie „Kroniki” zamieszczono dokumentację
umożliwiającą wgląd w sam akt testamentu Franciszki i seweryna Mielżyńskich,
prześledzenie zmian realizacji postanowień testamentowych oraz stojące za nimi
przyczyny34.
W skład materiałów o charakterze testamentowym wchodzą cztery doku-
menty: testament wzajemny na przeżycie seweryna i Franciszki z Wilkxyckich
małżonków Mielżyńskich z 6 września 1871 roku35; kodycyl do testamentu wza-
jemnego, któremu testatorzy nadali znaczenie testamentu, z 12 lipca 1872 roku36;
testament Franciszki Mielżyńskiej z 20 maja 1873 roku potwierdzający ważność
kodycylu i uzupełniający go, a także zawierający zastrzeżenie o sporządzeniu
uzupełnienia w formie listu do spadkobiercy37 wraz z tymże listem Franciszki
Mielżyńskiej do Józefa Mielżyńskiego z 6 czerwca 1873 roku38. szczegółową ana-
lizę owych dokumentów przedstawimy w innym miejscu, tu zaś przybliżymy ich
zasadnicze postanowienia, z których wypływa odmienna od dotychczas przyję-
tych ocena faktów związanych z donacją dla tPn.
treść prawną pierwszego z dokumentów stanowi wzajemne wskazanie suk-
cesora: Franciszki bądź seweryna Mielżyńskich, a także postanowienie nadania
mocy kodycylowi, który jeśli zostałby pozostawiony, winien mieć moc prawną
równą testamentowi, nawet gdyby nie złożono go w sądzie. taka konstrukcja
wynikała z obawy przed możliwymi przeszkodami stwarzanymi przez władze
pruskie, a opierała się na osobistym zaufaniu do sukcesora. zapewne wbrew prze-
widywaniom obojga (Franciszka nieuleczalnie chorowała od kilku lat), pierwszy
odszedł seweryn Mielżyński. Pozostał wówczas wspólny kodycyl, którego ważność
33 zob. a. Jagielska-Burduk, W. szafrański, M.a. Górska, Wirtualna Galeria im. Mielżyńskich. Historia –
idea – prawo, Poznań 2013, s. 13, 22; a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 285; F. skoraczewski, Materyały do historyi
Miłosławia, Poznań 1910, s. 397–402. tu również częściowa publikacja dokumentów testamentowych. spraw
związanych z postanowieniami testamentowymi nie porusza ani D. Cicha, dz. cyt., s. 25–31, ani J. Malinow-
ska, dz. cyt., s. 22–24, która na s. 21–22 przedstawia okoliczności nabycia domu dla tPn i budowy skrzy-
dła muzealnego. K. Kłudkiewicz przypisuje czynność darowania „zbioru (tzn. kolekcji malarstwa) lokalnej
instytucji publicznej” w testamencie, bez podania źródła, zob. K. Kłudkiewicz, dz. cyt., s. 161.
34 należy mieć nadzieję na pojawienie się następnych, rozproszonych dokumentów dotyczących rodziny
Mielżyńskich, zwłaszcza że ich kolejna partia została w 2005 r. zakupiona przez Bibliotekę Raczyńskich.
Wiadomo o nieznanym dokumencie Franciszki nazywanym „rewersem”, na podstawie którego sukcesor
wypłacił legat w wysokości 2500 talarów wdowie po Wiktorze Heltmanie.
35 Biblioteka Raczyńskich, sygn. 2919, k. 10.
36 tamże, k. 7–9.
37 tamże, k. 7.
38 tamże, k. 79–80v.
SEWERYN MIELŻYŃSKI
ładna ZZĘŻZZZ
ZJ
ch BŁ 4 zkceć o Z au
Ke e waze
ee dów , AóŻ. z pk? Jaaah mok
Łk 6 aaarearatoaoni GA zał , aijośnyma Ko KŻ pała KAŻ
Mmochnineń, za Swe pna ja dod
e" Farecdkę « „kaałod es stróosedć 6". F4 rż
Fablógo maajądkw łe pske ea Aozca oś o otteocć arta
PO ta reje asie, sze ańwiadoware, ze pór
Fońóde wm kiżenij,
study ńrtiwne pea PZ owca, kia obo
skasmiśzca asi rearej percy fre 4 ZZA
Porawcz kelatog oz LECZE © iszełiaie, kłów
eg a
| po spatkie e, c. PZ Tea wota aj
i , AFżzozcerzećć ŻE
aa DE, Hawe Fa nieść oaie”
e 7
w Mie Ż
naj ky EA
Ć Morwaenaće ae ore cA mrzęke pręga OMA we”
bona z e ZŁ 27
nej £ foriocjeertin 7 Pakoś
e aa na sóaaź dy ro Sea
rzy, ri prym ać nej p ye -2
7. Testament Franciszki Mielżyńskiej, 20 maja 1873 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich
81
tadeusz Grabski, agnieszka Murawska, Ewa siejkowska-askutja
82
Franciszka potwierdziła w sporządzonym przez siebie testamencie, ponownie
wskazując wykonawcę (nazywanego w dokumentach sukcesorem generalnym)
ostatniej woli obojga. został nim hr. Józef Mielżyński, bratanek seweryna, i sądząc
z tonu listów, osoba blisko współpracująca z testatorami w sprawie sukcesji oraz
poinformowana o treści i formie dokumentów mających nałożyć na niego bar-
dzo poważne zobowiązania. Prawdopodobnie w porozumieniu z J. Mielżyńskim,
jako godnym zaufania prawnikiem i bliskim krewniakiem, małżonkowie omawiali
swoje dalekosiężne projekty zawarte w ostatniej woli. najważniejsze postanowienia
kodycylu, obok zapisów osobistych, koncentrują się wokół dwóch spraw: zabez-
pieczenia bytu tPn i przekazanych na jego własność zbiorów, a przede wszystkim
wokół utworzenia akademii Rolniczej w Miłosławiu, która w przyszłości miała
przejść na własność i pod opiekę państwa polskiego. Realizacji tych dwóch celów
służyć miał cały majątek Mielżyńskich pozostały po dokonaniu legatów oraz spła-
ceniu pożyczki towarzystwa kredytowego za około 20 lat. Do tego czasu gene-
ralny sukcesor miał być właścicielem dóbr miłosławskich39, podobnie jak gruntu
i kamienicy przy ul. Młyńskiej 35, chyba że wcześniej tPn i akademia Rolnicza
otrzymałyby prawo nabywania własności.
W takiej sytuacji obowiązkiem generalnego sukcesora było niejako „z urzędu”
przepisanie tytułu własności na akademię i odpowiednio na tPn. za realizację
postanowień testamentu sukcesor generalny miał otrzymywać wynagrodzenie.
natomiast w przypadku, gdyby rząd pruski zamierzał przeznaczyć własność obu
towarzystw, nazwanych „zakładami”, na inne cele lub pod swój zarząd, miała ona
wrócić drogą spadkobrania do Józefa Mielżyńskiego lub jego następców. Powyższe
rozporządzenia Franciszka Mielżyńska uzupełniła listem do generalnego sukce-
sora, który zawiera dalsze mniejsze legaty na cele publiczne i prywatne, w tym
także dla towarzystwa Przyjaciół nauk. Postanowiła m.in., że jej majątek Chrustów
ma być wliczony do majętności miłosławskiej. Franciszka Mielżyńska zmarła jed-
nak przed swoją matką, Elżbietą Wilkxycką, która z mocy prawa była naturalną
spadkobierczynią córki. W obliczu pominięcia jej w testamencie mogła ona zmie-
nić jego postanowienia, gdyż przysługiwała jej połowa majątku będącego w ręku
córki w chwili jej śmierci, i to bez obciążeń wynikających z legatów. E. Wilkxycka,
nie znając jeszcze postanowień testamentu i kodycylu, wyraziła zgodę na reali-
zację ostatniej woli córki40. sąd pruski na mocy oświadczenia Wilkxyckiej uznał
Józefa Mielżyńskiego za generalnego sukcesora, nie odnosząc się do prawnych
zobowiązań na cele publiczne i narodowe wynikających z kodycylu. W tej sytu-
acji E. Wilkxycka zażądała wprowadzenia już za jej życia postanowień testamentu
dotyczących donacji na cele publiczne i narodowe. Żądała natychmiastowego
powołania kuratorium, przewidzianego w kodycylu i mającego w przyszłości zarzą-
dzać akademią Rolniczą. W skład owego gremium wszedł m.in. jej reprezentant
39 W dokumencie podsumowującym działalność Rady Miłosławskiej, powstałej po objęciu bezwarunko-
wej w świetle prawa sukcesji przez Józefa Mielżyńskiego, określany jest on i jego ewentualni spadkobiercy
mianem: „tytułowani posiedziciele”, trafnie oddającym jego projektowaną przez stryjostwo rolę. Por. aPP,
Rada Miłosławska, sygn. 1, k. 12–13, 15 i n.
40 „zrzekła się sądownie swych praw do sukcesyi po córce i potwierdziła we wszystkich punktach testa-
ment”, tamże, k. 9.
seweryn Mielżyński
83
Ludwik Ślaski, a także Władysław niegolewski, który strzegł spraw towarzystwa.
Kuratorium, nazwane Radą Miłosławską, wypracowało wkrótce kompromis. Jego
stronami byli: członkowie Rady Miłosławskiej oraz Józef Mielżyński, który skądi-
nąd także był jej członkiem, a nawet przewodniczącym. Postanowienia ugody
miały być prawomocne po zatwierdzeniu przez „właściwą donatorkę”, czyli Elżbietę
Wilkxycką. Józef Mielżyński, po przedstawieniu wartości spadku po dokonaniu
legatów i spłacie zobowiązań, obiecał zahipotekować dla tPn 40 tys. talarów (czyli
5 tys. talarów renty rocznie), spłacić długi ciążące na kamienicy przy ul. Młyńskiej 35,
do czego zobowiązał się swego czasu seweryn Mielżyński, wykończyć budowę
gmachu muzealnego, dokładając około 20 tys. talarów, oraz zahipotekować sumę
na fundusz agronomiczny w wysokości 100 tys. talarów. W zamian Rada zwolniła
go z obowiązku utworzenia w Miłosławiu akademii Rolniczej i oddała na wła-
sność dobra miłosławskie41.
Dopełnienie powyższych dokumentów testamentowych stanowi zamiesz-
czony w aneksie układ między towarzystwem Przyjaciół nauk a J. Mielżyńskim,
ze względu na wagę postanowień zmieniających wolę testatorów. Umożliwiło je
zawarte wcześniej porozumienie pomiędzy J. Mielżyńskim a Radą Miłosławską.
W jego najważniejszym punkcie strony zgodziły się, że „wszelkie postanowienia
fundatorów […] się znoszą i zmieniają”. Józef nie zaprzeczył prawom tPn do
kamienicy i zbiorów, jednak w rozumieniu wówczas obowiązującego prawa pozo-
stał nadal ich właścicielem. zabezpieczeniem praw tPn były dokumenty obcią-
żające własność kamienicy i zbiorów na rzecz tPn w wysokości 900 tys. marek.
sukcesor zobowiązał się także dokończyć budowę skrzydła muzealnego oraz
wypłacać rentę roczną zapisaną w kodycylu. Waga niniejszego układu objawiła
się po latach, umożliwiając dalsze zmniejszenie praw tPn do donacji seweryna
i Franciszki Mielżyńskich.
41 omówienie na podstawie dokumentu podsumowującego działalność Rady Miłosławskiej w latach 1874–
1896, tamże, k. 1–2.
84
Materiały źródłowe do donacji seweryna
i Franciszki Mielżyńskich dla towarzystwa
Przyjaciół nauk Poznańskiego
Wstęp i opracowanie Agnieszka Murawska, Ewa Siejkowska-Askutja
za
podstawę
publikacji
pięciu
dokumentów
dotyczących
donacji
Mielżyńskich posłużyły rękopisy ze zbiorów Biblioteki Raczyńskich znajdu-
jące się w zasobie „Papiery Mielżyńskich” o sygnaturach B Racz 2914-2920.
zostały one zakupione przez Bibliotekę w 1983 roku. Cztery z nich to uwierzy-
telnione odpisy niezachowanych oryginałów, piąty to oryginał listu Franciszki
Mielżyńskiej do Józefa Mielżyńskiego, uzupełniający jej uprzednio wyrażoną
ostatnią wolę. List znajduje się w korespondencji Józefa Mielżyńskiego (B Racz,
sygn. 2918), a jego odpis także w spuściźnie jego brata, Karola Mielżyńskiego
(B Racz, sygn. 2919), z której pochodzą pozostałe dokumenty. Karol Mielżyński
w 1887 roku został powołany do Rady Miłosławskiej przez Józefa, spadkobiercę
uniwersalnego seweryna i Franciszki Mielżyńskich. Wtedy też zaczął gromadzić
dokumenty odnoszące się do sukcesji po stryjence i stryju. W tym celu zwrócił
się m.in. do Wawrzyńca Benzelstjerny-Engeströma, sekretarza generalnego tPn
(list niezachowany), uzyskując w odpowiedzi (14 Xi 1887) uwierzytelniony odpis
układu między zarządem tPn a Józefem Mielżyńskim, jako wykonawcą ostat-
niej woli stryjostwa. Prawdopodobnie otrzymał także sądowy odpis, na co wska-
zuje nota w języku niemieckim na odpisie testamentu wzajemnego, kodycylu
i testamentu Franciszki Mielżyńskiej, oraz sam własnoręcznie dokonał odpisu
testamentu wzajemnego. Pakiet dokumentów pochodzących ze spuścizny po
Karolu Mielżyńskim zawiera szereg dokumentów dotyczących funkcjonowania
Rady Miłosławskiej, w tym m.in. jego korespondencję z Józefem Mielżyńskim,
notatki własne czy odpisy protokołów z posiedzeń rady, w tym ten z 20 X 1900 roku
stwierdzający jej samorozwiązanie. aktywność Rady naświetla również notatka
Karola Mielżyńskiego stanowiąca podsumowanie jego zaangażowania w prace
owego gremium.
W celach porównawczych wykorzystano odpis testamentu Franciszki
Mielżyńskiej i kodycylu seweryna i Franciszki Mielżyńskich znajdujące się
w archiwum Państwowym w Poznaniu (sygn. 1160), w zespole akta Majątku
Kobylepole, którego współwłaścicielką była nieżyjąca w chwili śmierci testato-
rów siostra seweryna, aniela z Mielżyńskich Mycielska, po której pozostało przy
życiu czworo dzieci. odpis wykonano w kancelarii adwokata Thiela z Wrześni,
o czym świadczy wytłoczony na pierwszej stronie znak firmowy. Thiel był
w sprawie najpierw reprezentantem Elżbiety z Działowskich Wilkxyckiej, matki
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
85
Franciszki Mielżyńskiej i jej prawnej sukcesorki, a następnie wykonawcą ostatniej
woli Józefa Mielżyńskiego, z którym się przyjaźnił1.
Dokumenty testamentowe zostały częściowo opublikowane w Materiałach do
historii Miłosławia Filipa skoraczewskiego, wydanych w Poznaniu w 1910 roku,
który mógł korzystać z oryginałów przechowywanych w sądzie we Wrześni;
w przypadkach wątpliwych odwołano się również do zamieszczonej tam wersji
tekstu. Układ między zarządem tPn a Józefem Mielżyńskim był częściowo publi-
kowany w sprawozdaniach tPn oraz w druku zwartym W sprawie Muzealnych
Zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1920, s. 4. niniejsza
edycja jest pierwszą pełną publikacją tych niewykorzystanych dotąd w pełni mate-
riałów. W dokumentach uwspółcześniono interpunkcję oraz ortografię.
***
Nr 1
Testament wzajemny na przeżycie małżonków Seweryna i Franciszki
z Wilkxyckich Mielżyńskich z dnia 6 IX 1871 r.
testament z dnia 1871 6/9
niniejsze pismo jest wzajemnym testamentem nas niżej podpisanych mał-
żonków seweryna Mielżyńskiego i Franciszki z Wikxyckich Mielżyńskiej. na
przypadek śmierci mojej mianuję ja niżej podpisany seweryn Mielżyński jedyną
moją sukcesorką Franciszkę z Wilkxyckich Mielżyńską tak majątku dziś i w dzień
śmierci przeze mnie podpisanego, ale i tego, ażeby przez jakiekolwiek bądź sukce-
sję lub innym sposobem mógł przypaść na mnie.
seweryn Mielżyński [podpis]
niniejsze pismo jest wzajemnym testamentem nas niżej podpisanych
Franciszki z Wilkxyckich Mielżyńskiej i seweryna Mielżyńskiego tak majątku
mojego, który dzisiaj posiadam i w dzień śmierci mojej, jako i tego, który by przez
jaką bądź sukcesję lub innym sposobem przypaść mógł na mnie.
Franciszka z Wilkxyckich Mielżyńska [podpis]
niniejszym naszym wspólnym testamentem nas niżej podpisanych zakazu-
jemy wszelkiej komisji sądowej, opieczętowania, inwentaryzowania itp., zastrze-
gamy sobie możność robienia kodycylu lub dodatku do tego testamentu, a cho-
ciażbyśmy nie deponowali go w sądzie, chcemy, żeby miał tę samą ważność i to
samo znaczenie jak sam dopuszczony testament. Miłosław szóstego września roku
tysiąc osiemset siedemdziesiątego pierwszego.
seweryn Mielżyński. Franciszka Mielżyńska [podpisy]
Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 10.
1 testamenty Józefa Mielżyńskiego zostały zdeponowane w sądzie obwodowym w Poznaniu. obecnie
archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), sygn. 6724 (1874 r., wycofany), 6725 (1878–1900, wyco-
fany), 6726 (1900 r.).
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
86
Nr 2
Kodycyl do testamentu wzajemnego z dnia 12 VII 1872 r.
Kodycyl2
W testamencie naszym wzajemnym z dnia 20 [sic!]3 Września 1871 [r.] odda-
nym przez nas do depozytu królewskiego sądu powiatowego w Wrześni zastrzegliśmy
sobie prawo sporządzenia kodycylu, którego postanowienia mają mieć moc zobowią-
zującą4 rozporządzeń w testamencie zawartych, skoro kodycyl takowy własnoręcz-
nymi podpisami naszymi zaopatrzony w pozostałości naszej znajdować się będzie.
odnośnie do zastrzeżenia tego stanowimy na przypadek równoczesnego
zgonu naszego lub gdyby przeżywający z nas dla jakiego5 bądź powodu ostatecznej
woli swej ustanowić nie zdołał, lub nie zechciał, co następuje:
i. spadkobiercą uniwersalnym naszym mianujemy niniejszym bratanka
naszego Józefa hr. Mielżyńskiego pod następującymi warunkami.
Wolą jest naszą obopólną, ażeby majętność nasza, dobra Miłosław z przyle-
głościami, jakie w chwili śmierci przeżywającego z nas takową składać będą, prze-
znaczoną została na założenie akademii Rolniczej dla użytku wyłącznie ziomków
naszych. akademia ta nosząca nazwę akademii Rolniczej imienia Mielżyńskich
ma wnijść6 w życie z chwilą, w której pożyczka towarzystwa Kredytowego, dobra
te obecnie ciążąca, całkowicie umorzoną będzie.
szczegółowe urządzenie akademii, tak pod względem majątkowym, jak
i naukowym, ustanowi i wykona spadkobierca nasz, wspólnie z czterema ziom-
kami, o ile podobna, znawcami, których w tym celu przybrać winien, a których
wybór pozostawiamy uznaniu jego.
Do czasu założenia akademii służyć będzie spadkobiercy naszemu prawo do
dochodu z dóbr rzeczonych z obowiązkiem składania [o] rocznie część7 tychże na
przygotowanie Funduszu, który na pierwsze potrzeby urządzenia zakładu prze-
znaczonym będzie.
od chwili założenia akademii pobierać będzie spadkobierca nasz corocznie
sumę pięć tysięcy talarów wynoszącą aż do czasu, dopóki postanowiona przez nas
akademia Rolnicza nie pozyska praw osoby moralnej8, tytuł własności tejże i dóbr
do niej należących zapisanym będzie na imię spadkobiercy naszego.
zarząd tejże majątkowy i naukowy spoczywać będzie, z wyłączeniem nadzoru
rządowego, w ręku Kuratorium złożonego z spadkobiercy naszego jako przewod-
niczącego i z czterech ziomków przez tegoż mianowanych.
2 Podkreślenia tekstu jak w dokumencie. W odpisie z aPP podkreśleń nie ma.
3 testament wzajemny na przeżycie został sporządzony 6 iX 1871 r. W kodycylu znajduje się data 20 iX 1871 r.,
która może być datą złożenia testamentu wzajemnego na przeżycie w sądzie we Wrześni. Możliwe jest także
dodanie w trakcie odpisywania partykuły „z”; jeżeli ją pominąć, to zdanie omawiane będzie bezbłędne.
4 W odpisie z aPP: „obowiązującą”.
5 W odpisie z aPP: „jakiegokolwiek”.
6 W odpisie z aPP: „wejść”.
7 W odpisie z aPP: „części”.
8 określenie „prawa osoby moralnej” oznacza w dzisiejszym rozumieniu zdolność prawną i zdolność do
czynności prawnych.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
87
Dla zabezpieczenia tymczasowego bytu akademii i własności jej obowią-
zanym jest spadkobierca nasz przekazać takową, w testamencie sądownie przez
siebie złożonym, jednemu ze spadkobierców swych, z rodziny Mielżyńskich, któ-
remu służyć będą wszystkie prawa spadkobiercy naszemu w kodycylu niniejszym
przyznane. następca tegoż obowiązanym będzie przekazać takową znów jednemu
z spadkobierców swych, w tym celu, ażeby jeden z członków rodziny Mielżyńskich
miał prawo i obowiązek prawnego zastępstwa akademii i jej własności, dopóki
takowa prawa osoby moralnej posiadać będzie.
skoro zaś akademia pozyska prawa korporacyjne, tytuł własności dóbr do
niej należących na imię jej przepisanym będzie z urzędu.
Jeżeli wskutek zmiany okoliczności politycznych siedziba akademii wyjdzie
do składu Państwa Polskiego, prawo nadzoru i jej własności służyć będzie władzy
rządowej Polskiej, zostającej przy sterze oświecenia publicznego.
ii. Dla towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego zapisujemy roczną rentę
w ilości dwóch tysięcy talarów.
z renty9 tej pobierać będzie:
a) tysiąc talarów każdorazowy Prezes, lub gdyby tenże nie mieszkał w Poznaniu,
każdoczasowy Wiceprezes tegoż towarzystwa, z obowiązkiem stałego zamieszka-
nia w Poznaniu,
b) pięćset talarów jako dodatek pensji dla konserwatora tegoż towarzystwa,
c) pięćset talarów dla malarza, któremu piecza nad galerią obrazów tegoż
towarzystwa powierzoną będzie.
spadkobiercę naszego obowiązujemy, ażeby rentę powyższą od chwili obję-
cia spadku wypłacił corocznie do rąk podskarbiego towarzystwa, a skoro takowe
pozyska prawo osoby moralnej lub w ogóle prawo nabywania własności, zabezpie-
czył ją w Księdze hipotecznej dóbr Miłosławskich dla towarzystwa rzeczonego.
iii. Dla tegoż towarzystwa Przyjaciół nauk zakupiliśmy z funduszów naszych
kamienicę w mieście Poznaniu przy ulicy Młyńskiej pod no 17 położoną, która
temuż na własność i użytek przez nas oddaną została.
tytuł własności tej kamienicy zapisany jest na imię spadkobiercy naszego,
na którego wkładamy obowiązek, ażeby tytuł ten własności przelał i przepisał na
imię towarzystwa wymienionego, skoro takowe znajdować się będzie w stanie do
posiadania własności sposobnym i uprawnionym.
iV. Gdyby rząd teraźniejszy lub inny przyszły wbrew woli i myśli naszej własność
zakładów powyżej wymienionych na inne cele przeznaczyć lub takowe pod zarząd
swój podciągnąć miał, natenczas wszystkie postanowienia w kodycylu niniejszym
rozporządzone unieważnione i zniesione mieć chcemy, a dobra Miłosławskie
z przynależnościami i funduszami na własność Józefa hr. Mielżyńskiego i spadko-
bierców jego na podstawie prawa spadkowego przejść i powrócić mają.
na przypadek ten wkładamy na spadkobiercę naszego i następców jego obo-
wiązek sumienia, ażeby pozostałość nasza, którą dla podniesienia moralnego
i materialnego dobra ziomków naszych przeznaczamy, z zastosowaniem okolicz-
ności i potrzeb czasowych, jako też w duchu powyższej woli naszej odpowiednim,
na pożytek narodu naszego przez nich użytą i trwale zabezpieczoną została.
9 W odpisie z aPP: „reszty”.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
88
V. na dobrach Ryńsk w Prusach zachodnich zahipotekowana jest suma sto
tysięcy talarów płatna w czterech latach bieżących po naszej śmierci.
tę sumę sto tysięcy talarów zapisujemy następującym osobom i chcemy, aby
takowym w następującym porządku wypłaconą została:
a) w pierwszym roku po naszej śmierci
1. anieli z Goskich Grzywieńskiej
5000 tal.
2. anieli Grzywieńskiej
2000,
3. Maryi z Kosowskich10 Mellinowej
6000,
4. Konstantemu Komeckiemu w Chartres w Francji
4000,
5. Jadwidze z Kruszyńskich Grębczewskiej11
5000,
6. z Komeckich Żenczykowskiej, żonie urzędnika poczty
w Królestwie Polskiem
1000,
7. Felixowi Komeckiemu, synowi Floriana, maszyniście w Warszawie
1500,
b) w drugim roku po naszej śmierci
1. Ludwice z Goskich Wierzbickiej
4000,
2. z Goskich zawadzkiej
3000,
3. Dzieciom śp. Juliana Kaweczyńskiego
2000,
4. Maryi Bolewskiej, a w razie jej śmierci dzieciom po śp.
5. Ksawerego Bolewskiego, brata jej
6000,
6. zofii z Kaweczyńskich Czapskiej
4000,
7. Kazimierze z Młockich Młockiej
4000,
8. antoninie z Kruszyńskich Klepaczewskiej
2000,
c) w trzecim roku po naszej śmierci
spadkobiercy naszemu Józefowi hr. Mielżyńskiemu, któremu
osobną dyspozycję zostawiamy co do rozrządzenia tą sumą
19.000 tal.
d) w czwartym roku po naszej śmierci
1. Franciszce z Leskich Pruszakowej
5000,
2. Franciszce Kierskiej
1000,
3. Dzieciom Ksawerego i Małgorzaty z Kalksteinów12 Kossowskich
7500,
gdybyśmy za życia naszego zapłacili Wandzie Kossowskiej 500 tal.,
natenczas 500 tal. dopisze się J. Lusakowskiemu13
4. Józefa Krasickiego14, synowi chrzestnemu naszemu
1000 tal.
5. Wandzie Wegner, córce Leona Wegnera
1000,
6. Franciszce Kłossowskiej, córce profesora Kłossowskiego
500,
7. Janowi Lusakowskiemu15
500,
8. Czesławowi Wiśniewskiemu, synowi Dra Wiśniewskiego
1000,
9. Felixowi Mielżyńskiemu, synowi stanisława Mielżyńskiego
3000,
10. na pomoc naukową dla dziewcząt W. K.[W. X.] Poznańskiego
1000,
10 W odpisie z aPP: Kossowskich. ta forma jest poprawna.
11 W odpisie z aPP: Grąbczewskiej.
12 W odpisie z aPP: Kalkszteinów.
13 W odpisie z aPP: Lussakowskiemu.
14 W odpisie z aPP: Józefowi Krasickiemu. Uwaga: odmiana powoduje zmianę znaczenia.
15 Por. przyp. 13.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
89
e) zostaje jeszcze siedem tysięcy talarów z 100,000 zahipotekowanych na
Ryńskich dobrach, nakładamy na naszego spadkobiercę, aby ten kapitał ulokował
na pewnej hipotece, czy to na Ryńsku, czy na inny sposób, i procentem po 5 od sta
w następujący sposób16 rozporządził:
1. na naukową pomoc Prus zachodnich procent od
2000,
2. na naukową pomoc Prus zachodnich dla dziewcząt procent od
1000,
3. Dla dwóch wysłużonych wieśniaków Polaków z dóbr Ryńskich
po połowie od
2000 tal.
4. łóżko u sióstr Miłosierdzia w toruniu z pierwszeństwem
dla chorych z dóbr Ryńskich
1000,
5. na utrzymanie ochronki i ochroniarki w Ryńsku
1000,
suma
100,000 tal.
Wolę naszą powyższą stwierdzamy podpisem naszym własnoręcznym.
opuszczone w przepisywaniu dla Jana Goskiego 3000 tal. w ogólnej sumie,
tu pod literą e, tu zapisujemy.
Miłosław dnia 12 Lipca 1872 [r.]
Gdyby mnie moja żona przeżyła, proszę jej, aby w swoim testamencie zapisała:
1. alice Thomgeux17 w Genewie piętnaście tysięcy talarów,
2. Dla Dionizego Wegnera dziesięć tysięcy talarów,
na przypadek zaś współczesnej naszej śmierci Józef hr. Mielżyński, nasz
spadkobierca, te dwa legaty uskuteczni.
seweryn Mielżyński
Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 7–9.
Nr 3
Testament Franciszki Mielżyńskiej z dnia 20 V 1873 r.
odpis testamentu!18
ostatnia wola moja
na przypadek śmierci mojej mianuję uniwersalnym sukcesorem moim,
czyli spadkobiercą, Józefa hr. Mielżyńskiego, obecnie posiadacza dóbr iwna pod
Kostrzynem położonych. spadek mój przekazuję Mu z warunkami zawartymi
w dołączonym tu kodycylu z dnia 12go Lipca 1872 roku, który zaopatrzony własno-
ręcznym podpisem naszym, tak śp. małżonka mego, jak moim, zatwierdzam
w wszystkich postanowieniach i który jako część integralną niniejszego testa-
mentu mego stanowię i spadkobiercy memu do wykonania przekazuję, to się tyczy
tylko majątku, jaki do dziś dnia posiadam, a ponieważ hipoteka Chrustowa jest
16 W odpisie z aPP brak frazy: „i procentem po 5 od sta”, zmieniający znaczenie.
17 W odpisie z aPP: Thomgeux, poprawnie: Thomegueux.
18 Uwaga tylko w B Racz.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
90
na moje imię, więc oświadczam, że wieś Chrustowo należy także do majętności
Miłosławskiej:
a) nadto stanowię, ażeby po uregulowaniu spadku, jaki Józefowi
hr. Mielżyńskiemu przypadnie, przekazał temu, komu dalsze wykonanie woli
naszej poruczy, przynajmniej 60.000 tal. jako Fundusz żelazny na wieczne czasy
przekaże, z którego procent pobierać będzie, jeżeli prawem utraci wspomniane
5.000 tal. rocznego dochodu z Miłosławia w kodycylu wspomniane.
b) Dalej zapisuję z majątku mego rodzeństwu Józefa [hr.] Mielżyńskiego każ-
demu po 10.000 tal. jako to:
Maryi z Mielżyńskich Bnińskiej,
Franciszce z Mielżyńskich Koczorowskiej,
Katarzynie z hr. Mielżyńskich hr. Platerowej do jej własnego użytku,
Karolowi hr. Mielżyńskiemu,
Gabrieli z hr. Mielżyńskich Kończynie, a gdyby ta dzieci nie zostawiła, jej
mężowi Pawłowi Kończy, i 10.000 tal. Chrzestnej mojej Maryi Mielżyńskiej.
c) stosownie do życzenia śp. męża mego, Chrzestnej jego alice Thomgeux
w Genewie 15.000 tal.
d) Panu Dionizemu Wegner, jako dług wdzięczności Jego dla nas pracy
i poświęcenia, 10.000 tal.
e) zapisane 19.000 tal. na dobrach Ryńsk Józefowi hr. Mielżyńskiemu, których
dyspozycję w osobnym do niego liście w biurku moim zostawiam, a że te płatne
dopiero w trzecim roku po mojej śmierci, gdyż mąż mój śp. był mnie przeżył, on
byłby życzenie moje spełnił, a w trzecim płatną sobie odebrał.
f) na fundusz szpitalny dla miasta Miłosławia zapisuję 1000 tal., którymi roz-
porządzać ma Proboszcz miejscowy.
Wyłączając mieszanie się Władz sądowych i administracyjnych do pozostało-
ści mojej, wyłączam zarazem sądowne tejże opieczętowanie, inwentaryzację, jako
też przepisywanie testamentu mojego i kodycylu, chyba na wyraźne czyje żądanie.
zwracam jeszcze uwagę, że ręką własną dopisałam legat 3000 tal. dla Jana Goski,
syna Pauli19 i Franciszka Goskich, w przepisywaniu opuszczonego.
zastrzegam sobie także uzupełnienie kodycylu w formie listu do Józefa
hr. Mielżyńskiego, który skoro własnoręcznym podpisem moim zaopatrzony
w pozostałości mojej znalezionym będzie, ma mieć znaczenie i ważność testa-
mentu do zachowania sądowego złożonego.
/w Miłosławiu dnia 20go Maja 1873 [r.]/
Franciszka z Wilkxyckich Mielżyńska
stanowię tu jeszcze, że do czasu ekspiracji landszafty20 spadkobierca nasz
pobierać będzie z czystego dochodu dóbr Miłosławskich połowę, a druga połowa
ma być użytą na urządzenie akademii, czyli szkoły agronomicznej w Miłosławiu,
co pod tą samą datą własnoręcznie podpisuję.
F. Mielżyńska
Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 7.
19 W odpisie z aPP: anieli.
20 Landszafta – towarzystwo kredytowe, nazwa miejscowa, ekspiracja – wygaśnięcie umowy pożyczkowej.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
91
Nr 4
List Franciszki Mielżyńskiej do Józefa Mielżyńskiego
z dnia 6 VI 1873 r.
na przypadek nagłej śmierci mojej zostawiam Ci, Kochany Józefie, szczegó-
łowy spis ostatniej woli mojej oraz serdeczne podziękowanie za okazywane mi
dowody serca dla mnie po stracie wszystkiego, co miałam najdroższego na świe-
cie, niech Ci to będzie oddane na dzieciach twoich i zaciągnie błogosławieństwo
Boskie. Wymienione w 100.000 tal. – które roku trzeciego po mojej śmierci mają
Ci być wypłacone 19.000 tal. Życzyłabym sobie, żebyś wkrótce po mojej śmierci
wypłacił, podług życzenia mego, które zostawiłam była w liście do seweryna pisa-
nym, który po napisaniu teraz do Ciebie kieruję, a któremu w ten sposób dyspozy-
cją w zupełnym zaufaniu, że wiernie spełnioną będzie.
Dla dwóch wysłużonych wieśniaków w dobrach Miłosławskich zapewniona
ma być na pewnej hipotece, a procent regularnie wypłacany 5/100 przez Rządcę
i Proboszcza przyznany 2000 tal.
na utrzymanie ochronki i ochroniarki na Bugaju i potrzeb kapitał – 1000.
Fundusz na łóżko w najbliższym zakładzie sióstr Miłosierdzia, do których
pierwsze prawo mają mieć chorzy z dóbr Miłosławskich, a gdyby tych nie było,
z Miasta Miłosławia – 1000 tal.
Dla Rodziców dzieci, których do Chrztu trzymałam, na równy podział
jak to dla ogrodowego sokołowskiego, dla służącego Lisieckiego; dla kucharza
Promulskiego, furmana Jeziorkowskiego i antoniny Jaczkowskiej [?] – 2000.
Dla służby kobiecej, bo nie wiem, kto mnie przeżyje, według zasług i lat na
podział, który raczysz zrobić – 1000.
na Pomoc naukową dziewcząt w Księstwie – 1000.
na skromną Rocznicę i Mszę Ś. tak za Rodziców moich Jakuba i Elżbiety
z Działowskich Wilkxyckich, jak za seweryna i Franciszki Mielżyńskich w Kościele
Miłosławskim albo w kaplicy – 1000.
Panu zarzyckiemu aleksandrowi sercem macierzyńskim zapisuję i proszę,
aby to sercem synowskim przyjął – 10.000.
Co razem stanowi owe 19.000 w testamencie moim wymienione z funduszu
100.000 rozdysponowanego. Pogrzeb mój proszę, ażeby był skromny, trumna per-
kalem, nie atłasem wybita, we wszystkim skromność jak największa. Fotel ręką
mego męża rzeźbiony proszę oddać, jeżeli jeszcze nie będzie oddany, towarzystwu
P[rzyjaciół] n[auk], również jak portret męża mego, który w tym celu Kapliński
robił21, jeszcze należy. srebra, które wyłącznie moją są własnością, rozdzieli Józef
Mielżyński pomiędzy żyjących Chrzestnych moich i Franciszkę Pruszakową,
Wandę Wegner, Lipską, której także 500 tal. zapisuję, Felixa Mielżyńskiego, Marię
Mielżyńską, i gdyby po śmierci syna Józefa Kierskiego, Franciszce Kierskiej.
sztucer ze znakiem „Roexnerettii” są pamiątką męża mego, a własnością
Józefa Mielżyńskiego. Garderobę moją, która niewielka, anieli Grzywieńskiej
i Marii Bolewskiej, jako też futra, podlejsze suknie i bieliznę służącym. szal biały,
21 Portret seweryna Mielżyńskiego malowany przez Leona Kaplińskiego znajduje się obecnie w zbiorach
MnP jako depozyt PtPn.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
92
szal czarny Bolewskiej Marii. Półszal w pasy Grzywieńskiej anieli, jako i trzewiki.
okrycia obydwom, jako i koronki. Meble snycerskie ręką męża mego robione lub
pod Jego dyrekcją, Józefowi Mielżyńskiemu i Jego bratu, i siostrom, gdyby sobie
życzyli, i inne meble, jako i materace, i pościele, mają służyć na miejscu jako nale-
żąca do nich bielizna gościnna i stołowa. zastawa do stołu, talerze malowane por-
celanowe własnością Józefa Mielżyńskiego. okna, czyli szyby kolorowe22 należą
do towarzystwa P[rzyjaciół] nauk. Madonna rysowana przez męża mego, moja
ulubiona, Józefowej Mielżyńskiej, a po Jej śmierci mojej Chrzestnej. zapewniam
Henrykow[i] [brak tekstu, opuszczenie] fundusz 200 tal. rocznie aż do dokończe-
nia nauk, co listy t. Malinowskiego dowodzą w razie śmierci mojej.
Dnia 6/6 73 w Miłosławiu, F. Mielżyńska
Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2918, k. 79–80v.
Nr 5
Układ między Zarządem TPN a Józefem Mielżyńskim
z dnia 12 XII 1876 r.
(odpis)
Jaśnie Wielmożny Pan Józef Hrabia Mielżyński nabył kontraktem notarialnym
z dnia 25 Października roku 1871 [r.] z polecenia Jaśnie Wielmożnego seweryna
Hrabiego Mielżyńskiego i na tegoż własność dom położony przy ulicy Młyńskiej
pod liczbą hipoteczną 277.
Jaśnie Wielmożny seweryn Hrabia Mielżyński kupno to pismem z dnia
11 Listopada 1871 r. potwierdził i dom powyższy na własność towarzystwa
Przyjaciół nauk w Poznaniu przekazał, przyrzekłszy i zobowiązawszy się zarazem
tytuł własności w porozumieniu z zarządem towarzystwa w sposób odpowiedni
prawodawstwu krajowemu nu23 na nazwisko towarzystwo Przyjaciół nauk kazać
przepisać, nadto zaś także i długi hipoteczne z własnych funduszów popłacić,
a dopóki to nie nastąpi, procenta od takowych również sam opłacać.
nadmieniają tutaj, iż według pierwotnego planu miało być przy zakupionym
domu z funduszów na to zebrać się mających wystawione skrzydło celem pomiesz-
czenia zbiorów towarzystwa. Jaśnie Wielmożny Hrabia seweryn Mielżyński połą-
czył przecież powyższy przekaz z warunkiem, ażeby w skrzydle tym wystawiono
pracownię i pomieszkanie dla malarza mającego mieć dozór nad galerią obra-
zów i zobowiązał się fundusz na utrzymanie malarza, pracowni i pomieszkania
jego zabezpieczyć na dobrach swoich Miłosławskich. następnie przekazał Jaśnie
Wielmożny Hrabia seweryn Mielżyński skryptem z dnia 11 Listopada 1871 r.
towarzystwu Przyjaciół nauk:
1) zbiory przez niego od Barona Edwarda Rastawieckiego nabyte, a złożone
z malowideł, rycin, monet, medalów i książek,
22 Witraże należące do donacji sewerynostwa Mielżyńskich odnotowano w spisie Wawrzyńca Benzelstjerny-
-Engeströma.
23 Winno być: mu.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
93
2) Galerię własną malowideł, zbiór rycin, studiów i książek, które w swoim
pałacu w Miłosławiu posiadał, zastrzegając sobie przecież, ażeby zbiory powyż-
sze pod nr. 1 i 2 wymienione na przypadek rozwiązania towarzystwa Przyjaciół
nauk przeszły na własność Jaśnie Wielmożnego Hrabiego Józefa Mielżyńskiego
lub przeznaczonego przez niego spadkobiercę.
W końcu Jaśnie Wielmożny Hrabia seweryn Mielżyński i Małżonka jego Franciszka
z Wilkxyckich Hrabina Mielżyńska testamentem z dnia 20 Września 1871 [r.] i kody-
cylem z dnia 12 Lipca 1872 [r.] mianowali swym spadkobiercą uniwersalnym Jaśnie
Wielmożnego Józefa Hrabiego Mielżyńskiego i wyznaczyli dla towarzystwa Przyjaciół
nauk, czyli raczej na urzędników jego, roczną rentę dwóch tysięcy talarów, mającą
być wypłaconą od chwili objęcia spadku, a zabezpieczoną w księdze wieczystej dóbr
Miłosławskich, skoro towarzystwo Przyjaciół nauk uzyska prawo osoby moralnej lub
w ogóle prawa nabywania własności. Kodycyl powyższy potwierdza zarazem dotację
kamienicy przy ul. Młyńskiej numer 35 i nakłada spadkobiercy obowiązek:
ażeby tytuł własności przelał i przepisał na imię towarzystwa Przyjaciół
nauk, skoro takowe się będzie znajdować w stanie sposobnym i uprawnionym do
posiadania własności.
nadmienia się w końcu, iż matka śp. Hrabiny Mielżyńskiej, Jaśnie Wielmożna
Wilkxycka, chociaż jej służyło prawo nieuznania testamentu, takowy prze-
cież uznała, a tym samym umożebniła wykonanie ostatniej woli śp. Hrabiostwa
Mielżyńskich. Jaśnie Wielmożna Pani Wilkxycka, pragnąc przecież, ażeby korzy-
ści z testamentu nie dopiero po upływie lat kilkudziesięciu na naród spływały,
lecz także już za życia jej mógł z niego korzystać, życzyła sobie zmiany testamentu
i spowodowała Jaśnie Wielmożnego Hrabiego Józefa Mielżyńskiego do przychyle-
nia się do życzonej przez nią zmiany.
stosownie do tego życzenia powierzył Pan Józef Hrabia Mielżyński w poro-
zumieniu się z Panią Wilkxycką uskutecznienie tej zmiany zwołanemu przez sie-
bie kuratorium składającemu się z Panów Ślaskiego, Hrabiego sumińskiego, Dra
niegolewskiego i Unruga, które Jaśnie Wielmożnemu Panu Hrabiemu Józefowi
Mielżyńskiemu poleciło użyć z funduszów spadku miłosławskiego na wybudo-
wanie Muzeum przy domu Młyńska ul. nr 35 summę 20.000 talarów. Ponieważ
ze względu na to, iż towarzystwo Przyjaciół nauk, nie mając praw korporacyj-
nych, nie miało tym samem prawa nabywania własności w nieruchomościach
i kapitałach hipotecznych, zachodziły trudności w wykonaniu dosłownym ostat-
niej woli Hrabiostwa Mielżyńskich, a z drugiej strony było życzeniem Hrabiego
Józefa Mielżyńskiego dotacją stryjostwa utrwalić dla dobra narodu i zabezpie-
czyć ją przed każdą możliwą utratą, zgodzono się załatwić zachodzące trudności
w sposób nie tylko odpowiadający życzeniom dobroczyńców towarzystwa, lecz
i zgodny, o ile się to da wykonać, z przepisami obowiązującego prawa.
to poprzedziwszy, zawierają:
a) zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk, upoważniony do działania nie tylko
statutem, lecz i uchwałą Walnego zebrania
z jednej strony,
b) Jaśnie Wielmożny Pan Józef Hrabia Mielżyński na iwnie
z drugiej strony
pod dniem dzisiejszym układ następującej umowy.
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
94
Par. 1
Jaśnie Wielmożny Hrabia Józef Mielżyński, uznając prawa towarzystwa
Przyjaciół nauk do kamienicy przy ulicy Młyńskiej nr 35, zbiorów po Baronie
Rastawieckim i zbiorów Miłosławskich, oddaje takowe towarzystwu Przyjaciół
nauk takiemu, jakie dzisiaj jest, na czas jego istnienia w nieograniczony użytek,
zatrzymując sobie przecież i to nie tylko dla siebie, lecz i dla swoich spadkobierców
własność i prawo odbioru w myśl skryptu śp. seweryna Hrabiego Mielżyńskiego
z dnia 11 Listopada 1871 [r.], skoroby towarzystwo Przyjaciół nauk z jakichkol-
wiek bądź przyczyn rozwiązanym być lub rozwiązać się miało, przyjmując zara-
zem zastrzeżenia zawarte w paragrafie 37 statutu towarzystwa Przyjaciół nauk.
Par. 2
Przybudowanie skrzydła do domu przeznaczonemu szczególniej na muzeum,
częściowo już jest wykonane z funduszu 20.000 talarów, wyznaczonego na ten
cel przez Kuratorium Miłosławskie i Hrabiego Józefa Mielżyńskiego. Pan Hrabia
Mielżyński obiecuje wykończenie ostateczne, o ile fundusz powyższy nie wystar-
czy, własnym nakładem i według własnego uznania uskutecznić, pozostawiając
sobie sposób i miarę wykończenia.
Par. 3
zbiory po Baronie Rastawieckim, jako też zbiory Miłosławskie wyżej wspo-
mniane pertynencją domu Młyńska ulica nr 35.
Par. 4
zabezpieczenie praw towarzystwa co do posiadania w paragrafie pierwszym
wyrażonych obiektów uskutecznia się w ten sposób, iż Pan Hrabia Józef Mielżyński
obciążył osobnym aktem notarialnym z dnia dzisiejszego dom powyższy wraz
z pertynencjami długiem gruntowym w wysokości 900.000 Marek wyraźnie
Dziewięćkroć sto tysięcy Marek w odcinkach po Dziewięćdziesiąt tysięcy Marek.
Dokumenty, skoro zostaną przez sąd wydane, dostarczy Hrabia Mielżyński
towarzystwu Przyjaciół nauk, opatrzywszy je swoim giro in blanco. Dyspozycja nad
tymi listami gruntowymi, mającymi być zachowanymi w żelaznej szafie w lokalu
towarzystwa, dozwoloną przecież tylko będzie za zezwoleniem Kuratorium
Miłosławskiego, które Jaśnie Wielmożny Pan Hrabia Mielżyński opatrzył w odpo-
wiednie instrukcje i o którego trwałe istnienie się postara. Jeden klucz od szafy
będzie dzierżył każdorazowy prezes towarzystwa Przyjaciół nauk, drugi zaś według
uznania Hrabiego Mielżyńskiego jeden z członków Kolegium Miłosławskiego.
Par. 5
Hrabia Józef Mielżyński zobowiązuje się długi zahipotekowane na domu przy
Młyńskiej ulicy nr 35 z własnych funduszów popłacić i wymazać, i opłacać od
nich aż do uskutecznienia zapłaty procenta.
Par. 6
towarzystwo Przyjaciół nauk ponosić zaś będzie od nieruchomości powyż-
szej wszelkie podatki wraz z zabezpieczeniem od ognia włącznie, od zbiorów,
Materiały źródłowe do donacji Seweryna i Franciszki Mielżyńskich…
95
utrzymywać dom w dobrym stanie budowlanym i wykonywać o własnym koszcie
wszelkie potrzebne reparacje.
Par 7
Pan Hrabia Józef Mielżyński zobowiązuje się wypłacać towarzystwu Przyjaciół
nauk do rąk podskarbiego roczną rentę sześciu tysięcy Marek w ratach półrocz-
nych, pierwszego Lipca i drugiego stycznia każdego roku postnumerando, od
pierwszego stycznia roku przyszłego począwszy. z renty tej tysiąc Pięćset Marek
mają być użyte jako dodatek do pensji Konserwatora, nad resztą służy towarzystwu
wolna dyspozycja. Rentę tę zobowiązuje się Hrabia Mielżyński zabezpieczyć na
dobrach Miłosławskich przez wystawienie listu gruntowego w summie 120.000
Marek opatrzonego kuponami półrocznymi po pięć od sta. Dokument hipo-
teczny oddany będzie towarzystwu w sposób w paragrafie czwartym opisany ze
wszystkimi zawartymi zastrzeżeniami. Renta zaległa od pierwszego Lipca roku
tysiąc osiemset siedemdziesiątego piątego wypłaconą będzie dnia piętnastego
stycznia roku przyszłego do rąk podskarbiego towarzystwa za potrąceniem pensji
dotychczas płaconej Konserwatorowi, jako też i kosztów wyniknąć mogących ze
zapisów w księgach wieczystych, kosztów notarialnych, jako też i kosztów zakupie-
nia żelaznej szafy, jeżeliby towarzystwo nie wolało tych wydatków samo ponieść.
Par. 8
towarzystwo Przyjaciół nauk, przyjmując powyższe oświadczenia Jaśnie
Wielmożnego Józefa Hrabiego Mielżyńskiego, a chcąc wyrazić swą wdzięcz-
ność w uznaniu równie dobrodziejstw otrzymanych od śp. Hrabiego seweryna
Mielżyńskiego, jako też od znamienitych usług wyświadczonych mu przez Józefa
Hrabiego Mielżyńskiego, nadaje z własnego popędu Muzeum przy ulicy Młyńskiej
wystawionemu miano: imienia Mielżyńskich, i uchwala, ażeby na froncie kamie-
nicy był umieszczony napis:
towarzystwo Przyjaciół nauk
Muzeum imienia Mielżyńskich
Par. 9
Wszelkie postanowienia fundatorów we wstępie bliżej wymienione stosownie
do niniejszej ugody się znoszą i zmieniają.
Działo się w Poznaniu dnia dwunastego Grudnia roku tysiąc osiemset sie-
demdziesiątego szóstego.
Józef Mielżyński
zarząd towarzystwa Przyjaciół nauk
stanisław Koźmian
Dr. teofil Matecki
Dr Władysław Świderski
Dr Władysław łebiński
Hieronim Feldmanowski
Źródło: Biblioteka Raczyńskich, 2919, k. 11–14.
96
alina Hinc
W pruskich oczach
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
w świetle raportu naczelnego prezesa prowincji poznańskiej
Williama Barstowa von Günthera z 1885 roku
Do dziejów Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk w okresie zabo-
rów zachowało się do naszych czasów bardzo mało źródeł archiwalnych.
Wielokrotnie podkreślano już w literaturze przedmiotu, że ogromne archiwum
samego towarzystwa spłonęło niemal doszczętnie w latach ii wojny świato-
wej1. Przetrwały z niego zaledwie szczątki przechowywane obecnie w Bibliotece
PtPn w Poznaniu. Pozostałe polskie archiwalia związane z XiX-wieczną histo-
rią towarzystwa są nieliczne i znajdują się najczęściej w spuściznie poszcze-
gólnych jego członków, w zbiorach rozmaitych bibliotek, m.in. w Bibliotece
Kórnickiej czy Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu. Ponadto nie zachowały
się do naszych czasów, a w każdym razie nie są dotąd znane, obszerniejsze
akta administracji pruskiej odnoszące się do PtPn. Prawie zupełnie nie ma
ich w archiwum Państwowym w Poznaniu2. Można się spodziewać, że lepsze
rezultaty dałyby poszukiwania takich akt w archiwach berlińskich, ale i tam
specjalnie wydzielone materiały dotyczące PtPn udało się dotychczas znaleźć
jedynie w Geheimes staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz (tajnym archiwum
Państwowym Fundacji Pruskiego Dziedzictwa Kulturalnego). W tej sytuacji
warto zwrócić na nie szczególną uwagę, tym bardziej że nie były one jeszcze
wykorzystywane przez badaczy.
stosunkowo niewielki zbiór akt znajdujący się w przywołanym wyżej archi-
wum umieszczony został w zasobach ministerstwa kultury i opatrzony tytułem:
Verein der Freunde der Wissenschaft in Posen (towarzystwo Przyjaciół nauk
w Poznaniu)3. zawiera on: dwa pisma z ministerstwa spraw duchownych, szkol-
nych i medycznych (zwanego później ministerstwem kultury) z roku 1885; raport
naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama Barstowa von Günthera
1 zob. Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1856–2006, wstęp R. Marciniak, Poznań 2007,
s. 7; W. Molik, Stan i potrzeby badań nad dziejami Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Poznań-
skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa naukowe na ziemiach polskich w XIX i na początku
XX wieku, red. W. Molik, a. Hinc, Poznań 2012, s. 7.
2 zob. a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu [w:] Towarzystwo Przyjaciół Nauk
w Poznaniu w latach 1857–1927, „Roczniki PtPn” 1928, t. 50, s. 10.
3 Geheimes staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Gsta PK), i. Ha Rep. 76 Kultus-
ministerium, Vc sekt. 12 tit. XXiii nr. 6 Bd. 1: Verein der Freunde der Wissenschaft in Posen.
W pruskich oczach
97
w sprawie PtPn z 1885 roku; niemieckie tłumaczenie ustaw PtPn z 1876 roku; spis
członków towarzystwa z 1885 roku, tłumaczenia dwóch artykułów z „Dziennika
Poznańskiego” dotyczących towarzystwa (nr 253 z 5 Xi 1909; nr 84 z 11 iV 1916)
oraz adnotację o darze adama Czartoryskiego dla PtPn z 1913 roku.
najważniejszą część tych akt stanowi niewątpliwie raport naczelnego pre-
zesa prowincji poznańskiej W.B. von Günthera wraz z towarzyszącymi mu
pismami i załącznikami. Jest to właściwie jedyny raport władz pruskich o PtPn,
jaki zdołano do tej pory odnaleźć. Rzuca on niezwykle interesujące światło na
działalność towarzystwa do 1885 roku widzianą z perspektywy władz pruskich
prowincji poznańskiej. W tym sensie jego znaczenie wydaje się jeszcze większe,
ponieważ właśnie ten aspekt postrzegania PtPn przez administrację pruską jest
najsłabiej znany. zdecydowanie najwięcej na ten temat napisał w swojej książce
andrzej Wojtkowski, powołując się przede wszystkim na korespondencję PtPn
z władzami4. Głównym wątkiem przez niego omówionym była kwestia zakazu
czy też sugestywnego odradzania nauczycielom gimnazjalnym udziału w pra-
cach towarzystwa, ogłoszonego przez naczelnego prezesa prowincji poznańskiej
Eugena von Puttkamera w rozporządzeniu z 29 stycznia 1857 roku, czyli jeszcze
zanim towarzystwo rozpoczęło swoją działalność5. nieprzychylne stanowisko
władz pruskich wobec idei polskiego towarzystwa naukowego utrzymywało się
także w kolejnych latach i wzmocnione zostało dodatkowo w 1866 roku nowym
ostrzeżeniem pod adresem urzędników i nauczycieli przed wstępowaniem w sze-
regi towarzystwa. zarząd tego ostatniego do 1871 roku usiłował doprowadzić do
uchylenia uciążliwego rozporządzenia, ale bezskutecznie. z czasem kwestia ta,
jak zauważył a. Wojtkowski, „stała się bezprzedmiotową”, ponieważ w ramach
zaostrzonego kursu germanizacyjnego, związanego z polityką Kulturkampfu,
od 1873 roku rząd zaczął masowo przesiedlać polskich nauczycieli do zachod-
nich prowincji Prus, co zmniejszało wyraźnie grupę potencjalnych członków
PtPn wywodzących się z tej profesji6. o tym, jak władze pruskie traktowały
samo towarzystwo w tamtych latach, a przynajmniej do 1890 roku, czyli do
ery Capriviego, niewiele wiadomo. Można tylko ogólnie założyć, że były one
nadal zdystansowane i podejrzliwe wobec jego działań. nie przybliża niestety
tego zagadnienia a. Wojtkowski, choć kilkakrotnie wspomina, że towarzystwu
zagrażało ciągle rozwiązanie przez rząd7.
Poza władzami, które posługiwały się często stwierdzeniem, że PtPn „nadało
sobie charakter ekskluzywnie narodowy przez wyłączne używanie języka pol-
skiego”, w latach 80. XiX wieku w pewien sposób odniosła się do niego także
wykształcona lokalna społeczność niemiecka. z jej to bowiem inicjatywy powstały
wówczas dwa niemieckie towarzystwa naukowe, które uchodzić miały nieoficjal-
nie za przeciwwagę i konkurencję dla PtPn. Były to: utworzone w 1880 roku
w Bydgoszczy Historische Gesellschaft für den netzedistrikt (towarzystwo
Historyczne dla Dystryktu nadnoteckiego) i założone pięć lat później w Poznaniu
4 a. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk…, s. 107–123.
5 tamże, s. 107.
6 tamże, s. 123.
7 tamże, s. 230.
alina Hinc
98
Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (towarzystwo Historyczne dla
Prowincji Poznańskiej). Chociaż powstanie obu towarzystw wynikało z inspira-
cji oddolnych, świadczących niewątpliwie o zintensyfikowaniu intelektualnych
przedsięwzięć miejscowej elity niemieckiej, to wpisywało się ono doskonale w cele
szeroko rozumianej polityki władz pruskich wobec całej prowincji poznańskiej8.
nic więc dziwnego, że administracja pruska gorąco poparła te inicjatywy i mocno
wspierała niemieckie towarzystwa w następnych latach. niezwykle wymowny
jest fakt, że należeli do nich w dużej liczbie urzędnicy państwowi i nauczyciele,
a w późniejszym czasie kupcy, przemysłowcy, junkrzy pruscy i ewangelicki kler.
towarzystwa niemieckie cieszyły się także bezpośrednim patronatem lokalnych
władz, np. przewodniczącymi zarządu Historische Gesellschaft für die Provinz
Posen pozostawali do końca 1901 roku naczelni prezesi prowincji poznańskiej,
którzy osobiście kierowali obradami towarzystwa. W związku z tym nasuwa się
refleksja, że elity niemieckie stworzyły sobie równie ekskluzywne narodowo towa-
rzystwa, jak Polacy PtPn. Funkcjonowanie niemieckich towarzystw obok PtPn,
mimo utrzymywania między nimi poprawnych stosunków, odzwierciedlało jed-
nak wyraźnie coraz głębsze oddzielanie się społeczeństw polskiego i niemieckiego
od siebie, zwłaszcza w okresie narastającego konfliktu narodowościowego9.
W takim kontekście społeczno-politycznym należy odczytywać wspomniany
wyżej raport naczelnego prezesa prowincji poznańskiej W.B. von Günthera
z 1885 roku w sprawie PtPn. zasadniczym powodem jego powstania był arty-
kuł zamieszczony w „Dzienniku Poznańskim” pt. Rok 1884, w którym redakcja
gazety dokonała przeglądu wydarzeń, jakie rozegrały się na arenie europejskiej
i krajowej w 1884 roku, oraz pokusiła się o ich ocenę10. Długi, pięcioodcinkowy
artykuł musiał zwrócić uwagę administracji pruskiej, która poinformowała o nim
zapewne władze centralne w Berlinie. najbardziej cenny i przydatny z punktu
widzenia władz był ostatni, piąty odcinek artykułu poświęcony „kronice polskiej”
pod zaborem pruskim, czyli sytuacji ludności polskiej w prowincji poznań-
skiej. on też wzbudził największy rezonans w najwyższych kręgach rządowych,
czego dowodem było pismo ministra spraw duchownych, szkolnych i medycz-
nych Gustava von Gosslera z 29 stycznia 1885 roku skierowane do wszystkich
pozostałych ministrów państwowych, z wyłączeniem ministra spraw wewnętrz-
nych, oraz do prezydenta królewskiego ministerstwa stanu11. zawiadamiał on
szefów innych resortów o treści artykułu, który załączał w tłumaczeniu, wskazu-
jąc, że pozwala on na dobrą orientację w polskim ruchu narodowym, a zawarte
w nim szczegóły dotykają obszarów zainteresowań wszystkich prawie ministerstw.
8 Do najnowszych opracowań niemieckich towarzystw należą: M. Cygański, Niemieckie Towarzystwo Histo-
ryczne w Poznańskiem (1885–1945), „Przegląd zachodni” 1969, nr 6, s. 321–379; K. Malinowski, Niemiec-
kie Towarzystwo Historyczne w Poznaniu – działalność w latach 1885–1919, „Przegląd zachodni” 1990,
nr 3, s. 1–18, oraz s. Dyroff, Erinnerungskultur im deutsch-polnischen Kontaktbereich� Bromberg und der
Nordosten der Provinz Posen (Wojewodschaft Poznań) 1871–1939, osnabrück 2007, s. 41–74.
9 Por. a. Hinc, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a Historische Gesellschaft für die Provinz Posen
(1885–1914) [w:] Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa…, s. 123–135.
10 Rok 1884, „Dziennik Poznański” 1885, nr 1 (1 i), nr 2 (3 i), nr 3 (4 i), nr 4 (6 i), nr 5 (8 i).
11 Gsta PK, i. Ha Rep. 76 Kultusministerium, Vc sekt. 12 tit. XXiii nr. 6 Bd. 1: Verein der Freunde
der Wissenschaft in Posen.
W PRUSKICH OCZACH
1. Gustav von Gossler (1838—1902), 2. William Barstow von Giinther (1815-1892),
pruski minister spraw duchownych, naczelny prezes prowincji poznańskiej w latach
szkolnych i medycznych 1873-1886, „Zeitschrift der Historischen
w latach 1881-1891 Gesellschaft fiir die Provinz Posen” 1893, Jg. 8
Sam ze swojej strony uznał za stosowne bliższe rozpoznanie działalności prze-
jawianej przez PTPN. W tym celu 30 kwietnia 1885 roku wydał specjalne roz-
porządzenie, w którym poprosił naczelnego prezesa prowincji poznańskiej W.B.
von Giinthera o wnikliwą informację na temat aktywności PTPN wraz z dołącze-
niem imiennego spisu jego członków, jeśli takowym dysponowała miejscowa poli-
cja”. Co ciekawe, impulsem do wydania rozporządzenia, o ile minister kierował
się w tym wypadku jedynie artykułem z „Dziennika Poznańskiego”, stało się zaled-
wie jedno zdanie odnoszące się w nim do PTPN. Brzmiało ono w następujący spo-
sób: „Istnieje nie mniej poważna, nie mniej użyteczna w swoim kierunku, bogacąc
się w zbiory naukowe i artystyczne, rozwijając niezmordowaną mimo trudnych
warunków bytu i przypadkowych, smutnie wyjątkowych okoliczności inna insty-
tucja, jaką jest Towarzystwo Przyjaciół Nauk”*. Aby zrozumieć dobrze kontekst
tego zdania, trzeba dodać, że poprzedzało je stwierdzenie dotyczące zbawiennego
działania Towarzystwa Pomocy Naukowej imienia Karola Marcinkowskiego, które
od początku swojego istnienia było na cenzurowanym i objęte zostało intensywną
obserwacją władz. Takie zestawienie mogło więc wywołać większe zainteresowa-
nie władz Towarzystwem Przyjaciół Nauk.
12 Tamże.
13 Rok 1884, „Dziennik Poznański” 1885, nr 5 (8 I).
99
alina Hinc
100
W odpowiedzi na rozporządzenie ministra G. von Gosslera naczelny pre-
zes prowincji poznańskiej W.B. von Günther 27 czerwca 1885 roku sporządził
obszerny raport o PtPn, pisany odręcznie i liczący w oryginalnym zapisie
23 strony. Jedną z głównych jego konkluzji było wyeksponowanie narodowo-
-politycznej tendencji towarzystwa, przyczyniającego się w dużym stopniu do
budzenia polskiej świadomości narodowej. Wykazaniu tej podstawowej tezy
służyła przedstawiona skrótowo historia PtPn, z zaznaczeniem w niej newral-
gicznych dla władz momentów, oraz omówiona niemalże we wszystkich aspek-
tach działalność towarzystwa. W świetle raportu prezentowało się ono bardzo
korzystnie właściwie pod każdym względem. niektóre jego fragmenty, uznane
za szczególnie ważne, zostały później podkreślone przez samego ministra lub
podlegających mu urzędników.
autorem tak skonstruowanego raportu był William Barstow von Günther,
12 z kolei naczelny prezes prowincji poznańskiej, który piastował to stanowisko
w latach 1873–1886. Urodził się 8 marca 1815 roku w Londynie w pru-
sko-szkockiej rodzinie mieszczańskiej. studiował prawo i nauki polityczne,
najpierw w Heidelbergu, skąd przeniósł się do Bonn, a potem do Berlina,
gdzie zdał egzamin prawniczy. W czasie studiów często podróżował, pozna-
jąc m.in. anglię, szwajcarię, Włochy oraz austrię. W maju 1836 roku podjął
pierwszą pracę jako praktykant sądowy w berlińskim sądzie. szybko zdoby-
wał kolejne stopnie w hierarchii sądowniczej. W 1837 roku został mianowany
referendarzem wyższego sądu krajowego. Rok później przeszedł do admini-
stracji państwowej, pracując początkowo jako referendarz w rejencji frank-
furckiej, a następnie od 1841 roku jako asesor rządowy. z Frankfurtu przenie-
siony został do Magdeburga, skąd w 1843 roku powołano go do ministerstwa
finansów. W sierpniu 1848 roku skierowany został do rejencji szczecińskiej,
a w roku 1849 minowany radcą. Rok później objął stanowisko w berlińskiej
administracji kasy pożyczkowej, a następnie w komisji zajmującej się szaco-
waniem podatku dochodowego. Przewodniczącym tejże komisji został w listo-
padzie 1853 roku. W październiku roku 1854 otrzymał nominację na członka
Generalnej Dyrekcji seehandlung w charakterze tajnego radcy finansowego.
Krótko potem przeszedł znowu do ministerstwa finansów, gdzie w 1859 roku
awansował na stanowisko tajnego wyższego radcy finansowego. W czerwcu
1861 roku mianowany został wiceprezydentem rejencji w Koblencji, a rok póź-
niej jako komisarz rządu pruskiego udał się z misją do Londynu. Przebywał
tam od sierpnia do października 1862 roku. W styczniu 1863 roku nastąpił
jego awans na stanowisko rzeczywistego tajnego wyższego radcy finansowego
i dyrektora działu departamentu w ministerstwie finansów. stopniowo obej-
mował on najważniejsze funkcje w państwie. W 1867 roku powołany został
jako pełnomocnik do Rady związkowej, po czym w roku 1870 powierzono
mu prezydenturę seehandlung. W 1872 roku dostąpił zaszczytu powołania do
izby Panów, w 1873 roku zaś powierzono mu zadanie kierowania jedną z trud-
niejszych prowincji pruskich, jaką była prowincja poznańska. aby zająć sta-
nowisko naczelnego prezesa w Poznaniu, Günther zrezygnował z prestiżowej
funkcji prezydenta w seehandlung. W 1875 roku awansował jeszcze na rze-
czywistego radcę z tytułem ekscelencji. W 1881 roku osiągnął chyba szczyt
W PRUSKICH OCZACH
42
łem dana ŻŻ fo PZZZA
( 2 MĄSŁOŚSEN BP
Moana | WST TG Wii
1
l
wrd Medx.-Ang,
Pm pat, ya a Monymine m2 IE: z_E. JULI —/
MALINKA lae ufam fyfafónna. 4
osb wanna Jboguse er,irtibjg 7 70
44 j nat _ ma / * | AT 2927.
ś zam, Ż
CA cw + z zzz
Ep» -
<w ana amę dwa nanzdówa, Pp kon
LJ p) wanna PŚ Ebypeaeć PA
/ 7 ŻY Ya Śbuegykofa e ebni „— bu wre,
> 1 wa r
- * ©
ś , 26 Jr? „Kmameaa ao Fomaeadn
. / miewa Rferefyogón j s Jofna (Loiret,
/ Ayatewo fotsyjaczoć rach Joanoniskij
fax remyj ŚJ pow s Jo” PIJE mamaż
Zaca Pbnasgun, wani wntófwse af
esa fngtwe 0 bl Pij 6.
ławy icz frakiniigjł słu nomożga
277% puma sk,
4 Pa Jorma bn nmozJaffofih je
ae ma Lr? Ulfówe,
K£ Ma Manasssntdneg soża” frereey nk
oso va Mławie? MPosflnwęsw beż rena
7 potega JPSSYPA kśómo.
POZZZĄZE, Pgnnjfaćenne kóazadą —
2
3. Pierwsza strona raportu Williama Barstowa von Giinthera przesłanego do Gustava von Gosslera
w sprawie PTPN, 27 czerwca 1885 r., ze zb. Tajnego Archiwum Państwowego Fundacji Pruskiego
Dziedzictwa Kulturalnego w Berlinie (Geheimes Staatsarchiv Preufiischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem),
GStA PK, I. HA Rep. 76 Kultusministerium, VC Sekt. 12 Tit. XXIII Nr. 6 Bd. 1
101
alina Hinc
102
awansu społecznego, ponieważ otrzymał tytuł szlachecki. Jego kariera należała
niewątpliwie do błyskotliwych i budzących respekt. Przez wiele lat cieszył się
dużym autorytetem i zaufaniem władz. nie bez powodu właśnie on skierowany
został w okresie Kulturkampfu do prowincji poznańskiej, uchodzącej wówczas
za szczególnie trudną. Władze pruskie wysłały do Poznania człowieka doświad-
czonego i wypróbowanego na różnych odcinkach administracji państwowej.
W tejże roli sprawdzał się on dopóty, dopóki nie utracił w 1886 roku zaufania
otto von Bismarcka. zmarł w 1892 roku w szwajcarii14. nie wiemy niestety,
jakie były konsekwencje sporządzonego przezeń raportu o PtPn, który w cało-
ści, w tłumaczeniu polskim, zamieszczono poniżej.
***
Raport naczelnego prezesa prowincji poznańskiej Williama
Barstowa von Günthera przesłany do ministra spraw duchownych,
szkolnych i medycznych Gustava von Gosslera w sprawie
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
27 VI 1885 r.
Poznań, 27 czerwca 1885 r.
№ 4825/85.o.P.
Dotyczy
polskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
Rozporządzenie z 30 kwietnia br. № U. i 5379
Wasza Ekscelencjo, mam zaszczyt zgodnie z przytoczonym obok rozporzą-
dzeniem z 30 kwietnia tego roku zrelacjonować najposłuszniej co następuje:
polskie towarzystwo Przyjaciół nauk Poznańskie, zgodnie z § 3 zredagowa-
nych na nowo w 1876 roku statutów, których egzemplarz załączam w tłumaczeniu
niemieckim, ma na celu:
1. wydawanie rozpraw i pism naukowych,
2. zbieranie i wydawanie źródeł i materiałów dotyczących dziejów, piśmien-
nictwa i starożytności polskich,
3. tłumaczenie wzorcowych pisarzy,
4. przedruk ważniejszych dzieł, mianowicie dawnych polskich pisarzy z załącze-
niem koniecznych objaśnień, jak również ułatwienie ich zakupu w dobrej cenie.
W § 2 statutów „przedmioty, które dotyczą spraw publicznych i teraźniej-
szych rządów krajowych”, zostają wykluczone z czynności towarzystwa, a kie-
rownicy tego ostatniego dokładali starań, aby podkreślać wobec władz wyłącznie
naukowy charakter towarzystwa i zaprzeczać tym samym jakiemukolwiek jego
14 zob. William Barstow von Günther, „zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen”
1893, s. 233–250 (tu jego szczegółowy życiorys). interesujące informacje o W.B. von Güntherze podaje
także Ch. Myschor, Wyżsi urzędnicy pruskiej administracji prowincjonalnej w Poznańskiem (1871–1918),
Poznań 2014, s. 57, 127, 153, 158, 163, 170, 171, 176, 189, 271, 277, 309, 324.
W pruskich oczach
103
politycznemu znaczeniu. Mimo to towarzystwo nie ograniczyło swojej działal-
ności tylko do obszaru czysto naukowego i można je niewątpliwie zaliczyć do
takich organizacji, które mają na celu, aby odizolować duchowo polską część pru-
skiej ludności od niemieckiej, budząc w tejże, poprzez ożywianie polskiej tożsa-
mości narodowej, życzenie ponownego odzyskania państwowej samodzielności
i wzmacniając uczucie wspólnoty Polaków na różnych terenach zaborczych.
idea założenia towarzystwa została zainicjowana w roku 1856 przez
nauczyciela
wyższego
tutejszego
Gimnazjum
św.
Marii
Magdaleny
dra Kazimierza szulca i katolickiego dziekana dra [Franciszka] Malinowskiego
w Komornikach, którzy przez swoją działalność agitacyjną w szerszych kręgach
zdołali wkrótce zainteresować tą ideą hrabiów tytusa Działyńskiego i Rogera
Raczyńskiego, nauczyciela wyższego dra [Marcelego] Mottego, dra [Jana]
Rymarkiewicza, fabrykanta dra [Hipolita] Cegielskiego i innych. za wzór zało-
żonego towarzystwa posłużyło istniejące już wcześniej w Warszawie polskie
towarzystwo o tej samej nazwie, które w roku 1831 zostało rozwiązane przez
rząd rosyjski, po tym jak wielokrotnie rozwijało ono polityczną działalność
i polecało opracowywać i propagować m.in. opisy gloryfikujące życie biorą-
cych udział w różnych insurekcjach generałów [tadeusza] Kościuszki i [Jana
Henryka] Dąbrowskiego. W przedłożonym projekcie statutów, który wprawdzie
nie został przyjęty, towarzystwo zastrzegło sobie prawo do mianowania człon-
kami honorowymi takich osób, które z powodu swojego naukowego wykształ-
cenia, z powodu swojego zapału i jego szerzenia oraz z powodu „okazanej
szczególnej miłości do narodu” miałyby prawo do jego szczególnego szacunku.
towarzystwo powinno być również zobowiązane do przejęcia opieki nad cho-
rymi członkami w kwestii rekonwalescencji i zapewnienia im podstaw do życia,
jak również powinno zorganizować członkom zmarłym na miejscu uroczysty
pogrzeb. Pertraktacje założycielskie zakończyły się w marcu 1857 roku. Po tym
jak hr. tytus Działyński odmówił wejścia do zarządu z powodów oportunistycz-
nych, przewodniczącym został hr. august Cieszkowski, a hr. Roger Raczyński,
który zdecydował się dopiero po wielokrotnych usilnych namowach, został
wybrany zastępcą. sekretarzem towarzystwa został syndyk [Leon] Wegner,
skarbnikiem hr. Heliodor skórzewski, redaktorem znany później z bezgranicznej
agitacji i politycznej ekscentryczności dr Władysław niegolewski. towarzystwo,
które z braku własnego lokalu borykało się z przeróżnymi niedogodnościami,
wykazywało się na początku małą aktywnością i w wybitnym wymiarze zwró-
ciło na siebie uwagę dopiero w roku 1865, powołując poprzez zgromadzenie
Generalne dużą liczbę osób na członków honorowych. Byli to w niebagatelnej
liczbie mężczyźni, którzy nie mieli żadnego rodzaju zasług naukowych, nato-
miast wyróżniali się w zakresie politycznym, m.in. chodziło tutaj o znanego
polskiego agitatora hr. Władysława zamoyskiego i Władysława Bentkowskiego,
który wziął udział w insurekcji z roku 1863. ten ostatni działał pod dyktaturą
[Mariana] Langiewicza jako minister wojny, właśnie odbył zasądzoną przez sąd
w Krakowie roczną karę więzienia, a przez wyrok sądu Krajowego w Berlinie
z 25 kwietnia 1865 roku został uznany winnym wykonywania czynności przy-
gotowawczych do wysoce zdradzieckich przedsięwzięć i skazany na rok pozba-
wienia wolności. Przyznanie honorowego członkostwa tego typu osobie mogło
alina Hinc
104
zostać przyjęte, niezależnie od przeciwnych zapewnień zarządu towarzystwa,
tylko jako bezczelna polityczna demonstracja i dało powód innym władzom,
takim jak Prowincjonalnemu Kolegium szkolnemu, bankowi hipotecznemu
emitującemu listy zastawne i ówczesnemu sądowi apelacyjnemu, żeby zmusić
znanych członków ich resortu będących członkami towarzystwa do wystąpie-
nia z niego. Mój ówczesny poprzednik zwrócił wielokrotnie uwagę również
władzom arcybiskupstwa na ten przebieg wydarzeń; wikary kapitularny i gene-
ralny administrator [Józef] Brzeziński odrzucił jednakże wielokrotnie podję-
cie kroków przeciwko duchownym członkom towarzystwa. Dopiero później,
gdy za arcybiskupa hr. [Mieczysława] Ledóchowskiego zakazano duchownym
przynależności do innego stowarzyszenia niż św. Wincentego, wystąpili oni
z towarzystwa. Wspomniany zakaz, po załatwieniu arcybiskupiego urzędu, nie
był już więcej przestrzegany i stan duchowny jest obecnie nadal mocno repre-
zentowany w szeregach towarzystwa.
W roku 1874 towarzystwo dało powód do prawnokarnych dyskusji. W cza-
sie od 15 sierpnia do 2 września 1874 roku obradował mianowicie w Kijowie
pod przewodnictwem hr. [aleksieja] Uwarowa kongres rosyjskich arche-
ologów, który pozostawał pod protektoratem znanego z panslawistycznych
skłonności rosyjskiego Wielkiego Księcia Konstantego. na ten kongres odde-
legowany został z ramienia towarzystwa członek tegoż, posiadacz ziemski,
zygmunt Działowski z Mgowa w Prusach zachodnich, który według infor-
macji „Dziennika Poznańskiego”, będącego organem prasowym towarzystwa,
obok misji naukowej miał otrzymać zlecenie „próby porozumienia z Rosjanami
w duchu idei polskiej”. W związku z tą sprawą odbyły się przeszukania w lokalu
towarzystwa i przesłuchania członków towarzystwa, które nie dostarczyły
jednakże wystarczającego materiału do uzasadnienia oskarżenia. Jako odle-
gły dowód na narodowo-polityczną tendencję towarzystwa można przyto-
czyć jeszcze następujące fakty: w wyniku starań tegoż w roku 1862 postawiono
polskiemu satyrykowi [sebastianowi] Klonowicowi w jego rodzinnym mie-
ście sulmierzycach pomnik, którego odsłonięciu towarzyszył dr Władysław
niegolewski jako delegowany towarzystwa. W tym samym roku zainicjowało
towarzystwo budowę kaplicy w Winnej Górze, powiat Środa, w której zło-
żono, pochowane w tamtejszym kościele, doczesne szczątki polskiego generała
Henryka Dąbrowskiego. z inicjatywy towarzystwa odbyło się także w roku
1866 odsłonięcie marmurowej tablicy upamiętniającej polskich uczonych Jana
i andrzeja Śniadeckich w katolickim kościele farnym w Żninie. Przy odsłonię-
ciu tej tablicy uroczystą mowę jako delegat towarzystwa wygłosił, nieżyjący
już obecnie, polski agitator dr Karol Libelt. Wreszcie w roku 1868 towarzystwo
wsparło darowiznami w postaci książek założoną dla polskich emigrantów
w Księstwach naddunajskich [Hospodarstwo Wołoskie i Mołdawskie] biblio-
tekę, mimo że polskim stowarzyszeniom emigrantów przyświecały przeważnie
cele rewolucyjne.
Co się tyczy naukowej działalności towarzystwa, to co roku w miesiącu czerwcu
i około nowego Roku odbywają się zgromadzenia Generalne. towarzystwo dzieli
się na trzy wydziały, które spotykają się raz w miesiącu na posiedzeniach. są to
wydziały: literacko-historyczny, do którego należy również dział archeologiczny,
W pruskich oczach
105
[wydział] przyrodniczy i rolniczy oraz [wydział] medyczny. zarząd towarzystwa
wydaje obszerne roczniki w języku polskim pt. „Roczniki towarzystwa Przyjaciół
nauk Poznańskiego”. zawierają one rozprawy z najróżniejszych naukowych dzie-
dzin, w przeważającej części o treściach historycznych, kościelno-historycznych,
archeologicznych i bibliograficznych, jak również sprawozdania zarządu i prze-
glądy zbiorów towarzystwa.
Również prace naukowe i publikacje literackie wykazują wielokrotnie szcze-
gólne zainteresowanie procesami historycznymi, które mają związek z niezależ-
nością Polski i uwydatniają wyjątkowe, także rewolucyjne, wydarzenia. W roku
1861 podczas posiedzenia Wydziału Literacko-Historycznego syndyk [Leon]
Wegner wystąpił z wnioskiem o przygotowanie i opublikowanie tłumaczenia
książki o kongresie wiedeńskim z 18 tomu historii konsulatu [Louisa adolphe’a]
Thiersa15, ponieważ ten poprzez publikację nad wyraz bogatego, dotąd niedostęp-
nego materiału wyświadczył „uczestniczącym” ogromną przysługę16. Wydział
przyjął ten wniosek jednogłośnie i podjął decyzję o natychmiastowym skiero-
waniu do zarządu zapytania o pozwolenie. Czwarty tom „Roczników”, który
ukazał się w październiku 1866 roku, zawierał obejmujący prawie dwa arkusze
drukarskie Memoriał o historii pierwszych dni polskiego powstania z 1830 roku
napisany przez polskiego oficera sztabowego, przetłumaczony z języka francu-
skiego w listopadzie 1831 roku w Karpatach autorstwa wspomnianego wcześniej
hr. [Władysława] zamoyskiego17. ten sam tom „Roczników” zawierał artykuł
syndyka katedralnego [Leona] Wegnera o ostatnim sejmie grodzieńskim, w któ-
rym gloryfikowano epokę rewolucji z 1793 [sic] roku. Większe historyczne dzieło
tego samego autora Jan Ostrorog, wojewoda poznański i jego pamiętnik na zjazd
walny koronny za króla Kazimierza Jagiellończyka o urządzeniu rzeczy pospolitej
ułożony wydrukowane zostało już kilka lat wcześniej na koszt towarzystwa18. na
podstawie pozostającego pod jego zarządem testamentu norberta Bredkrajcza
towarzystwo przyznało niedawno premię w wysokości 3 tys. marek rosyjskiemu
członkowi rady stanu Wilhelmowi Bogusławskiemu w Petersburgu za jego
rozprawę O Słowiańszczyźnie zachodniej. Druk i wydanie tego dzieła przejęło
towarzystwo19.
15 Rzecz dotyczy zapewne Historii Konsulatu i Cesarstwa adolphe’a Thiersa, wydanej w latach 1845–1862
(20 tomów).
16 Chodzi tu o pracę pt. Kongres wiedeński, tłumaczył z Thiersa (księga 56) Ludwik Żychliński (z polecenia
towarzystwa Poznańskiego Przyjaciół nauk), Poznań 1861.
17 Polski tytuł tej pracy: Pamiętnik posłużyć mający do historyi pierwszych dni powstania Polski
1830 roku przez oficera sztabu polskiego tłomaczony z rękopisu francuskiego, spisanego w listopadzie
1831 r� w górach Karpackich, „Roczniki tPnP” 1866, t. iV, s. 1–49.
18 Polski tytuł tegoż dzieła: Jan Ostrorog doktor obojga prawa, wojewoda poznański i jego Pamiętnik na Zjazd
Walny Koronny za króla Kazimierza Jagiellończyka o urządzeniu Rzeczypospolitej ułożony (1450–1501),
napisał Leon Wegner, Poznań 1859.
19 Dzieło ukazało się w 4 tomach w latach 1887–1900. zob. Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do
połowy XIII w. przez W. Bogusławskiego. Dzieło uwieńczone na konkursie towarzystwa Przyjaciół nauk
w Poznaniu. nagroda pieniężna wyznaczona z funduszu śp. Bretkrajcza. t. i, Poznań 1887, t. ii, Poznań
1889, t. iii, Poznań 1892. tom ostatni ukazał się pt. Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej aż do
wynarodowienia Słowian Zaodrzańskich przez W. Bogusławskiego. t. iV, Poznań 1900.
alina Hinc
106
interesujący dowód na to, iż także w bardzo naukowych pracach towarzystwa
autorzy nie wypierają się narodowo-polskiego punktu widzenia, stanowiło
dzieło wydane w 1873 roku z polecenia tegoż towarzystwa przez kanonika
ignacego Polkowskiego z Krakowa pt. Żywot Mikołaja Kopernika20� Dzieło to,
które swego czasu wielokrotnie omawiane było przez niemieckie czasopisma,
w mniejszym stopniu miało na celu wyjaśnienie zasług naukowych słynnego
astronoma, ile dostarczenie historycznych dowodów na to, iż Kopernik był pol-
skiego pochodzenia.
z „Roczników” ukazało się dotąd 11 tomów, które obejmują czas od założenia
towarzystwa do końca roku 1881. z ostatnich dwóch tomów należy wspomnieć
następujące większe rozprawy:
tom X: Liber beneficiorum arcybiskupa Łaskiego duchownego dra [Jana]
łukowskiego w Gnieźnie, Urny z krzyżami dziekana [Józefa] Dydyńskiego
z Kłecka, Kaplica Prymasa Teodora Potockiego w Archikatedrze Gnieźnieńskiej
nieznanego autora, Najstarsze statuty Kapituły Gnieźnieńskiej nieznanego autora,
O Roczniku Małopolskim� Przyczynek do annalistyki polskiej w XIII i XIV wieku
dra [Wojciecha] Kętrzyńskiego, Oblężenie miasta Poznania przez Patkula� Epizod
z kampanii roku 1704 Kazimierza Jarochowskiego.
tom Xi: Katalog Arcybiskupów Gnieźnieńskich krytycznie zestawiony przez
kanonika J. Korytkowskiego w Gnieźnie, Jesienna kampania Karola XII i Augusta II
w roku 1704 Kazimierza Jarochowskiego, Rzekomy kodeks św� Wojciecha i tak
zwane Dekretały Pseudo Izydora� Szkic bibliograficzny dra [Jana] łukowskiego,
Ślady historycznych wypadków polskich w „Zimowej opowieści” i „Burzy” Szekspira
stanisława Koźmiana.
z zamiejscowymi polskimi, względnie słowiańskimi, stowarzyszeniami
podobnego rodzaju towarzystwo Przyjaciół nauk pozostawało w ożywionym
kontakcie i niejednokrotnie przejawiało zainteresowanie nimi przy takich oka-
zjach jak kongresy itp. Udział w kijowskim kongresie archeologów z roku 1874
został już powyżej wspomniany. na Kongresie Literacko-Historycznym w maju
zeszłego roku w Krakowie, na którym obradowano nad praktyczniejszą metodą
redagowania polskiej historii literatury, tutejszym delegatem reprezentującym
towarzystwo był sędzia sądu rejonowego, [będący] poza służbą [Kazimierz]
Jarochowski. Gdy 6 grudnia zeszłego roku w Pradze świętowano uroczyście
stulecie istnienia czeskiego stowarzyszenia naukowego, jako delegat tutejszego
towarzystwa pojawił się książę zdzisław Czartoryski, który wystąpił tam w pol-
skim stroju narodowym, w swojej mowie powitalnej dał żywiołowy wyraz sympa-
tii Polaków dla czeskich braci, a podczas kolacji wznosił toasty „za miłość”, która
miała być „symbolem i wstęgą najgłębszej więzi między Polakami i Czechami,
żeby ci sami przez tę miłość mogli być zgodni i silni w zaufaniu, przetrwać
wszystkie burze i stać się wielkim, kochającym się, niepokonanym narodem”.
Mowa i toast spotkały się ze strony czeskiej z żywymi „słowiańskimi okrzykami”
[na cześć słowian].
sytuacja majątkowa towarzystwa w pierwszych latach istnienia przy małej
liczbie członków była niezbyt korzystna, tak że nie można było pomyśleć
20 Żywot Mikołaja Kopernika przez ks. ignacego Polkowskiego, czł. tow. Przyj. nauk w Pozn., Gniezno 1873.
W pruskich oczach
107
o zakupie lokalu dla towarzystwa. stopniowo warunki istotnie się polepszyły
i towarzystwo jest obecnie zabezpieczone finansowo. Liczba członków jest
duża. załączony najposłuszniej spis został sporządzony przez tutejszą dyrek-
cję policji na podstawie wydrukowanego sprawozdania rocznego z 1883 roku,
jak też późniejszych danych polskich gazet i powinien być dość kompletny.
istotnie do rozwoju towarzystwa przyczyniły się zapisy testamentowe, darowi-
zny książek, dzieł sztuki, znalezisk archeologicznych. Jednakże solidną mate-
rialną bazę towarzystwo zyskało dopiero poprzez dyspozycję w testamencie,
zmarłego przed dłuższym czasem, bardzo dobrze sytuowanego hr. seweryna
Mielżyńskiego z Miłosławia, który zapisał towarzystwu wartościowy grunt przy
ulicy Młyńskiej 35, jak również imponującą galerię obrazów, bibliotekę z 10 tys.
tomów i inne zbiory, ponadto nałożył na swojego bratanka i spadkobiercę hr.
Józefa Mielżyńskiego z iwna obowiązek wypłacania towarzystwu, celem opła-
cania urzędników, corocznie sumy 6 tys. marek. Ponieważ towarzystwo nie
posiadało osobowości prawnej, to zarejestrowanym [nominalnym] właścicie-
lem gruntu jest hr. Józef Mielżyński. W rzeczywistości jednak budynek wraz ze
swoimi zbiorami, obrazami itp. przeszedł w wyłączne posiadanie i zarządzanie
towarzystwa. to ostatnie przeprowadziło w latach 1881–1882 przy nakładzie
32 tys. marek rozbudowę budynku, urządziło go w środku na nowo i opatrzyło
napisem: Muzeum imienia Mielżyńskich. W budynku znajdują się lokale na
posiedzenia towarzystwa i gabinety, muzeum starożytności, biblioteka, galeria
obrazów i różne zbiory, które powiększają się z roku na rok przez napływające
prezenty. W tym budynku mieszka również specjalnie zatrudniony konserwa-
tor [Hieronim] Feldmanowski, który pobiera swoją pensję z kasy towarzystwa;
jemu przydzielony został niejaki antoni Marcinkowski jako asystent i kanceli-
sta, który, podobnie jak kustosz [portier] adam Wilańczyk, posiada mieszkanie
służbowe w muzeum. Przy takim stanie rzeczy postanowienie w § 37 statutów,
według którego zbiory, książki itd. towarzystwa po ewentualnym rozwiązaniu
tegoż przypaść powinny Muzeum Mielżyńskich, staje się bez znaczenia, ponie-
waż faktycznie to ostatnie jest obecnie tożsame z towarzystwem względnie jest
jego własnością. statuty mają ponadto zostać opracowane na nowo i wtedy też
przewidywalnie ten punkt dozna innej regulacji.
Według zamieszczonego w ostatnim sprawozdaniu rocznym za rok 1883 pro-
tokołu rewizyjnego kasy z datą: Poznań 16 grudnia 1883, w okresie od 7 grudnia
1882 do 16 grudnia 1883 bieżące przychody, z uwzględnieniem stanu przejętego
z poprzedniego roku w wysokości 2163 marek wynosiły
17 425 marek,
wydatki
14 313 marek,
tak że stan pozostałej gotówki wynosi
3112 marek.
oprócz tego towarzystwo posiada według wspomnianego protokołu żelazny
fundusz w papierach państwowych w wysokości 26 400 marek.
Położenie finansowe jest zatem nadzwyczaj korzystne i zapewnia towarzystwu
środki do rozszerzonej działalności. zamierza ono więc wydać nowy katalog
wszystkich zbiorów w języku polskim i niemieckim; a wydział przyrodniczy
posługuje się środkami jeszcze szerzej, chcąc założyć stację meteorologiczną, dla
którego to celu zgromadzony tu w zeszłym roku kongres polskich lekarzy i przy-
rodników przyrzekł materialne wsparcie.
alina Hinc
108
zarząd towarzystwa, po śmierci kilka tygodni temu przewodniczącego, lite-
rata, stanisława Koźmiana, składa się z następujących osób:
1. Radca zdrowia dr [teodor] Matecki, zastępca przewodniczącego
2. Hr. [Wawrzyniec] Benzelstjerna-Engeström, sekretarz
3. Dr [Władysław] łebiński, redaktor
4. Radca rejencyjny i radca szkolny w stanie spoczynku dr [Witold] Milewski,
skarbnik.
Do
Król. ministra stanu i ministra spraw duchownych, szkolnych i medycznych
p. Gosslera, Jego Ekscelencji w Berlinie
nadprezydent, rzeczywisty tajny radca
Günther
Źródło: Geheimes staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Gsta PK), i. Ha
Rep. 76 Kultusministerium, Vc sekt. 12 tit. XXiii nr. 6 Bd. 1: Verein der Freunde der Wissenschaft
in Posen.
Na poprzedniej stronie:
Budynek PTPN przy ul� Młyńskiej (ob� S� Mielżyńskiego), proj� Z� Gorgolewski, ze zb� PTPN
111
Jan skuratowicz
architektura budynków PtPn
Powstanie w 1857 roku towarzystwa Przyjaciół nauk w Poznaniu oraz
Muzeum starożytności Polskich i słowiańskich postawiło przed ich organizatorami
ogromny problem związany z przechowywaniem oraz eksponowaniem lawinowo
narastających zbiorów, ofiarowanych przez polskie społeczeństwo Wielkopolski.
towarzystwo mieściło się początkowo (do roku 1870) w odstąpionej przez Rogera
Raczyńskiego zachodniej części Biblioteki Raczyńskich. na żądanie nowego nie-
mieckiego kuratorium zostało jednak przeniesione do kilku sal w Bazarze, choć
nie było tam miejsca na okazalsze wystawy.
Już w 1867 roku w korporacji przemyśliwano o budowie własnego gmachu.
trzy lata później problem stał się palący i wiązał się z pytaniem, gdzie umieścić
zakupioną przez seweryna Mielżyńskiego i przekazaną w całości towarzystwu
słynną kolekcję malarstwa Edwarda Rastawieckiego. zmartwienie było poważne,
gdyż na przeszkodzie stał brak kapitałów, a także specyficzne ustawodawstwo
pruskie, które uniemożliwiało towarzystwu formalne działanie i posiadanie
własnej nieruchomości. Wyjście z sytuacji zapewnił seweryn Mielżyński, który
zakupił na nazwisko swego spadkobiercy starszy dom z ogrodem przy ówczesnej
ul. Młyńskiej i udostępnił jego użytkowanie towarzystwu. niewielki dom nie roz-
wiązywał jednak wszystkich problemów lokalizacyjnych. Możny donator zwró-
cił się więc w 1872 roku do młodego, zaczynającego karierę architekta zygmunta
Gorgolewskiego z propozycją wykonania projektów rozbudowy leciwego
budynku. Przedstawione na posiedzeniu zarządu PtPn w 1872 roku projekty
przewidywały koszt rozbudowy na sumę 30–40 tys. talarów (90–120 tys. marek).
Gorgolewski zaproponował wówczas, aby na początek wznieść na obszernej
działce dwa wewnętrzne, monumentalne skrzydła mające pomieścić gmachy
muzealne i biblioteczne. zarząd postanowił też, że „ów wybudować się mający
przybytek nauk i sztuk pięknych nie może, nie powinien, jako dzieło pomnikowe
oświaty narodowej, stanąć z ofiar jednej rodziny czy osoby, ale powinni się nań zło-
żyć wszyscy obywatele, aby mu nadać piętno i znaczenie pomnika, wzniesionego
i uposażonego przez ogół narodu”. Władze towarzystwa chciały się w ten sposób
najwyraźniej upewnić, że nie powtórzy się skandal z budową złotej Kaplicy.
Projekt Gorgolewskiego został przyjęty, na czele Komisji Budowlanej stanął
zaś sam s. Mielżyński. Jego nagła śmierć w 1872 roku oraz wybuch afery związa-
nej z upadkiem Banku tellus wstrzymały jednak dalsze prace. Wzniesienia gma-
chów tPn podjął się ostatecznie wykonawca testamentu s. Mielżyńskiego – Józef
Mielżyński, który przekazał na ten cel zebraną przez fundatora sumę w wysokości
2 tys. talarów (6 tys. marek). Prace rozpoczęły się w 1874 roku, ich częściowe zaś
JAN SKURATOWICZ
Projekl na gmach dla Towarzystwa Przyjaciól Nauk
w Poznaniu.
crzl
|
D [r |
mm HL I uż
1. Gmach TPN, fasada skrzydła biblioteczno-muzealnego oraz jeden z rzutów poziomych,
proj. Z. Gorgolewski [w:] Odezwa od Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 1872
ukończenie nastąpiło pięć lat później wraz z przekazaniem Towarzystwu nieukoń-
czonego jeszcze budynku. Wiosną 1881 roku budowę postanowiono kontynu-
ować poprzez przebudowę domu frontowego, którego projekt ponownie wykonał
Gorgolewski. Prace budowlane, które nadzorował budowniczy Marian Cybulski,
trwały tym samym dwa kolejne lata. Wydaje się, że Gorgolewski od początku świa-
domie tworzył wizję monumentalnego gmachu Towarzystwa, wizję całościowo
realizowaną w kolejnych etapach budowlanych. Architekt, komponując najważ-
niejszy element programu ideowego budynku, zaproponował sięgnięcie do sztuki
włoskiego quattrocenta w jego toskańskiej wersji, odwołując się do powszechnie
podziwianych renesansowych rezydencji i pałaców we Florencji: Pitti, Medici-
-Riccardi, Strozzi. Kluczowym elementem realizacji stała się florencka elewacja
budynku, gdzie nad prostym parterem wzniesiono dwa piętra o wielkich, pół-
koliście zamkniętych florenckich oknach z fasadą zwieńczoną od góry włoskim
gzymsem i balustradową attyką z napisem informującym, jaka instytucja znala-
zła w gmachu swoją siedzibę. Stare fotografie z końca XIX wieku pokazują, jakie
wrażenie czyniła ta niezwykła fasada w zestawieniu ze starszymi, z reguły piętro-
wymi domami z poprzedniej epoki. Wyróżniała się ona również mocno wśród
112
ARCHITEKTURA BUDYNKÓW PTPN
3. Gmach TPN, wnętrze galerii, strona zachodnia, „Kłosy” 1883
sąsiednich, niekiedy nawet większych kamienic ulokowanych przy tej samej ulicy.
Zarówno architektowi, jak i władzom Towarzystwa z całą pewnością o taki właśnie
efekt chodziło.
Okazała brama, nad którą widniała sowa — symbol mądrości, prowadziła na
niewielki dziedziniec przypominający włoski cortile, zamknięty dwoma wysokimi
113
JAN SKURATOWICZ
ld
4. Rzut poziomy nowego gmachu TPN, proj. R. Sławski, 1907 r., ze zb. MKZ
skrzydłami mieszczącymi w jednotraktowej oficynie bocznej wnętrza muzealno-
-biblioteczne. Trzyarkadowa, piętrowa i dziś już nieistniejąca loggia łączyła budy-
nek oficyny ze starszym domem frontowym. Kondygnacje nakryte były nowocze-
snymi sklepieniami odcinkowymi na stalowych dźwigarach, wspartymi na żeliw-
nych kolumienkach tworzących dwie nawy długiego pomieszczenia. Na najwyższej
kondygnacji umieszczono galerię „artystów polskich” z nowoczesnym oświetleniem
wykorzystującym świetliki w niskim dachu. Biblioteka zajmowała powierzchnię
całego pierwszego piętra, a na niskim mezzanino, pomiędzy piętrami od strony
wschodniej, ulokowano służbowe mieszkanie prezesa Towarzystwa, co było nawią-
zaniem do wcześniejszego pomysłu hrabiego Edwarda Raczyńskiego w jego poznań-
skiej Bibliotece. Zamykająca od wschodu dziedziniec oficyna mieściła główną klatkę
schodową, czytelnię, gabinet numizmatyczny, wspomniane mieszkanie prezesa
i pracownię konserwatorską. Zachowane projekty wskazują, że wnętrza pomieszczeń
114
ARCHITEKTURA BUDYNKÓW PTPN
=>.)
a
.
ty pa
> aa
ę% 24
H hi Gi m
a aard
ki ł-MBEJE RA" kai
5. Fasada nowego gmachu TPN, proj. R. Sławski, 1907 r., ze zb. MKZ
w skrzydle tylnym miały uzyskać modne dekoracje w stylu pompejańskim. Niestety
nie wiemy, czy je ostatecznie wykonano. Być może tkwią one pod wieloma war-
stwami pobiał dzisiejszej czytelni. Wnętrza oficyny pozbawiono podobnych ozdób.
Elewacje obu dziedzińcowych skrzydeł dopasowane zostały stylowo do form
fasady, aczkolwiek kondygnacje mieszczące bibliotekę i galerię obrazów uzyskały
bardzo monumentalny charakter, a charakterystyczna neorenesansowa dekoracja
wielkich okien piętra muzealnego stała się dominantą niewielkiego dziedzińca.
Takie zagospodarowanie wewnętrznego podwórza przypomina realizację Teatru
Polskiego przy dawnej ul. Berlińskiej, gdzie niewielki, wysmakowany budynek
teatru organizował niedużą parcelę dziedzińca. Gorgolewski nie stworzył przy tym
w Poznaniu dzieła nowatorskiego. Odwoływanie się w architekturze budynków
bibliotecznych i muzealnych do sztuki renesansowych Włoch znamy chociażby
z budynku tzw. Kónigsbau w monachijskiej rezydencji. Z tych samych źródeł czer-
pały monachijskie Stara i Nowa Pinakoteka. Jak zauważyła wiele lat temu Zofia
Ostrowska-Kębłowska, zamierzano też wydzielić z przestrzeni oficyny, mieszczą-
cej salę obrad Towarzystwa, trzy przęsła, gdzie zamierzano umieścić wizerunki
„samych uczonych, literatów i mecenasów oświaty, czyniąc z tej sali na mniejszą
skalę rodzaj proponowanej Walhalli uczonych wielkopolskich”.
Przełom XIX i XX wieku przyniósł kolejne zmiany. Likwidacja fortyfikacji
poznańskiej twierdzy poligonalnej spowodowała eksplozję budowlaną w starym
historycznym centrum, i to nie tylko na terenie Starego Miasta, ale także na terenie
115
JAN SKURATOWICZ
6. Fragment fasady nowego gmachu TPN, proj. R. Sławski, 1907 r., ze zb. MKZ
ówczesnego placu Wilhelmińskiego i na przyległych doń ulicach. W miejsce skrom-
nych piętrowych lub dwupiętrowych domów pojawiły się okazałe, często neore-
nesansowe kamienice z luksusowymi mieszkaniami. W taki sposób wymieniona
została niemal cała zabudowa ul. Młyńskiej, jej końce uzyskały zaś okazałe narożne
kamienice, jak choćby ta postawiona przez Isidora Themala na skrzyżowaniu z ulicą
Berlińską (późniejszy Bank Cukrownictwa, ob. Okrąglak). Wymianie i podwyższe-
niu uległa również cała zabudowa placu Królewskiego oraz przyległych doń ulic.
Nowym elementem polskiej obecności w mieście stały się wówczas gmachy Domu
Przemysłowego na placu Wilhelmowskim z 1902 roku, dzieło Stanisława Boreckiego,
czy Banku Przemysłowców na Starym Rynku 73-74, gdzie w roku 1907 powstał
okazały budynek projektu Rogera Sławskiego. Monumentalną fasadę opiętą półko-
lumnami wielkiego porządku dekorowały alegorie przemysłu i handlu, a na portalu
znalazły się brązowe popiersia Stanisława Staszica i Karola Marcinkowskiego.
116
ARCHITEKTURA BUDYNKÓW PTPN
7. Budynek TPN po zakończeniu prac budowlanych, przed 1918 r., ze zb. PTPN
Podniesienie zabudowy sąsiadującej z gmachem Towarzystwa musiało spo-
tkać się z odpowiedzią jego władz. Tym bardziej że władze pruskie w ramach
tzw. Hebungspolitik postanowiły wznieść w mieście wielki gmach biblioteki im.
Cesarza Wilhelma, mogący pomieścić ponad 600 tys. książek. Drugim budyn-
kiem, który miał być konkurencją dla strony polskiej, stało się wzniesione na
rogu placu Wilhelmowskiego i ulicy Nowej Muzeum im. Cesarza Fryderyka III,
gdzie umieszczono większość dawnych zbiorów Atanazego Raczyńskiego, choć
bez słynnej Madonny Botticellego, która pozostała w Berlinie. Ów monumen-
talny gmach miał się stać przeciwwagą dla nowego skrzydła Bazaru wg projektu
Rogera Sławskiego. Zarówno biblioteka, jak i muzeum były dziełem berlińskiego
architekta Karla Hinckeldeyna. Miały one zmienić charakter przestrzeni miejskiej
i w połączeniu z innymi znaczącymi budowami, takimi jak zamek cesarski, stano-
wiły istotny element pruskiej polityki.
117
Jan skuratowicz
118
Chcąc się przeciwstawić pruskiej dominacji w architekturze Poznania, strona
polska zainicjowała gromadzenie składek na rozbudowę gmachu PtPn. W latach
1898–1900 zebrano na ten cel 20 tys. marek, rok później abp Florian stablewski
przekazał kolejnych 20 tys., wreszcie w 1902 roku kupiec i finansista Roman
Plewkiewicz ofiarował sumę 100 tys. Projekt budynku wykonał, zrzekłszy się
wcześniej honorarium, członek towarzystwa Roger sławski, który dzięki pozy-
skaniu sąsiedniej działki mógł wcielić w życie swą śmiałą koncepcję. za jej sprawą
pozostawiono wprawdzie oba skrzydła oficynowe, rozebrano jednak kamienicę
frontową, na której miejscu wzniesiono monumentalny gmach główny. Wjazd na
wewnętrzne podwórze pozostał niemal w tym samym miejscu. na parterze nowego
gmachu znalazła się nowa sala posiedzeń oraz sale ekspozycyjne. Wyżej na kolej-
nych kondygnacjach ulokowano cztery mieszkania siedmiopokojowe oraz cztery
pięciopokojowe, mające w przyszłości przynosić około 16 tys. marek rocznego
dochodu. Było to charakterystyczne dla strony polskiej rozwiązanie, polegające
na specyficznym uwłaszczeniu instytucji wrażliwej na trudny do pozyskania wła-
sny kredyt. Pozwalało to uniezależnić się od kredytów zaciąganych w niemieckich
bankach i znalazło zastosowanie m.in. za sprawą dochodowej kamienicy teatru
Polskiego, Banku Przemysłowców czy Banku związku spółek zarobkowych.
Dodajmy, że wraz z zakończeniem przebudowy funkcje muzealne przeniesiono do
nowego północnego skrzydła, gdzie w amfiladzie umieszczono sale ekspozycyjne
z górnym oświetleniem na piętrze. na osi bramy z ulicy dostawiono nowe paradne
wejście do sal muzealnych, zaakcentowane okazałym portalem.
Wraz z budową nowego gmachu frontowego PtPn zmieniła się propozycja
stylowa jego architekta. sławski zaproponował niezwykle monumentalne rozwią-
zanie w postaci boniowanej kondygnacji parteru z wyciętymi wielkimi półkoli-
stymi oknami, na której wyrosły trzy kolejne kondygnacje z parami okien ujętych
w bogate neoklasycystyczne oprawy rozdzielone wielkim porządkiem jońskich
pilastrów. zbrakło jednak klasycznego belkowania nad pilastrami, a zamiast
niego pojawiła się czwarta kondygnacja skromniejszych okien rozdzielonych
ustawionymi ponad pilastrami płaskimi konsolami przypominającymi maniery-
styczne realizacje Michała anioła. Całość wieńczy niezbyt okazały gzyms, w któ-
rego tympanonie umieszczono napis: toWaRzYstWo PRzYJaCiół naUK
MDCCCCViii. na osi fasady architekt wstawił wielki, włoski w wyrazie portal
z przerwanym naczółkiem i manierystycznym oknem w miejsce tympanonu.
Fasadę gmachu towarzystwa można właściwie oglądać tylko z dużego skrótu,
co pozwoliło architektowi na stworzenie z niej istotnej dominanty dla całej ulicy.
Wzniesione w następnych latach budynki Posener Bauhuette projektu firmy
Boehmer & Preul (1912) i tejże samej spółki hotel Monopol na narożniku ulic
Mielżyńskiego i Fredry, choć ciekawie zaprojektowane, nie były w stanie zdomi-
nować gmachu PtPn. Dodajmy, że w odróżnieniu od bogactwa fasady budynku
towarzystwa, jego wnętrza rozwiązano stosunkowo skromnie. Wprowadzająca na
dziedziniec sień uzyskała dekorację w postaci półkolumn na ścianach, a pokoje
w wynajmowanych mieszkaniach – dyskretne, najprawdopodobniej fabryczne
dekoracje sztukatorskie sufitów i faset. W czasie odbudowy gmachu po znisz-
czeniach wojennych, które przyniósł zwłaszcza rok 1945, odtworzono wszystkie
uszkodzone elementy.
119
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
nieznana historia kamienic Poznańskiego
towarzystwa Przyjaciół nauk –
ich mieszkańcy i najemcy
siedziba Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk to nie tylko miejsce jego
chlubnej, 160-letniej działalności, to również kamienica mieszkalna. od początku
lokale w części frontowej przeznaczane były tak dla pracowników towarzystwa
(konserwatora, portiera, bibliotekarza, prezesa), jak i pod wynajem. Pozyskane
w ten sposób środki zasilały kasę PtPn, wspomagając tym samym jego działalność
statutową. temu służyła także druga, sąsiednia kamienica przy ul. Mielżyńskiego,
która była własnością towarzystwa w okresie międzywojennym, o czym dziś mało
kto pamięta. ze względu na brak kompletu ksiąg meldunkowych dla obu pose-
sji, ksiąg adresowych miasta Poznania, a także na objętość tekstu, nie jest moż-
liwe wymienienie w niniejszym opracowaniu wszystkich osób zameldowanych
w siedzibie towarzystwa. skupimy się zatem na głównych lokatorach. szacujemy,
że w latach 1872–2016 mieszkańcami gmachu nr 26/27 było ponad 500 osób,
natomiast budynków pod nr. 25 i 25a (1921–1945) około 400.
Mielżyńskiego 26/27
Ulica, przy której znajduje się siedziba towarzystwa Przyjaciół nauk
Poznańskiego, zmieniała swoją nazwę pięciokrotnie, kilka razy przenumerowy-
wano również ulokowane przy niej domy. Do roku 1890 towarzystwo mieściło
się zatem przy Mühlenstrasse (ul. Młyńskiej), najpierw pod nr. 17, a następnie 35
(przenumerowanie nastąpiło ok. 1875 r.) i 26 (od 1885 r.). W 1891 roku zmie-
niono nazwę ulicy, która otrzymała imię Victoriastrasse (ul. Wiktorii). W roku
1909, w związku z budową nowego gmachu towarzystwa (posadowionego rów-
nież na sąsiedniej działce), numeracja ponownie uległa zmianie, budynek otrzy-
mał wówczas nr 26/27, pod którym funkcjonuje do chwili obecnej. natomiast po
odzyskaniu niepodległości w 1919 roku ulicy nadano imię honorowego prezesa
towarzystwa – seweryna Mielżyńskiego, którą nosi do dzisiaj. Jedynie w czasie
ii wojny światowej nazywała się ona Leo schlageterstrasse, krótko po niej zaś
(w latach 50. XX w.) patronował jej alfred Lampe.
W październiku 1871 roku na łamach „Dziennika Poznańskiego” pisano:
„Dowiadujemy się, iż w dniu wczorajszym [25 X 1871] znani zaszczytnie z licz-
nych zasług obywatelskich pp. hrabiowie s e w e r y n i Jó z e f M i e l ż y ń s k i
nabyli nieruchomość przy ulicy Młyńskiej [17] położoną, w dotychczaso-
wem posiadaniu p. Kolskiej będącą, przeznaczając takową na własny użytek
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
120
towarzystwa tutejszego Przyjaciół nauk”1. z kolei w księdze wieczystej tej posesji
podano, iż „nabyto [nieruchomość] drogą notarialnej umowy kupna-sprzedaży
z 25 października 1871 od poprzedniej właścicielki albertyny Marii Mizerskiej za
dwadzieścia tysięcy talarów, zaś tytuł posesoryjny [tytuł posiadania] skorygowano
w następstwie zarządzenia z 25 lutego 1872”2, wpisując jako właściciela posesji
Józefa Mielżyńskiego. Większość najemców pani Kolskiej wkrótce się wyprowa-
dziła (pozostali m.in. Moritz seiler i tekla hr. Kwilecka), a pierwszymi lokato-
rami towarzystwa (od września 1872 do lipca 1873) zostali: Walenty Rajewski,
Hieronim Feldmanowski – drugi w kolejności konserwator zbiorów tPn, ignacy
niemczewski, andrzej nowicki, Rozalia załuszczyńska z d. Kidulska i august
Messerschmid.
Mimo prac związanych z przebudową gmachu frontowego3 wg projektu
zygmunta Gorgolewskiego (1845–1903) mieszkało w nim zmiennie kilkoro loka-
torów, a przez cały czas zameldowany był tutaj Hieronim Feldmanowski, który
wyprowadził się w sierpniu 1882 roku, gdy z powodów zdrowotnych zrezygnował
z pracy w tPn. Wrócił on tutaj w lutym 1885 roku i mieszkał do śmierci, która
nastąpiła w lipcu tegoż roku. Po zakończeniu prac remontowych i budowie nowego
skrzydła dla zbiorów artystycznych jesienią 1882 roku do przebudowanego dwu-
piętrowego gmachu przy ulicy Młyńskiej wprowadziło się więcej osób. na parterze
znajdowała się sala posiedzeń towarzystwa, a w trzech mieszkaniach jako główni
lokatorzy osiedli: Jadwiga stranz, sekretarz towarzystwa antoni Marcinkowski
i portier Jan Wojewoda. Po śmierci Feldmanowskiego mieszkali w gmachu kolejni
konserwatorzy zbiorów: Klemens Kantecki, a po nim Bolesław Erzepki. z kolei
po odejściu Wojewody wprowadzili się tutaj jego następcy na stanowisku portiera
adam Wilańczyk, a potem stefan Pytliński [il. 1]. Po śmierci Marcinkowskiego
jego mieszkanie zajął bibliotekarz stefan skrzydlewski. zatem w latach 1882–1907
mieszkańcami gmachu byli wyłącznie pracownicy tPn. Wraz z nimi zameldo-
wani byli sublokatorzy i służba (najczęściej kobiety – kucharki i służące).
W związku z rozrastającymi się zbiorami i innymi potrzebami lokalowymi
towarzystwa w 1906 roku rozpoczęła się budowa trzeciego już gmachu frontowego
i nowych skrzydeł wokół dziedzińca. towarzystwo zakupiło wówczas sąsiednią
parcelę z niedużym budynkiem, zwanym domem Pod opatrznością. Projektantem
tej realizacji był Roger sławski (1871–1963). Frontowy dom tPn oraz ten nabyty
w 1905 roku od Konstancji z d. Mierzyńskiej (1860–1943) i stefana (1852–1922)
łąckich rozebrano. na obu parcelach postawiono neobarokowy gmach, który do
dnia dzisiejszego jest siedzibą PtPn, dobudowano również dwa skrzydła, zamy-
kając tym samym dziedziniec. W trzypiętrowym budynku frontowym, tak jak
1 Wiadomości miejscowe i potoczne� Poznań 26 października, „Dziennik Poznański” (dalej: DP), nr 246
z 27 X 1871. Kilkuletnią właścicielką kamienicy była Florentyna Kolska z d. oberfeld (*1829). Wraz
z dziećmi, alfonsem (1845–1920) i albertyną (*1847, żona anastazego Romana Mizerskiego), mieszkała
tu od 1862 r. Wyprowadziła się w grudniu 1869 r., a jej syn w styczniu 1871 r. Wg księgi adresowej Poznania
z 1868 r. w kamienicy zameldowanych było, oprócz właścicielki, siedmiu lokatorów głównych.
2 tłum. Liliana Molenda.
3 Więcej na temat zakupu i przebudowy pierwszej siedziby towarzystwa zob. a. Wojtkowski, Historia
Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1928 (zwłaszcza rozdział: We własnym gmachu).
NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY
1. Stefan Pytliński w bramie przed gmachem Towarzystwa (fragment fotografii), przed 1905 r.,
ze zb. Biblioteki PTPN
poprzednio, umiejscowiono mieszkania pod wynajem. Parter gmachu zajmowały
z jednej strony bramy przejazdowej: sala posiedzeń, sekretariat Towarzystwa, dwa
pokoje oraz kuchnia, natomiast z drugiej usytuowany był gabinet konserwatora
oraz pomieszczenia wystawiennicze dla zbiorów archeologicznych. Ta część połą-
czona była przejściem z bocznym skrzydłem muzealnym. Na pozostałych trzech
kondygnacjach były po dwa obszerne, wygodne mieszkania. Jedno znajdowało się
od strony południowej (A) i zawierało od strony wschodniej (czyli fasady fronto-
wej) następujące pomieszczenia: pokój mieszkalny, salon oraz jadalnię, a od strony
dziedzińca: pokój służącej, kuchnię, łazienkę, pokój i sypialnię. Mieszkanie dru-
gie (B) [il. 2], nieco większe, usytuowane było od strony północnej. Od frontu
składało się z pokoju pana, dwóch pokojów mieszkalnych i salonu, natomiast od
dziedzińca — z kuchni, dwóch sypialni, jadalni, spiżarni, łazienki i pokoju służącej.
W 1909 roku, po zakończeniu prac budowlanych, zameldowanych było
tutaj dziewięciu głównych lokatorów, w tym ponownie Bolesław Erzepki i Stefan
Pytliński, oraz nowi mieszkańcy: muzyk i dyrygent Carl Raphael Hennig [il 3]
oraz Albert Bach. Rok później było ich już jedenastu, m.in. lekarz Max Lehmann,
właściciel mleczarni Louis Wulf i portier Towarzystwa Andrzej Mruk, a w roku
1911 dołączyli do tego grona księgowy Leon Maschler oraz kupcy Leopold Brandt
i Zygfryd Panke. Przez kilka następnych lat skład lokatorów pozostał ten sam,
zmiany nastąpiły dopiero po roku 1916. Wprowadził się wówczas jubiler Michaelis
Rosenthal i bibliotekarka Towarzystwa dr Ludwika Dobrzyńska-Rybicka.
121
DOBROSŁAWA GUCIA, JAKUB WOJTCZAK
PAD kir 4. (B)
a | Ę
— 1.St>chwe,
= korytarz
pokój służącej
kuchnia
łazienka
pokój
sypialnia
- jadalnia
8 - salon
- pokój mieszkalny
10 - pokój pana
11 - spiżarnia
RCDEDDTA
g | ocsowsiwwnij X0Ga
dd Ó
zie: -
3
2. Rzut części mieszkalnej I piętra wg projektu Rogera Sławskiego, 1907 r.,
ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu
W latach 20. XX wieku lokatorami Towarzystwa byli wyłącznie Polacy,
w tym czterech profesorów Uniwersytetu Poznańskiego (Alfred Ohanowicz,
Bogdan Winiarski, Antoni Peretriatkowicz, Zygmunt Zawirski). Mieszkał tu także
lekarz Stefan Janiszewski, ziemianin Hipolit Korwin-Milewski, finansista Witold
Korytowski, wreszcie portier Władysław Maciejewski (Maciejewski to lokator
o najdłuższym, 50-letnim stażu). W tym czasie działał tu również pensjonat Otolii
Uderskiej. W każdym z mieszkań oprócz głównego lokatora mieszkała najczęściej
jego rodzina, niekiedy sublokatorzy oraz służba. Na przykład w lokalu Erzepkiego
w czasie 23 lat, kiedy był najemcą, kwaterowało: 5 osób z rodziny i 27 osób służby,
a u Kanteckiego w ciągu 3 lat: 4 osoby z rodziny i 14 osób służby*.
Kilka słów należałoby poświęcić pensjonatowi Otolii Uderskiej. Od roku 1920
Otolia z d. Karpińska 1? v. Koszutska 2? v. Uderska prowadziła pensjonat, który
zajmował całe czwarte piętro frontowego domu Towarzystwa, czyli mieszkanie
nr 9. Skoligacona była z kilkoma ważnymi wielkopolskimi rodami ziemiańskimi,
m.in. z Jarochowskimi i Święcickimi. W okresie gdy zakładała swoje małe „przed-
siębiorstwo”, prezesem TPN był Heliodor Święcicki, co zapewne ułatwiło jej wyna-
jęcie mieszkania. W 1935 roku przeniosła pensjonat na ul. Rzeczypospolitej 2
(ob. Nowowiejskiego). Pensjonariuszami było wiele osób, które nie prowadziły
własnych gospodarstw domowych. Niekiedy mieszkali w nim kilka lat, ale zdarzało
się, że jedynie kilka miesięcy. Według wspomnień prof. Stanisława Kurnatowskiego
właścicielka pensjonatu, a prywatnie jego ciotka, podawała obiady, natomiast
śniadania i kolacje mieszkańcy przygotowywali sobie samodzielnie. Byli też tacy
goście pensjonatu, którzy przychodzili z zewnątrz wyłącznie na posiłek. Przy
kawie prowadzono ożywione dyskusje polityczne i gospodarcze. Wśród lokatorów
pani Otolii byli m.in.: Waleria Antczak, Jadwiga Bobrowska, Halina Dudicz, Irena
Gołębiewska, Irena Karpińska, Jan Kochanowicz, Anna Kossowicz, małżeństwo
Stanisław (1856-1939) i Konstancja z d. Swinarska (1865-1939), Kurnatowscy
4 Wykaz głównych lokatorów budynku za lata 1872-1943 zawiera aneks nr 1.
122
NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY
3. Carl Hennig w mieszkaniu przy ul. Wiktorii 26/27,
„Dies und Das aus dem Posener Lande”, III 1914
W Muzeum im. Hr. Mielżyńskich, ulica Wiktoryi 26
znajduje się moja tarty 1000
Kaźmierz Szmyt, artysta-malarz.
4. Ogłoszenie Kazimierza Szmyta, „Dziennik Poznański” 1904
(ziemianie, dziadkowie archeologa prof. S. Kurnatowskiego, którzy mimo posia-
dania własnej kamienicy w Poznaniu woleli „stołować” się w pensjonacie krew-
nej”), Ludwik Meisser oraz Stefan Wyrykowski. Mieszkała tu również Emilia
Sypniewska, która zapewne pomagała w jego prowadzeniu, mąż właścicielki
Bronisław Uderski i ich syn Lech Feliks.
W Towarzystwie swoje pracownie prowadzili co najmniej dwaj artyści mala-
rze: Marian Jaroczyński (1819-1901) i Kazimierz Szmyt (1863-1941), zwany por-
trecistą Wielkopolan [il. 4]. Z kolei w latach 30. XX wieku swą siedzibę miało tutaj
Towarzystwo Polsko-Francuskie, które dysponowało czytelnią i biurem.
Dzięki zachowanym materiałom źródłowym udało się również zestawić
listę portierów Towarzystwa, którzy zajmowali mieszkania służbowe w latach
1874-1917, byli to: Jan Brenczyński (Brenczewski) (*1829, Bielenczyn), zameldo-
wany wraz z żoną Stanisławą z d. Szulczewską oraz córką Marianną w roku 1874;
Józef Rychlewski (1831, Rogoźno - 1898, Poznań), zameldowany wraz z żoną
5 Zob. D. Gucia, A. Pihan-Kijasowa, J. Wojtczak, Koligacje rodzinne Profesora Stanisława Kurnatowskiego,
„Antiqua” 2015, t. LVI, s. 29-52.
123
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
124
teofilą z d. Rychlewską w latach 1876–1879; Jan Wojewoda (1853, Poznań – 1915,
Poznań), zameldowany wraz z żoną zofią z d. Jankiewicz w latach 1879–1882;
adam Wilańczyk (1843, Kowalewo – 1897, Poznań), zameldowany wraz z żoną
Marią z d. zielińską oraz dziećmi Władysławą i Józefem w latach 1882–1887;
stefan Pytliński, zameldowany z pierwszą żoną Katarzyną z d. Górecką 1° v. skalską
i ich córką Marianną, a następnie z drugą żoną Katarzyną z d. Baranowską
1° v. Markiewicz 2° v. Michalak w latach 1887–1916; andrzej Mruk (*1874,
Chwałkówko), zameldowany wraz z żoną Marianną Derdzińską w latach 1908–
1917; Władysław Maciejewski (1890–1967) zameldowany w roku 1917.
Czas ii wojny światowej nie był łatwy dla towarzystwa, co wielokrotnie pod-
kreślano w literaturze przedmiotu, opisując zniszczone i utracone zbiory oraz
straty wśród członków PtPn. nigdy jednak nie rozpatrywano tego trudnego
okresu pod kątem osób zamieszkałych w gmachu towarzystwa. spróbujemy
zatem krótko przedstawić wojennych lokatorów. niemcy wkroczyli do
towarzystwa wcześnie: „Już bowiem 13 września zjawili się w Bibliotece przed-
stawiciele sicherheitspolizei, od pracujących jeszcze do tej daty bibliotekarek,
p. Koehlerówny i śp. Hetzówny, odebrali klucze i opieczętowali lokal, zakazując
wstępu do niego. […] Do biura towarzystwa przybyli przedstawiciele władz oku-
pacyjnych nieco później, gdyż około 25 września”6. Mimo niszczenia dorobku
PtPn i rozkradania księgozbioru bibliotecznego oraz zbiorów archeologicznych
i artystycznych, a także kolejnych remontów i przystosowywania wnętrz wszyst-
kich budynków do nowych funkcji wyznaczonych przez okupanta, frontowy
gmach przez cały okres wojny był nadal domem mieszkalnym. Pod adresem Leo
schlageterstrasse 26/27, bo tak wówczas brzmiała nazwa ulicy, obok mieszkań
osób prywatnych mieściły się następujące instytucje: Kaiser Friedrich Museum
(Muzeum Cesarza Fryderyka); Landesamt für Vorgeschichte (Państwowy Urząd
Prehistorii); Landesamt für Denkmalspflege (okręgowy Urząd Konserwatorski);
Versicherunggesellschaft „Piast” (zakład Ubezpieczeń „Piast”); Deutsche
Volksliste (niemiecka lista narodowościowa).
Ponadto praktykę dentystyczną prowadził tutaj dr alfred Kellermann, dzia-
łał także żłobek dziecięcy, a pod koniec stycznia 1945 roku w piwnicach zorgani-
zowano „wojskowy punkt sanitarny”. Pod budynkiem był schron. Dzięki zacho-
wanym trzem księgom meldunkowym z lat 1940, 1941 i 19437 można częściowo
odtworzyć listę osób mieszkających wówczas w PtPn. Wśród lokatorów było
kilku Polaków, w tym Władysław Maciejewski z rodziną (zameldowany tu od
1917 r.), Gabriela Kubczak i Wacław sikorski z rodziną. Większość jednak została
wysiedlona, a mieszkania zajęli niemcy, wśród nich kilku niemców bałtyckich
(Deutsch-Balten, Baltendeutsche), przesiedlonych do Poznania z łotwy i Estonii.
zameldowane były wieloosobowe rodziny Georga Lohdego, Heinza Johannesa
i dr. alfreda Kellermanna oraz kilka samotnych kobiet i mężczyzn. W gmachu
towarzystwa mieszkali m.in.: rodzina sergieja von antropoffa; Martha Barthold;
rodzina dr. Friedricha-Wilhelma Kellera (*1872), emerytowanego lekarza
6 z. Lisowski, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w latach 1927–1947, Poznań 1947, s. 47.
7 archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: aPP), akta miasta Poznania (dalej: amP), sygn. 16.303, 16.426,
16.570.
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
125
okulisty, który jakiś czas przebywał w ośrodku dla osób starszych w Świeciu8;
anatol Kaigorodow (anatolij Dmitrievič Kajgorodov/Kaigorodoff) (1878–
1945), artysta malarz, wraz z żoną; rodzina Waltera von nottbecka[?] (*1903);
Erna Matthies (*1882), pomocniczy pracownik w Prezydium Policji; Gertrude
Rosenpflanger z d. Lotz (1883) z córką; rodzina Erwina schotta (*1907); Helena
truslit (*1884); rodzina Leopolda Wilhelmsohna (*1892), hurtowego sprzedawcy
wyrobów tytoniowych.
Wśród zamieszkałych tu niemców na uwagę zasługują Heinz Johannes – okrę-
gowy konserwator zabytków w Poznaniu, anatol Kaigorodow – artysta malarz
oraz sigrid von antropoff – pianistka. Kaigorodowowie i antropoffowie byli sub-
lokatorami w mieszkaniu nr 9 na czwartym piętrze, czyli w dawnym pensjonacie
pani otolii, gdzie głównym najemcą była emerytka Elizabeth Gabler.
ostatnie dni niemieckiej okupacji w okolicy PtPn opisał w swoich wspo-
mnieniach wojenny mieszkaniec sąsiedniego domu, również należącego do
towarzystwa, Marian Romala: „W dniu 2 lutego nocą wpadł do schronu patrol
niemiecki i pod groźbą użycia karabinów zabrał dwunastu młodych mężczyzn,
wśród których i ja się znalazłem. ogarnął nas strach. nie wiedzieliśmy, co nas
czeka. Kazano nam szybko przebiec na drugą stronę do jakże znajomego gma-
chu towarzystwa Przyjaciół nauk. tam w piwnicznym szpitalu polowym oficer
dowodzący kazał nam stanąć w szeregu i zakomunikował, że będziemy przenosić
rannych do stojących przed domem wozów. […] Wynoszenie rannych wymagało
niesłychanego wysiłku. od kilku godzin nie miałem w ustach nic, nawet kropli
wody, bo dopływ wody był odcięty. zbierałem z podwórza resztki śniegu zmie-
szanego z sadzą i popiołem do chustki i zwilżałem popękane usta. […] Byliśmy
zgrzani od wysiłku. a tu czekała nas jeszcze jedna praca: przenoszenie z maga-
zynów do stojących na podwórzu wozów stosu pancerfaustów. Po pięć sztuk każ-
dorazowo ładowano nam na wyciągnięte przed siebie ręce. tę katorżniczą robotę
przerwał goniec z meldunkiem, że czołówka wojska radzieckiego jest już na odle-
głość strzału. Wozy w pośpiechu odjechały w kierunku Cytadeli”9. W wyniku
walk o Poznań kamienice przed i za gmachem towarzystwa zostały zniszczone.
siedziba PtPn przetrwała. [il. 5]
Mimo nie najlepszego stanu kamienicy już 15 marca 1945 roku zameldowani
zostali w niej pierwsi mieszkańcy: przedwojenny i wojenny lokator Władysław
Maciejewski (1890–1967) z żoną Heleną (być może rodzina ta nigdy nie opuściła
swego mieszkania zajmowanego od 1917 roku), wojenna mieszkanka Gabriela
Marciniak z d. Kubczak (1914–1962), której mąż Edward zamieszkał dopiero
w 1948 roku, oraz nowy lokator Władysław Pawelczak z żoną Cecylią. W ostat-
nim dniu marca powróciła rodzina Deskurów (głowa rodziny Jan zameldował się
dopiero w 1947 roku), 13 maja wprowadziła się rodzina Cezarego Palmowskiego,
10 kwietnia antonina Muszyńska z d. Laubitz, 15 maja Helena Kwiecińska
z d. Giełda, a 16 maja zamieszkał Józef Jaszczenko, przedwojenny i wojenny
8 W Świeciu działał (istniejący do dzisiaj) szpital psychiatryczny. W 1939 r. niemcy wymordowali chorych
i utworzyli tam Dom starców dla niemców z krajów nadbałtyckich.
9 M. Romala, Gruzy, życie i elementarze [w:] Trud pierwszych dni� Poznań 1945, red. t. Świtała, Poznań
1970, s. 276.
DOBROSŁAWA GUCIA, JAKUB WOJTCZAK
5. Gmach Towarzystwa po 1945 r., ze zb. Biblioteki PTPN
lokator kamienicy pod nr. 25. Do końca 1945 roku w gmachu mieszkało już
20 osób. Od 1950 roku lokatorem został Stanisław Jasnosz, pracownik Muzeum
Archeologicznego, z rodziną. Przez siedem lat mieszkanką budynku była Aniela
Koehlerówna, wieloletnia bibliotekarka i dyrektor Biblioteki PTPN.
Według książki meldunkowej zachowanej w zbiorach archiwum PTPN
w latach 1945-1973 w siedzibie Towarzystwa mieszkało 121 osób, zajmując budy-
nek frontowy oraz parterowe mieszkania w obu „oficynach” (zob. aneks nr 2). Nie
jest to jednak pełna liczba powojennych mieszkańców. W budynkach Towarzystwa
pomieszczenia wynajmowane były przez różne instytucje, które zapewne przezna-
czały niektóre lokale na mieszkania służbowe. W jednym z nich pomieszkiwał,
bo trudno napisać, że mieszkał, prof. Józef Kostrzewski (1885-1969), w innym
prof. Władysław Orlicz (1903-1990).
Od połowy lat 60. XX wieku mieszkańcy zaczęli się wyprowadzać, a kulmi-
nacja nastąpiła w latach 1971-1973. Z końcem 1973 roku wszystkie mieszka-
nia zostały opuszczone, a lokale te zajęła w większości Polska Akademia Nauk
126
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
127
dla swoich instytutów i jednostek10. W budynku bocznym działała księgarnia
oRPan. W jednej części parteru gmachu frontowego ulokowano biura zarządu
towarzystwa i wydawnictwo PtPn. W latach 1968–1991 w gmachu mieścił się
także zakład Paleontologii i stratygrafii UaM. W roku 1993 Pan opuścił więk-
szość zajmowanych lokali (z wyjątkiem archiwum Pan oddział w Poznaniu
oraz instytutu nauk Prawnych, które nadal tu funkcjonują), a wolne pomiesz-
czenia towarzystwo wynajmowało, już samodzielnie, wyłącznie firmom i insty-
tucjom. Wyjątkiem była rodzina Juszczaków, która zajmowała mieszkanie służ-
bowe w gmachu bocznym w latach 1976–2011. od początku lat 90. XX wieku do
dzisiaj najemców było tak wielu, że nie sposób ich wszystkich wymienić, podamy
tylko kilku z nich: Kancelaria Patentowa dr andrzej au&Co. (dawniej ośrodek
Badań i ochrony Patentowej oddziału Pan i szkół wyższych m. Poznania,
od 1974), kancelaria notarialna Bogdana Malickiego (1992–2006), Konsulat
Honorowy Francji (1997–2006), instytut zachodni (1991–1998), radca prawny
Mieczysław Kuszenin (1991–1999), Kancelaria adwokacka andrzeja Redelbacha
(1992–2002) oraz Kancelaria adama Baszkowskiego (2006–2014). Przez wiele
lat najemcą był również dr Janisław osięgłowski – były pracownik Biblioteki
PtPn i Biblioteki Uniwersyteckiej, który w piwnicy gmachu frontowego pro-
wadził w latach 1996–2011 Wydawnictwo – introligatornię. Przez siedem lat
część pomieszczeń piwnicznych zajmowała firma K&K irena Kosiba systemy
teletechniczne oraz kilka zespołów muzycznych (m.in. Wolny Band, Mairess,
Lilith, strefa zero oraz Kasia Wilk i aleksandra Jabłonka), które w godzi-
nach wieczornych odbywały próby. na terenie PtPn przez wiele lat swoją filię
nr 66 miała Biblioteka Raczyńskich. należy także wymienić stowarzyszenie
U Przyjaciół prowadzące teatr u Przyjaciół (od 2005 r.), które na strychu gma-
chu frontowego, a obecnie na czwartym piętrze realizuje swoje przedstawienia,
oraz stowarzyszenie na tak (od 2006 r.) aktywizujące osoby z niepełnospraw-
nością intelektualną.
Mielżyńskiego 25/25a
Jak wspomnieliśmy na wstępie, w okresie międzywojennym własnością
towarzystwa była także sąsiednia kamienica przy ul. Mielżyńskiego 25. Wcześniej
jej wieloletnim właścicielem był pochodzący z szamotuł kupiec Gabriel Gersmann
(1828–1910) oraz jego żona Cecylia z d. spitzner z Murowanej Gośliny (1831–
1906). W 1919 roku kamienica była własnością ich dzieci: Heleny (*1860, po mężu
Waldow), Bruna (*1862), otylii (*1864, po mężu Haas), Józefa (*1866) i Józefy
(*1870, po mężu Kallenbach), od których nabył ją mieszkający w Krakowie zie-
mianin, baron Bronisław schwanitz-szwantowski11. transakcja została wpisana
do księgi wieczystej 8 września 1919 roku. niedługo potem, 14 lutego 1920 roku,
schwanitz-szwantowski przekazał ją towarzystwu aktem notarialnym sporzą-
dzonym przez znanego w Poznaniu notariusza, radcę sprawiedliwości Ludwika
10 Powstanie Polskiej akademii nauk w 1951 r. i podporządkowanie jej wszystkich towarzystw naukowych
wpłynęło również na działalność PtPn.
11 Bronisław schwanitz-szwantowski (1853–1929) – właściciel Glinik, szkodna i niedźwiada (pow. Rob-
czyce), mieszkał w Krakowie; jego żoną była Wanda ze stojałowskich (1867–1942).
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
128
zachariasza Cichowicza. W imieniu PtPn darowiznę12 przyjęli prezes Heliodor
Święcicki oraz Cyryl Ratajski. Przewłaszczono ją 4 stycznia następnego roku, a wpisu
do księgi wieczystej dokonano 14 lutego 1921 roku. około 1933 roku przenumero-
wano budynki na Mielżyńskiego i nieruchomość otrzymała numery 25 i 25a.
Kamienica frontowa była murowana, trzypiętrowa, nakryta płaskim dachem
z mocno wystającym poza lico elewacji gzymsem koronującym; trzynastoosiowa
z symetryczną elewacją. Parter miał dwa wejścia, dekorowany był pseudobonio-
waniem, a od pozostałych kondygnacji oddzielał go gzyms. okna na osi oraz po
dwa boczne na skrajach (na wysokości drugiego i trzeciego piętra) ujęte były
w pilastry. Dodatkowo środkowe okno trzeciego piętra zwieńczono trójkątnym
naczółkiem, przez co elewacja nie była monotonna. architektura kamienicy była
przykładem neorenesansowej konwencji stosowanej w budownictwie mieszka-
niowym Poznania, choć w przypadku omawianego budynku była to jej bardzo
uproszczona wersja. z kolei dom pod nr. 25a posadowiony był w podwórzu
i „przyklejony” do skrzydła gmachu PtPn. Krótki opis tego budynku z okresu
ii wojny światowej znajdujemy we wspomnieniach M. Romali: „Dom przy
ulicy seweryna Mielżyńskiego 25a, w którym mieszkałem z rodzicami i siostrą
od stycznia 1940 roku, był dwupiętrową przybudówką w podwórzu, dotykającą
gmachu Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk. Dom stary – pruski mur,
drewniane belkowanie, pojedyncze okna, niezapewniające utrzymania ciepła
w okresie zimowym – był reliktem przeszłości, nadającym się tylko do rozbiórki.
Podwórze wybrukowane kocimi łbami oraz znajdujące się tam parterowe zabu-
dowania warsztatu tokarskiego przypominały bardziej biedne przedmieście niż
śródmieście”13. W podwórzu znajdowało się również kilka mniejszych zabudo-
wań, m.in. stajnia, ślusarnia, wozownia, a za nimi ogród.
Podobnie jak w przypadku siedziby towarzystwa, nie sposób i tutaj wymie-
nić wszystkich mieszkańców, gdyż według wstępnej analizy zachowanych, acz
niekompletnych poznańskich ksiąg adresowych oraz księgi meldunkowej z lat 30.
XX wieku w kamienicy od 1921 roku do wybuchu ii wojny światowej mieszkało
około 400 osób. Byli to głównie robotnicy i rzemieślnicy, w większości Polacy.
zameldowanych było również kilku niemców oraz jedna rodzina ukraińska.
numer 25 obejmował dziewiętnaście lokali, nr 25a – siedemnaście14. nie wszyst-
kie były mieszkalne, niekiedy pomieszczenia zajmowane były przez pracownie
rzemieślnicze lub biura handlowe. W jednym mieszkaniu żyło obok siebie wiele
osób, czyli lokator główny wraz z rodziną oraz osoby podnajmujące pokoje – sub-
lokatorzy, a w kilku przypadkach służące lub pomoce domowe. najemcami byli
m.in.: kupcy, krawcy i krawcowe, robotnicy różnych specjalności, ślusarze, stolarze,
kowale, właściciele restauracji i „pomocnicy gastronomiczni”, obuwniczy, motor-
niczy tramwaju, bednarz, siodlarz, szewc oraz osoby spoza klasy robotniczej –
nauczyciel i urzędnik, a także kierowniczka Urzędu Pośrednictwa Pracy. Ponadto
12 Darowizna obwarowana była pewnymi zobowiązaniami, m.in. wypłatą dożywotniej renty dla darczyń-
ców. zob. Załącznik 2 do Sprawozdania Zarządu [w:] sprawozdanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Pozna-
niu za rok 1919, Poznań 1920, s. 22–23.
13 M. Romala, dz. cyt., s. 275.
14 na podstawie rejestru domów z lat 30. XX w., aPP, amP, sygn. 15.535.
NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY
6. Kamienica nr 25 oraz gmach PTPN przy Leo Schlageterstrasse, 1941 r., ze zb. PTPN
mieszkały tu wdowy i panny (najczęściej pracujące jako pomoce domowe, służące
lub robotnice dniówkowe) oraz kilku kawalerów — robotników. Najdłużej miesz-
kającymi lokatorami, którzy zameldowali się pod koniec XIX wieku i mieszkali tu
również podczas wojny, byli: Auguste Jihn oraz rodziny Szczepańskich (od 1880),
Zakrzewskich (od 1885), Freyerów (od 1898), Ernstów (od 1899). W pierwszych
latach XX wieku osiedli tu również Gubańscy (od 1906) i Gerthowie” (od 1908).
15 Głową rodziny była wdowa Aniela Gerth (*1877 Lipinki) z d. Nostitz-Jackowska. Jej pierwszym mężem
był Marko Marković, obywatel Jugosławii. Ich dzieci przyjęły obywatelstwo polskie jeszcze przed wybu-
chem wojny.
129
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
130
Jak wspomnieliśmy wcześniej, z okresu okupacji niemieckiej zachowały
się trzy księgi meldunkowe, z których analizy wynika, iż w latach 1939–1943
większość Polaków zajmowała lokale w kamienicy. Były to m.in. rodziny
Krąkowskich, Bojanowskich, Miąsków, Cerbów, Michała zakrzewskiego,
stankiewiczów, Czaplickich, Świerczyńskich, Dąbrowskich, Jaworskich,
Michalskich, Gubańskich, Kosmowskich, Piaseckich, Mądrych, Marciniaków,
Wojciechowskich, Romalów, Paschków, Monterialów oraz kilka osób samot-
nych, w tym Maria szczepańska, a także rodzina Jaszczenków (narodowości
ukraińskiej) i rodzina Gerthów (dla której trudno określić w tym okresie naro-
dowość). zameldowani byli również wspomniani już wyżej przedwojenni loka-
torzy narodowości niemieckiej. około 1943 roku nastąpiły zmiany, gdyż część
Polaków została skomasowana w kilku mieszkaniach, a opróżnione lokale zajęli
nowi, niemieccy lokatorzy. Były to rodziny: obst (głowa rodziny pracowała
w samorządzie okręgowym), Jütnitz[?], Becker, Herrmann (prowadzili restau-
rację), schmidt, Müller i Libor (głowa rodziny była nadinspektorem w zarzą-
dzie dzielnicowym). [il. 6]
Do wybuchu wojny w budynku działała restauracja prowadzona przez
pochodzącego z Żydowa Jana Borysiaka (*1880). Jan zameldował się tutaj
w marcu 1921 roku i jeszcze tego samego roku rozpoczął działalność jego lokal.
odbywały się tu spotkania różnych towarzystw i związków (np. konferen-
cja delegatów związku Pracowników Budowlanych zzP16, zebranie Polskiego
związku zawodowego pracowników w przemyśle i handlu „Praca”17) i ugrupo-
wań politycznych (zebrania członków nPR Lewicy filii Poznań-Śródmieście18).
Restauracja bywała też lokalem wyborczym 26 obwodu wyborczego w wybo-
rach do rady miejskiej19. [il. 7]
W kamienicy przez wiele lat swoją siedzibę miało biuro handlowe fabryki
Władysława zakrzewskiego (*1879, Żydowo), który przybył do Poznania
w 1899 roku. Był mistrzem stolarskim, właścicielem fabryki fornirów mieszczą-
cej się przy ul. Komandoria 27 (oferującej oprócz okładzin również deski, dykty,
materiały i narzędzia stolarskie oraz stoły i krzesła). Mieszkał tutaj krótko,
w 1910 roku był sublokatorem w mieszkaniu nr 5 zajmowanym przez krawca
Franciszka Wodzińskiego, po czym zameldował się w sąsiedniej kamienicy nr 24.
Przez kilka lat piastował funkcję przewodniczącego związku Cechów stolarskich
na Polskę zachodnią oraz był wystawcą na Powszechnej Wystawie Krajowej
w 1929 roku. [il. 8] W obrębie posesji w różnych latach działały także małe
warsztaty rzemieślnicze20, które miały siedziby w mieszkaniach lub budynkach
16 „nowy Kurier” 1928, nr 145.
17 „Goniec Wielkopolski” 1931, nr 94.
18 „Goniec Wielkopolski” 1927, nr 47 i 248.
19 „Postęp” 1921, nr 267.
20 zestawienie wykonano na podstawie ksiąg adresowych miasta Poznania z lat 1917, 1923, 1926, 1930
1933, rejestru domów, aPP, amP, sygn. 15.535, Księgi adresowej przemysłu, handlu i rzemiosła Zachodniej
Polski, Poznań [1925], Księgi adresowej Polski (wraz z w�m� Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł
i rolnictwa 1928, Warszawa 1929 oraz Księgi adresowej dla handlu – przemysłu – rzemiosła stoł� m� Poznania
na rok 1936/37, Poznań 1937.
NIEZNANA HISTORIA KAMIENIC PTPN — ICH MIESZKAŃCY I NAJEMCY
RESTAURACJA BORYSIAKA
W POZNANIU, UL. SEWERYNA MIELŻYŃSKEGO 25.
Poleca
Treściwe obiady i kolacje, dobrze pielęgnowane piwa
oraz wódki, wina i likiery z pierwszorzędnych firm.
Miły pobyt dla przyjezdnych. — Obsługa rzetelna.
gosp. Jan Borysiak.
7. Reklama restauracji Jana Borysiaka [w:] 1878-1928, 50. jubileusz Towarzystwa Restauratorów
na miasto Poznań i okolicę, założone 21 września 1878 r., Poznań 1928
posadowionych w podwórzach: bednarstwo Nikodema Gubańskiego (1885—
1972) - lokal 2; warsztat obuwniczy Michała Zakrzewskiego (* 1865) -lokal17/18;
siodlarstwo Franciszka Melsona (*1864) - lokal 15; pracownia krawiecka
Franciszka Wodzińskiego (*1868), prowadzona następnie przez jego córkę Zofię
(71896); ślusarstwo Wincentego Koźmińskiego (*1886); skład trumien nale-
żący do stolarza Maxa Bauma (*1868) — stolarnia mieściła się przy ul. Kantaka;
trzy warsztaty kowalskie: Franciszka Konopki” (*1888) specjalizującego się
w reperacji wozów i świadczącego również usługi transportowe (lokal 19),
Paula Freyera/Freiera”* (*1868) zajmującego się głównie podkuwaniem
koni oraz Stanisława Welzandta. W kamienicy zarejestrowane było ponadto
Wielkopolskie Towarzystwo Rybackie (1928).
W czasie wojny nadal działała tutaj restauracja, jednakże była ona już własno-
ścią Louisa Herrmanna, a nie Jana Borysiaka — nazywała się Ostynek i mieszkali
przy niej jej pracownicy, najczęściej Polacy. Gubański nadal prowadził bednar-
stwo, W. Zakrzewski — firmę drzewną i tartak (prawdopodobnie tak jak przed
wojną, w budynku miał jedynie biuro), Stanisław Welzandt — kowalstwo, Maria
Szczepańska była właścicielką pensjonatu (zajmowała dwa mieszkania), a niejaka
Dembińska, właścicielka fabryki prawideł szewskich, prowadziła jej mały oddział
na terenie posesji (nie była lokatorką żadnego mieszkania), Tadeusz Krzewiński
zaś — warsztat stolarski (również nie był lokatorem).
Pod koniec wojny, podczas walk o Poznań pomiędzy 2 a 6 lutego 1945 roku”,
kamienica została zbombardowana. Znany nam już M. Romala tak opisał jej
wygląd: „Stanąłem przed bramą domu, w którego piwnicy spędziłem ostatnie dni
[vis-d-vis gmachu PTPN]. Naprzeciw budynek, który zmuszeni byliśmy opuścić,
21], Konopka został zameldowany w kamienicy w 1920 r. jako sublokator w mieszkaniu wynajmowanym
przez pomocnika gastronomicznego Helmutha Pflanza.
22 p. Freyer w 1894 r. był zameldowany jako sublokator w mieszkaniu niejakiego Teufela. W 1898 r. był
głównym najemcą jednego z lokali.
23 Datę ustalono na podstawie wspomnień M. Romali.
131
DOBROSŁAWA GUCIA, JAKUB WOJTCZAK
8. Stoisko firmy W. Zakrzewski Fabryka Fornirów na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu,
1929 r., ze zb. Izby Rzemieślniczej w Poznaniu; www.cyryl.poznan.pl
ale to już nie był dom, lecz szkielet. Sterczała tylko frontowa ściana. Przez otwory
okienne widać było szare niebo, osnute dymem. [...] Postanowiłem wejść na
chwilę do gmachu Towarzystwa Przyjaciół Nauk z nadzieją, że może uda mi się
poprzez piwnice dotrzeć do miejsca, gdzie zostawiliśmy nasze walizki. Przejście
do piwnicy naszego domu zasypane było gruzami”? Z żalem pisał również o niej
powojenny prezes PTPN Zygmunt Lisowski: „Z dwóch domów Towarzystwa ten,
który pochodził z darowizny mał. Szwantowskich i po zgaśnięciu w r. 1942 obcią-
żającej go dożywotniej renty na rzecz donatorów mógł stanowić poważne źró-
dło dochodów — po ostatnich walkach o Poznań sterczał zewnętrznymi murami
z wypalonym wnętrzem”*. Kamienicę zniszczoną w 100 proc.** rozebrano, a po
kilku latach w jej miejsce postawiono nowy budynek, który nie był już własno-
ścią Towarzystwa.
24M. Romala, dz. cyt., s. 177-278.
25.7. Lisowski, Poznańskie Towarzystwo..., s. 52.
26 Raport o stratach wojennych Poznania 1939-1945, red. A. Sakson, A. Skarżyński, Poznań 2008, s. 174.
W raporcie podano, że w kamienicy było 165 izb.
132
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
133
Dzieje zróżnicowanej zbiorowości lokatorów kamienic PtPn, naszkicowane
tu po raz pierwszy, to istotna część społecznej historii Poznania, warta dalszych
badań27. towarzystwo, utworzone w czasach zaborów, przetrwało czasy trudne dla
polskiej kultury, historii i tradycji. trwało przez lata i trwa do dnia dzisiejszego.
W czasie ii wojny światowej uszkodzeniu uległy kamienice przed i za budynkiem
PtPn, jednak siedziba towarzystwa, choć nie uniknęła uszkodzeń, ostała się.
a może ma to coś wspólnego z domem Pod opatrznością, po którego wyburzeniu
postawiono na dwóch posesjach obecny gmach towarzystwa?
***
Aneks nr 1
Zestawienie głównych lokatorów kamienicy nr 26/27 w latach 1872–1943
Nazwisko
Imię
Okres zameldowania
w kamienicy
Bach
albert, następnie synowie
Julian Johannes i Wilhelm
1908–1919
Borkowska
Jadwiga
1915–1940
Brandt
Leopold
1909–1920
Brenczyński
Jan
1874–1876[?]
Bukowski
stefan
1936
Chutkowski
stanisław
[?]
Deskur
Jan
1936–1939
Dobrzyńska-Rybicka
Ludwika
1916–1935
Domiński
Wojciech
1900–1934
Erzepki
Bolesław
1885–1908
Feldmanowski
Hieronim
1872–1882; 1885
Gabler
Elizabeth
ok. 1940–po 1943
Goldstein
Hugo
1909–1910
Goreczky (Górecka?)
Renata
ok. 1943
Hennig
Carl Raphael, a po jego
śmierci żona olga z d. Kützel
1908–1920
Hippins von
Friedrich
1939
Janiszewski
stanisław
1919–1926
Janiszewski
stefan Bernard
1919–1935
27 serdecznie dziękujemy wszystkim osobom, które podzieliły się z nami wspomnieniami i wsparły nas
swoją wiedzą podczas pracy nad artykułem. szczególne podziękowania kierujemy do Liliany Molendy, za
pomoc w tłumaczeniach oraz Roberta tomczaka.
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
134
Johannes
Heinz
1940–1945
Jóźwiak
Jan
1923–1932
Kantecki
Klemens
1882–1885
Keller
Frierdich-Wilhelm
oraz jego żona Vera
z d. Boerling
1939–po 1943
Kellerman
alfred
1939–po 1943
Klatta
Karol
1910–1912
Korwin-Milewski
Hipolit
1923–1932?
Korytowski
Witold, a następnie
jego żona Wanda
z d. zaborowska
1920–1929
Kubczak
Gabriela
1940–1945
Lehmann
Max
1908–1917
Lipkowska
Helena
1932–1934
Lipkowski
andrzej
1934–1940
Lohde
Georg
1941–po 1943
łepkowski
zygmunt
1934–1940
Maciejewska
Marianna
1917–po 1926
Maciejewski
Władysław
1917–1945
Maciszewska
Maria
1933
Magowski
Władysław
1934–1938
Marcinkowski
antoni
1881–1904
Maschler
Leon
1910–1913
Milewski
Hipolit
1923–1932
Mruk
andrzej
1908–1913
Muszyński
stefan
1934–1940
ohanowicz
alfred
1919–1934
okoniewski
stanisław
1938–?
Panke
siegfried
1910–1912
Peretiatkowicz
antoni
1930–1934
Pluciński
Jan
1935–?
Pytliński
stefan
1888–1916
Rosenthal
Michael
1914–1920
Rychlewski
Józef
1876–1879
schlief
Johanna Maria
1940
schott
Erwin
1940
seiler
Moritz
1872–1873
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
135
sikorski
Wacław
1932–po 1943
skrzydlewski
stefan
1904–1907
stankiewicz
Maria
1934–?
stranz z d. Chrystowicz
Jadwiga
1874–1882
strzyżewski
Kazimierz
1908–1909
stuby
Rudolf
1940
Uderska
otolia
1920–1935
Wilańczyk
adam
1882–1887
Wilhelmsohn
Leopold
1940–po 1943
Winiarski
Bohdan
1921–1929
Wituski
Piotr
1909
Wojdałowicz
Michał
1912–1915
Wojewoda
Jan
1879–1882
Wolff
Louis
1909–1917
Wolff
Richard Günther
1940
załuszczyńska
z d. Kidulska
Rozalia
1873–?
zawirski
zygmunt
1928–1934
opracowano na podstawie ksiąg adresowych miasta Poznania z lat 1917, 1923, 1926, 1930 1933, reje-
stru domów i ksiąg meldunkowych, aPP, amP, sygn. 15.535, 16.303, 16.426, 16.570 oraz Kartoteki
ewidencji ludności m. Poznania (1870–1931).
Aneks nr 2
Zestawienie lokatorów kamienicy nr 26/27 w latach 1945–1973
Nazwisko
Imię
Okres zameldowania
w kamienicy
Beisert
alfons z rodziną
1950–1973
Deskur
Jan Michał z rodziną
1947–1973
Domke
Konrad Jan
1972–1973
Dziurkiewicz
andrzej stanisław z rodziną
1967–1974
Frąckowiak
Mariusz
1971–1972
Garczarek
Wiktor
1952–1972
Jachczyk z d. Jasińska
Rozalia
1954–1973
Jasnosz
stanisław z rodziną
1950–1973
Jaszczenko z d. Śródecka
Helena z rodziną
1945–1963
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
136
Kania
Czesław z rodziną
1954–1972
Koehler
aniela Klementyna
1962–1969
Kwiecińska z d. Giełda
Helena
1945–1972
Lewandowski
Marian Wojciech z rodziną
1957–1972
Maciejewski
Władysław z żoną
1945–1967
Marciniak z d. Kubczak
Gabriela z mężem
1945–1973
Markowska
Leokadia z rodzeństwem
1954–1973
Miąsko
Julianna
1959–1973
Muszyńska z d. Laubitz
antonina z rodziną
1945–1972
nowicka z d. Ciesielska
Maria
1952–1968
Palmowski
Cezary z rodziną
1947–1973
Pawelczak
Władysław z rodziną
1945–1973
Piątkowska
Kazimiera teresa
1970
Piątkowski
Władysław
1945–1966
Rakowska
Rosalia
1953–1968
sieńko
Leszek z rodziną
1958–1963
sondowski
Hubert Edward z rodziną
1949–1971
stankiewicz
Bogdan z rodziną
1948–1973
szeib z d. Dobiecka
augustyna z dziećmi
1946–1972
szewczyk
Bronisława
1952–1968
tołwiński
Ryszard
1945–1973
toma
alojzy Edmund
1972–1973
tyl
stanisław z rodziną
1953–?
Ulatowska
Maria
1959–1973
Wasilewski
Piotr z rodziną
1967
Wojtaszek
tadeusz szczepan z rodziną
1953–1973
zamirski
Ferdynand z żoną
1945–1973
zieliński
stanisław z rodziną
1953–1972
Zameldowani czasowo
Chrobak
Krystyna Kamila
1968
Cieśluk
zofia Maria z rodziną
1964
Lach
Helga
1964
łukaszczyk
Janina
1961
Matolasy
Melania
1966
zgoda
zofia
1958
opracowano na podstawie książki meldunkowej nieruchomości za lata 1945–1972, ze zb. PtPn.
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
137
Aneks nr 3
Zestawienie głównych lokatorów kamienicy nr 25 i 25a w latach 1921–1943
Nazwisko
Imię
Okres zameldowania
w kamienicy
antoniewicz
Wiktoria
1911 jako sublokator
u Krebs, a od 1932 główny
lokator do?
Babrowska
anna
ok. 1933
Bajoński
Wincenty
1936
Baum
Fryderyk
1921–po 1930
Becker
irma
przed 1940–po 1943
Bielawska
Maria
1920–1932
Bojanowski
Wincenty
przed 1940–po 1941
Borysiak
Jan
1921–1940
Borysiak
Czesław
1922–1926 oraz 1932–?
Bresiński
Konstanty
1939–1940
Cerba
antoni
1933–po 1943
Cieślik
stanisław
1906–1940
Czaplicki
Jan
przed 1940–po 1943
Dąbrowska
anna
1932–po 1943
Ernst z d. Pillak
Maria, wdowa po Gustawie,
następnie ich córka Klara
1899–1901
oraz 1904–po 1943
Ernst
Juliusz, syn Marii i Gustawa
1925–1929
Freyer
albertine
1917–1928
Freyer
Paul i Wilhelmine, wdowa
po Paulu
1898–po 1943
Gellert
Marta
przed 1933–?
Gentelmann
Karl
przed 1940–przed 1943
Gerth z d. nestitz-Jackowska
i° Marković
aniela
1908–po 1941
Gierlachowski
stanisław
1896–po 1926
Grzelak
Michał
1923–1927
Gubański
nikodem
1909–po 1943
Hankner
otto
1893–1933
Hermann
stanisław
1936–?
Herrmann
Louis
1940–przed 1943
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
138
ipczyński
Jan
1923
Jähn
auguste
1880–1945
Jaszczenko
Józef
1929–po 1943
Jaworski
Franciszek
1919–po 1943
Jędroszkowiak
Leon
1923–po 1930
Jütnitz? z d. alboczyk
Janina
przed 1940–po 1943
Kaczmarek
Józef
ok. 1923–ok. 1930
Kaczmarek
Maria
ok. 1926
Kolanowska
Waleria
ok. 1943
Konopka
Franciszek
1920–1935
Kosicki
Wojciech
1915–1935
Kosmowski
antoni i Klara z d. König
1928–po 1943
Kosmowski
stefan
1920–po 1933
Krąkowski
Ludwik i stefania
1919–po 1943
Krebs
anna
1896–1938
Krüger
Paul
ok. 1943
Lewandowska
Józefa
przed 1940–po 1943
Lindeman
Eleonora
1916–1937
Lipna
Katarzyna
1935–?
Lisiewicz
Walenty
1919–1926
ławiak
antoni
1914–przed 1926
łopaczyk
stanisław
1920–1925 oraz 1930–?
Maciejewski
st.
ok. 1923
Marciniak
Franciszek oraz stanisława
z d. szkudlarek
1925–po 1941
Marecki
ignacy
1910–po 1923
Marković patrz Gerth
Mądry
Wincenty
przed 1940–po 1943
Melson
Franciszek
przed 1917–po 1933
Miąska
Julia
przed 1940–po 1943
Michalska
Jadwiga
przed 1940–po 1941
Milewski
stefan
1910–po 1933
Monkiewicz
tomasz
1931–1933
Monterial (dawniej Ciński)
Jan
ok. 1940
Müller z d. Fitzke
Klara
ok. 1943
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
139
nowacki
zygmunt oraz jego syn
Włodzimierz
1921–po 1934
obst
Paul oraz Gertruda
z d. Homann[?]
1940–po 1943
Paschke
Roman
1940–po 1941
Pflanz
antonina
1903–1907, po kilka
miesięcy w roku 1908 i 1909
Pflanz
Helmuth syn antoniny
1926–1928
Piasecki
stanisław
1927–po 1943
Plebański
Hipolit
1920–1929
Potaczek
Wincenty
1935–1936
Richter
Elżbieta
ok. 1943
Romala
ignacy
1940–1945
schmidt
Gustav
ok. 1941
sobecki
stefan
1927–?
standy
stanisław
1900–1936
stankiewicz
Czesław
1935–po 1943
studziński
Wincenty
1926–1935
szczepańska
Maria
1880–po 1943
szkudlarek
stanisław
przed 1917–po 1926
szkudlarek
Henryk
ok. 1943
szumiński
Władysław
1936–?
Vieten
teodor
ok. 1943
Wahl z d. Berger
Valerie
1920–po 1943
Weber
stanisław
1937–1939
Werth
Helga
1940–przed 1943
Wiśniewska
Bronisława
1928–ok. 1937
Wodziński
Franciszek
1906–1939
Wojciechowski
Franciszek
ok. 1943
Wojtczak
aniela
ok. 1933
Wojtkowiak z d. Marczuk
aniela
ok. 1940
zakrzewski
Michał
1890–po 1941
zywert
Piotr i Maria z d. Kubiak
1885–przed 1933
opracowano na podstawie ksiąg adresowych miasta Poznania z lat 1917, 1923, 1926, 1930 1933, reje-
stru domów i ksiąg meldunkowych, aPP, amP, sygn. 15.535, 16.303, 16.426, 16.570 oraz Kartoteki
ewidencji ludności m. Poznania (1870–1931).
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
140
Aneks nr 4
Informacje biograficzne o wybranych najemcach gmachu nr 26/27
Sergiej von Antropoff (1876–1959)28 – lokator wraz z rodziną w latach 1941–
1945 (wyprowadzili się w listopadzie 1945), niemiecki inżynier, muzyk samouk,
studiował w Wyższej szkole technicznej w Berlinie-Charlottenburgu (1897–1902),
po ukończeniu studiów pracował jako inżynier w Petersburgu i Rydze. Uczył się
gry na skrzypcach w Rewalu (tallinie) u ottona Kunzego, koncertował amatorsko,
w 1907 roku zatrudniony w teatrze Miejskim w Rydze jako „altówka”. W ramach
relokacji niemieckich Bałtów w 1939 roku przeniósł się do orłowa koło Gdańska,
a następnie do Poznania. Podczas wojny prawdopodobnie był na rencie – „nie-
zdolny do pracy z powodu choroby”.
Sigrid z d. von Hörschelmann von Antropoff (1886–1987)29 – żona sergieja,
lokatorka w latach 1941–1945, niemiecka pianistka koncertująca, nauczycielka
muzyki w Konserwatorium w Rewalu (tallinie) w latach 1918–1939 (w 1936 r.
otrzymała tytuł profesora), kompozytorka. studiowała w akademii Muzycznej
w Berlinie (1903–1907). Po przeprowadzce z orłowa do Poznania pracowała
w okręgowej szkole Muzycznej (Gaumusikschule), skąd z rodziną wyjechała do
Lubeki, a następnie do Hamburga, gdzie zmarła.
Albert Bach (1842–1919) – lokator w latach 1908–1919, wraz z synami
Julianem i Wilhelmem (obaj ukończyli studia ze stopniem doktora) był właścicie-
lem cegielni w Poznaniu.
Maria Deskur (1920–1994) – córka Jana Deskura, przedwojennego i powo-
jennego lokatora, mieszkanka gmachu 1936–1939[?] i 1954–1973. aktorka teatrów
w Kielcach, Radomiu, Rzeszowie, Jeleniej Górze, Grudziądzu (1960–1966) oraz
w Gnieźnie (1954–1960; 1966–1990). Występowała także w spektaklach teatru
telewizji.
Ludwika Izabela Dobrzyńska-Rybicka (1868–1958)30 – lokatorka w latach
1916–1935, wieloletnia bibliotekarka, a także kierownik Biblioteki PtPn, dzia-
łaczka społeczna, walcząca o równouprawnienie kobiet, profesor Uniwersytetu
Poznańskiego (kierowała Katedrą Historii Filozofii), publicystka i autorka kilku
sztuk teatralnych. Jako jedna z pierwszych w Polsce kobiet ukończyła studia filozo-
ficzne, otrzymując stopień doktora filozofii (1909), posłanka na sejm Dzielnicowy.
Przez dwadzieścia lat zameldowana była wraz z matką w gmachu PtPn, co odno-
towała w swoich wspomnieniach: „nasze miłe mieszkanie w gmachu Pozn. tow.
Przyj. nauk, w którem matula zakończyła życie [23 Vi 1924 r. – przyp. D.G.], pełne
było staroświeckich mebli, portretów wielu pokoleń Dobrzyńskich, różnych obra-
zów – wszystko to pamiętało Brzeżawy [miejsce ur. autorki – przyp. D.G.]. Wśród
nich się urodziłam i wychowałam”31. We wrześniu 1935 roku została pensjona-
28 aPP, amP (akta personalne), sygn. 25.
29 K.-P. Koch, Deutsche Musiker in Estland einschließlich dem nördlichen Livland, https://www.gko.uni-
leipzig.de (dostęp: 1 Xi 2016); aPP, izba Muzyczna „Kraju Warty” w Poznaniu, sygn. 5.
30 zob. D. Gucia, Ludwika Dobrzyńska-Rybicka� Hrabianka i profesor, „Przegląd Wielkopolski” 2016, nr 1,
s. 43–49; Wielkopolski Słownik Biograficzny (dalej: WsB), Poznań 1983, s. 152.
31 spuścizna Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej, Biblioteka PtPn, rkps 1297, s. 13.
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
141
riuszką zakładu im. Garczyńskich, w którym działała społecznie na jego rzecz,
mieszkała w nim również po wojnie.
Halina Dudicz, Dudicz-Latoszewska (1904–1994) – lokatorka pensjonatu
otolii Uderskiej w latach 20. XX w., artystka operowa – sopran, śpiewaczka teatru
Wielkiego w Poznaniu (od 1928 r.) i opery Poznańskiej (z przerwami do 1967 r.),
a także teatru Wielkiego w Warszawie (1933–1934), teatru Muzycznego opery
i operetki w Bydgoszczy (1961–1963), pedagog (PWsM w łodzi i Poznaniu),
żona dyrygenta zygmunta Latoszewskiego.
Bolesław Erzepki (1852–1932)32 – lokator w latach 1885–1908, konser-
wator zbiorów i bibliotekarz towarzystwa, profesor honorowy Uniwersytetu
Poznańskiego, komandor orderu odrodzenia Polski, członek PaU, długoletni
konserwator zbiorów PtPn i honorowy członek towarzystwa, badacz mowy
i literatury polskiej. Podczas jego pogrzebu kondukt żałobny zatrzymał się przed
udekorowanym kirem gmachem PtPn, gdzie pożegnano wybitnego członka
i pracownika towarzystwa.
Hieronim Feldmanowski (1822–1885)33 – lokator w latach 1872–1882 oraz
w roku 1885. Postać niezwykle ważna dla dziejów towarzystwa, drugi konserwa-
tor zbiorów tPn. z wykształcenia nauczyciel, z zamiłowania bibliotekarz, poeta,
literat i tłumacz, uczestnik powstania 1848 (ranny w bitwie pod Miłosławiem),
więziony w Poznaniu. Pracował jako nauczyciel domowy i guwerner, współpra-
cował z „Dziennikiem Poznańskim”. z towarzystwem związał się na ponad 13 lat,
będąc jego konserwatorem, a także sekretarzem. Jego wielką zasługą jest uporząd-
kowanie księgozbioru i opracowanie katalogu, a także wykonanie spisu kolekcji
muzealnej, w tym archeologicznej. Po przejściu na emeryturę w 1881 roku nadal
współpracował z tnP.
Carl Raphael Hennig (1845–1914)34 – lokator od 1908 roku aż do śmierci
w 1914 roku, niemiecki kompozytor, dyrygent, działacz muzyczny, organi-
sta, nauczyciel gry na fortepianie, właściciel prywatnej szkoły muzycznej
(Klavierschule), przemianowanej później na konserwatorium (Hennigsches
Konservatorium zu Posen), która mieściła się w kamienicy przy Bismarckstrasse 1
(ob. Kazimierza Kantaka). Postać Henniga jest istotna dla poznańskiego ruchu
muzycznego. Prowadził on niemiecki chór przy kościele ewangelickim św. Pawła,
przez trzy lata był wykładowcą w seminarium dla nauczycielek, kierował również
chórem nauczycielskim oraz był dyrygentem niemieckiego związku śpiewaczego.
Pod koniec XiX wieku zorganizował i prowadził orkiestrę symfoniczną. Był auto-
rem prac dotyczących pedagogiki muzycznej i teorii estetyki, m.in. Die aesthetik der
tonkunst (Lipsk 1896), Beethoven’s Neunte Symphonie� Eine Analyse (Lipsk 1888).
32 L. Dobrzyńska-Rybicka, Bolesław Erzepki garść osobistych wspomnień, „Kronika Miasta Poznania” (dalej:
KMP), 2/1934, s. 390–395; WsB, s. 174–175; Bolesław Erzepki� Wybitny bibliotekarz, filolog, edytor, wstęp
i dobór tekstów W. Wydra, Poznań 2014; Pogrzeb ś�p� prof� dr� Boelsława Erzepkiego…, DP, 1932, nr 75.
33 Wspomnienia pośmiertne: DP, 1885, nr 154; „Wielkopolanin” 1885, nr 155; WsB, s. 178–179; Pięćdzie-
sięciolecie śmierci literata wielkopolskiego Hieronima Feldmanowskiego (1823–1885), „Wici Wielkopolskie”
1935, nr 7–8, s. 61.
34 WsB, s. 248–249; Professor Carl Raphael Hennig, „Dies und Das ause dem Posener Lande”, März 1914,
s. 110–112; Hennig Carl Raphael [w:] Beitrage zu einen Biographischen Lexikon der Deutschen aus dem
Raum der Provinz Posen, 2003; a. Jazdon, „Paganinim wprawdzie nie był…”, KMP, 1/2001, s. 241–242 i 250.
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
142
Dzięki niemu w Poznaniu wykonano wiele mszy, oratoriów i kantat niemieckich
kompozytorów, w tym Bacha, Händla, Haydna. W roku 1892 przyznano mu tytuł
profesora. Rok przed śmiercią przeszedł na emeryturę. 6 lat po jego śmierci w sie-
dzibie towarzystwa mieszkała jego żona olga z d. Kützel (*1846). Wyprowadziła
się do Berlina latem 1920 roku.
Klemens Piotr Kantecki35 – lokator w latach 1882–1885, historyk, badacz śre-
dniowiecza, publicysta, bibliotekarz, „uzdolniony samouk”, pracownik ossolineum
(1876–1882), sprawował funkcję konserwatora zbiorów i bibliotekarza towarzystwa
(1882–1885), zastępując na tym stanowisku Hieronima Feldmanowskiego.
Aniela Koehlerówna (1882–1969)36 – lokatorka w latach 1962–1969, biblio-
tekarka, córka Klemensa Koehlera, lekarza i archeologa. Ukończyła szkołę panien
Danysz w Poznaniu, następnie kursy Baranieckiego w Krakowie, jako wolny słu-
chacz uczęszczała na Uniwersytet Jagielloński i sorbonę. od 1916 roku praco-
wała w Bibliotece towarzystwa. Wojnę spędziła w Generalnym Gubernatorstwie,
po 1945 roku wróciła do Poznania i poszukiwała rozgrabionych przez okupanta
książek, kompletując na nowo księgozbiór PtPn. W latach 1945–1947 pełniła
obowiązki kierownika Biblioteki, w 1948 roku kierownika, a w latach 1956–1963
dyrektora.
Stefan Bernard Janiszewski, właśc. Bernard stefan (1868–1940)37 – loka-
tor w latach 1919–1935, lekarz wojskowy, członek zarządu Banku Ludowego
w Żerkowie, syn Karola, zarządcy majątków ziemskich (m.in. Mystek należących
do rodziny Karśnickich). Przez cały okres nauki był stypendystą towarzystwa
Pomocy naukowej. Ukończył uniwersytet w Gryfii38, gdzie studiował medycynę
(dyplom 1898). Prowadził praktykę lekarską w Żerkowie. W 1914 roku przyjechał
do Poznania, tego samego roku został członkiem Wydziału Lekarskiego tPnP.
ożenił się w wieku 52 lat z poznanianką Felicją Feldmann z d. Cynka (*1882).
W 1919 roku zamieszkał przy Mielżyńskiego, żona z pasierbem stanisławem
w 1920 r. Kwaterował tu przez 15 lat, do 1 maja 1935 roku. z małżonkami miesz-
kała ich jedyna córka Barbara oraz pasierb stanisław (aplikant sądowy, prawdo-
podobnie usynowiony), który wyprowadził się w 1932 roku. od 1919 roku życie
zawodowe s. Janiszewskiego było związane z wojskiem. Był m.in. zastępcą szefa
sanitarnego DoG Poznań (1920)39 oraz komendantem szpitala okręgowego
(1922–1925)40. 25 lipca 1925 roku nadano mu stopień gen. bryg. „wyłącznie z pra-
wem do tytułu” z dniem przejścia w stan spoczynku (30 iX 1925)41. Do wybuchu
ii wojny światowej mieszkał w Poznaniu. W 1939 roku przez Durchgangslager
35 Polski Słownik Biograficzny (dalej: PsB), t. Xi, s. 616–618; WsB, s. 314.
36 Słownik bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, Poznań 2001, s. 78–80.
37 zob. D. Gucia, Janiszewscy z Mystek, „Przegląd nekielski” 2015, nr 45, s. 10–12.
38 z akt archiwum uniwersytetu w Greifswaldzie.
39 z akt personalnych s. Janiszewskiego, Centralne archiwum Wojskowe.
40 z. andrzejewski, Poznańskie szpitalnictwo wojskowe w latach 1945–2000, rozprawa doktorska, UaM,
Poznań 2011, s. 28, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/1020/1/Praca_zdzis%C5%82aw
_a-ndrzejewski%20% 281%29.pdf (dostęp: 20 X 2014).
41 „Dziennik Personalny M.s. Wojsk.”, nr 80 z 31 Vii 1925 r., s. 440; „Dziennik Personalny M.s. Wojsk.”,
nr 82 z 8 Viii 1925 r., s. 452, za: http://pl.wikipedia.org/wiki/stefan_Janiszewski (dostęp: 7 i 2015).
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
143
Glowna został wysiedlony do Warszawy, gdzie zmarł 24 kwietnia 1940 roku.
Pochowany został na Powązkach Wojskowych.
Marian Jaroczyński (1819–1901)42 – wynajmował w towarzystwie pra-
cownię, artysta malarz, trudnił się także litografią i rzeźbiarstwem, nauczyciel
rysunku, członek tPnP. Do dzisiaj kilka jego prac jest własnością towarzystwa,
m.in. obrazy Wielkopolanka i Autoportret oraz rzeźba głowy Mikołaja Kopernika.
Paulina Cegielska wspomina: „Do muzeum jako dzieci chodziłyśmy z ojcem bar-
dzo często i znałyśmy je dobrze od dołu aż do szczytu, gdzie miał swą pracownię
artysta malarz, Marian Jaroczyński. Pamiętam tam jego obraz alegoryczny Polska
pod krzyżem – kobieta w kirach i czarnych szatach, klęcząca u stóp krzyża, którego
widać było tylko fragment dolny”43.
Stanisław Jasnosz (1921–1988) – lokator w latach 1950–1973, archeolog,
absolwent Uniwersytetu Poznańskiego, pracownik muzeum archeologicznego
w Poznaniu oraz UaM, członek PtPn.
Heinz Johannes, właśc. Konrad Heinrich Hans (1901–1945)44 – lokator
wraz z liczną rodziną w latach 1940–1945. z wykształcenia architekt, brał udział
w pracach wykopaliskowych w Grecji. Był m.in. pracownikiem niemieckiego
instytutu archeologicznego oraz budowniczym rządowym (Regierungs-
-Baumeister), od 1 października 1940 roku okręgowy konserwator zabyt-
ków w Poznaniu (Gaukonservator). na przełomie 1944 i 1945 roku wykła-
dowca w instytucie Historii sztuki (Denkmalpflege am Kunstwissenschaftlichen
institut) na Uniwersytecie Rzeszy w Poznaniu (Reichsuniversität Posen). Postać
niezwykle ważna dla polskich dóbr kultury, gdyż – jak podkreślają badacze pro-
blemu, m.in. iwona Błaszczyk czy tomasz łuczak45 – mimo wielkiej szkodliwo-
ści prac prowadzonych przez niemiecki urząd konserwatora zabytków, gdyby
nie Johannes, straty wielkopolskiej kultury byłyby znacznie większe. W czasie
wojny kierował okręgowym urzędem konserwatorskim w Poznaniu (Landesamt
für Denkmalspflege), który mieścił się w gmachu PtPn (Leo schlageterstrasse
26/27). tutaj mieścił się również Landesamt für Vorgeschichte (Państwowy
Urząd Prehistorii)46.
Anatol Kaigorodow (anatolij Dmitrievič Kajgorodov/Kaigorodoff, 1878–
1945)47 – lokator w latach 1941–1945, artysta malarz – tworzył głównie pej-
zaże w oleju i temperze, był synem naukowca Dmitra Kaigorodowa. studiował
m.in. w szkole Rysunku w Petersburgu, u simona Hollósyego w Monachium,
w paryskiej académie Julian i académie Colarossi. Jego pierwsze prace zostały
zaprezentowane już w 1900 roku na wystawie w Petersburgu. Po rewolucji
42 PsB, t. X, s. 635, WsB, s. 291–292.
43 P. Cegielska, Z moich wspomnień� Przechadzki po mieście, Poznań 1997, s. 188.
44 i. Błaszczyk, Poznań na okupacyjnych rysunkach konserwatora zabytków Heinza Johannesa, KMP, 3/2009,
s. 231–242; Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, Warszawa 2011, z. 4, s. 49–50; https://
de.wikipedia.org/wiki/Heinz_Johannes (dostęp: 10 iX 2016).
45 i. Błaszczyk, dz. cyt.; t. łuczak, Wojenne straty dzieł sztuki Kościoła Katolickiego w Wielkopolsce, „ochrona
zabytków” 2004, t. 1–2, nr 1/2, s. 115–123.
46 i. Błaszczyk, dz. cyt.
47 https://de.wikipedia.org/wiki/anatoli_Dmitrijewitsch_Kaigorodow (dostęp: 1 Xi 2016).
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
144
październikowej Kaigorodow wyemigrował do Estonii, gdzie tworzył i wykładał
w szkole artystycznej w tallinie. swoje prace prezentował w kilku europejskich
galeriach, m.in. w Monachium, Berlinie, Hadze i Londynie. W ramach reloka-
cji niemieckich Bałtów w 1939 roku przeniósł się do Gdańska, a następnie do
Poznania. Pod koniec ii wojny światowej wyjechał do austrii. Jego obrazy pozo-
stawione w Poznaniu sporadycznie pojawiają się na międzynarodowym rynku
sztuki, są również wystawiane w moskiewskiej Galerii tretiakowskiej, Muzeum
Rosyjskim w Petersburgu, a także w Estońskim Muzeum sztuki w tallinie. zmarł
18 lipca 1945 roku w Mondsee.
Hipolit Korwin-Milewski (1848–1932)48 – lokator od 1923 do 1932
roku[?], ziemianin, właściciel łazdun i ługomowicz na Litwie, pisarz, publicy-
sta, francuski doktor praw, członek rosyjskiej Rady Państwa. założyciel i długo-
letni prezes towarzystwa Rolniczego w Wilnie. z jego inicjatywy wybudowano
teatr Polski w Wilnie. autor pracy Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925),
Poznań 1930.
Witold Korytowski (1850–1923)49 – lokator od 1920 roku aż do śmierci,
po czym mieszkanie nadal zajmowała jego żona Wanda z d. zaborowska, która
w 1929 roku wyjechała do Warszawy. Korytowski był doktorem praw, finan-
sistą, politykiem, ministrem skarbu austro-Węgier (1906–1908), namiestnikiem
Galicji (1913–1915), posiadał obywatelstwo austriackie. Do Poznania przybył
w 1919 roku, gdzie organizował przemysł gorzelniczy i spirytusowy.
Tekla z d. Sieroszewska Kwilecka (1807–1894)50 – lokatorka w latach 1860–
1872, żona Leonarda Kwileckiego, działaczka narodowa w Wielkopolsce, m.in.
współzałożycielka towarzystwa Pomocy naukowej dla Dziewcząt.
Max Lehmann (1870–1917) – lokator w latach 1908–1917, lekarz, jego spe-
cjalizacją były choroby żołądkowo-jelitowe oraz metaboliczne, prowadził pry-
watną klinikę przy Paulikirchstrasse 12 (ob. aleksandra Fredry).
Władysław Józef Maciejewski (1890–1967)51 – lokator z najdłuższym sta-
żem, od 1917 do 1967 roku, z wykształcenia murarz, z zamiłowania archeolog.
zatrudniony w towarzystwie najpierw jako portier/woźny, a następnie laborant
muzealny w Muzeum im. Mielżyńskich. Ukończył kursy konserwacji zabytków,
ponad 40 lat był wszechstronnym asystentem prof. J. Kostrzewskiego. Podczas
ii wojny światowej pracował w Kaiser Friedrich Museum (Muzeum Cesarza
Fryderyka) i Landesamt für Vorgeschichte (Państwowy Urząd Prehistorii), insty-
tucjach, które zajęły większą część siedziby PtPn. Po opuszczeniu miasta przez
niemców opiekował się gmachem i ratował resztki zbiorów.
Władysław Magowski (1890–1961) – lokator w latach 1934–1938, lekarz oku-
lista, studiował medycynę w Monachium, Bonn, Heidelbergu, Berlinie i Lipsku.
Uczestnik powstania wielkopolskiego, lekarz w Klinice ocznej Uniwersytetu
Poznańskiego, sanatorium św. Elżbiety w Poznaniu, a także w Kasie Chorych,
48 PsB, t. XXi, s. 206–208.
49 WsB, s. 351.
50 zob. http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/tekla-kwilecka-z-sieroszewskich.
51 J.E. Kaczmarek, Organizacja badań i ochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958),
Poznań 1986, s. 337–338.
Nieznana historia kamienic PTPN – ich mieszkańcy i najemcy
145
wykładowca w przyszpitalnej szkole pielęgniarek, autor wspomnień i dzienników
opublikowanych w „acta Medicorum Polonorum”52, członek PtPn.
Antoni Marcinkowski (1843–1904) – lokator w latach 1881–1904, był wielolet-
nim bibliotekarzem towarzystwa, a także członkiem towarzystwa Przemysłowego
w Poznaniu. Jego syn Roman (1874–1929), aptekarz w Kruszwicy, należał do tPn.
Alfred Ohanowicz (1888–1984)53 – lokator w latach 1919–1934, prawnik,
senator (1930–1935), działacz społeczności ormiańskiej, profesor Uniwersytetu
Poznańskiego i UaM, członek PtPn, jego wiceprezes (1958–1972) oraz członek
honorowy (1972).
Janisław Osięgłowski (1942–2016) – najemca pomieszczeń, gdzie prowa-
dził introligatornię w latach 1996–2011, historyk, wieloletni pracownik Biblioteki
Uniwersyteckiej w Poznaniu, pływak olimpii Poznań, przez szereg lat wiceprezes
Wielkopolskiego związku Pływackiego, publicysta, autor książek.
Antoni Peretiatkowicz (1884–1956)54 – lokator w latach 1919–1934, prawnik,
wykładowca na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Uniwersytecie Jana Kazimierza
we Lwowie, w 1919 roku przyjechał do Poznania, był współorganizatorem
Wydziału Prawa Uniwersytetu Poznańskiego, jego dziekanem oraz rektorem
(1936/37). Powołał czasopismo „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i socjologiczny”,
rektor akademii Handlowej w Poznaniu (1938/39), członek PtPn.
Stefan Pytliński (1842–1922) – lokator w latach 1888–1916, zasługuje na
szczególną uwagę, gdyż pracował w towarzystwie ponad 20 lat. Mieszkająca
naprzeciwko siedziby PtPn Paulina Cegielska wspomina go w następujący spo-
sób: „[…] o gmachu towarzystwa Przyjaciół nauk […] mówi książka jubileuszowa
tegoż towarzystwa, dla mnie zaś pozostaje skromna i sympatyczna postać woź-
nego, powiedzmy raczej burgrabiego p. [stefana] Pytlińskiego, przyjaciela całego
świata. Pisać o Muzeum Mielżyńskich, a zapomnieć o Pytlińskim, byłoby błędem
nie do darowania. Gdy tylko miał czas wolny, to niewzruszenie wystawał w bramie
Muzeum, starszy obywatel, średniego wzrostu, starannie ubrany, zawsze uprzejmy
i ugrzeczniony. obowiązkiem jego było oprowadzać zwiedzających, pilnować
intruzów, kasować składki członkowskie, roznosić roczniki towarzystwa i… stać
w bramie. Do członków zarządu odnosił się z trochę poufałym szacunkiem, do
zwiedzających zbiory z odcieniem wyższości i powagi. Czasem towarzyszyła mu
żona, okrągła i pulchna kobietka, stając po drugiej stronie bramy i chowając ręce
pod ukrochmalonym kuchennym fartuchem. Miło było patrzeć z okien na te dwie
uśmiechające się kariatydy”55.
stefan Pytliński urodził się w 1842 roku w Wiatrowie w majątku
Moszczeńskich, był ich wychowankiem, „prawą ręką” teodora Moszczeńskiego
(1842–1919) w organizowaniu pomocy dla powstania 1863. Jego pierwszą żoną,
52 W. Magowski, Dziennik Pociągu Sanitarnego Nr 73, „acta Medicorum Polonorum” 2011, nr 1, s. 115–126;
a. Magowska, Władysława Magowskiego (1890–1961) zapiski z dwóch wojen, „acta Medicorum Polono-
rum” 2011, nr 1, s. 94–98.
53 WsB, s. 525–526.
54 K.M. Pospieszalski, Antoni Peretiatkowicz [w:] „sprawozdania Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół
nauk”, 1956, t. XX (46/47/48), s. 113–114; WsB, s. 561–562.
55 P. Cegielska, dz. cyt., s. 189–190.
Dobrosława Gucia, Jakub Wojtczak
146
poślubioną w 1870 roku, była Katarzyna Górecka 1° v. skalska (1830–1894),
z którą wychowywał jej dwoje dzieci z pierwszego związku. Wspólnie mieli
jedną córkę Mariannę (1872–1902, żonę Maksymiliana Polzina). Dwa lata po
śmierci pierwszej żony ożenił się z podwójną wdową Katarzyną z d. Baranowską
1° v. Markiewicz 2° v. Michalak. Wydaje się, iż małżonkowie nie mieli potomstwa.
Po przejściu na zasłużoną emeryturę w 1916 roku stefan Pytliński zamieszkał nie-
opodal, czyli przy ulicy Wiktorii nr 17. zmarł 13 marca 1922 roku, natomiast jego
żona 28 kwietnia 1931 roku.
Michaelis Rosenthal (*1865) – lokator w latach 1914–1920, zegarmistrz
i jubiler, właściciel sklepu przy Wilhelmstrasse nr 8 oraz firmy Rosenthal & söhne
zajmującej się hurtową sprzedażą zegarków.
Stefan Skrzydlewski (*1874) – lokator w latach 1904–1907, w okresie kiedy
piastował stanowisko bibliotekarza w tPn. z posady zrezygnował ze względu
na stan zdrowia. Pochodził z rodziny ziemiańskiej (syn stefana i Klementyny
Różańskiej). W towarzystwie mieszkał wraz z matką i siostrą Józefą.
Kazimierz Szmyt (1860–1941)56 – ok. 1904 roku wynajmował pracownię
w towarzystwie, artysta malarz, portrecista, malował także pejzaże i obrazy reli-
gijne, tworzył prace kredką, piórkiem oraz w oleju. Mieszkał przy ul. Reja, a także
szamarzewskiego oraz Rycerskiej w „Domu Pracy”, pochowany na cmentarzu
jeżyckim.
Otolia z d. Karpińska 1° v. Koszutska 2° v. Uderska (1869–1939) – wynajmo-
wała na pensjonat czwarte piętro w latach 1920–1935, jej pierwszym mężem był
Kazimierz Koszutski (1836–1903)57 rolnik, ekonomista, redaktor „ziemianina”. Po
jego śmierci wraz z Emilią sypniewską prowadziła w Kołobrzegu polski pensjonat
„dla panienek” z polskim wyżywieniem. Ponownie wyszła za mąż w 1912 roku za
Bronisława Uderskiego (*1865), pułkownika, lekarza-chirurga w Cesarskiej armii
austriackiej. Małżonkowie mieli jednego syna, Lecha Feliksa (1913–1981).
Bogdan Stefan Winiarski (1884–1964)58 – lokator w latach 1921–1929, praw-
nik, polityk, sędzia międzynarodowy, od 1920 roku pracownik Uniwersytetu
Poznańskiego, a od 1922 roku jego profesor, członek PtPn i PaU.
Zygmunt Michał Zawirski (1882–1948)59 – lokator w latach 1928–1934, filo-
zof, matematyk, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, od 1928 roku profesor
Uniwersytetu Poznańskiego, członek PtPn, od 1937 wykładowca Uniwersytetu
Jagiellońskiego.
56 PsB, t. 48, s. 441–442.
57 PsB, t. 14 s. 384.
58 WsB, s. 824–825.
59 WsB, s. 866.
147
Jarosław Matysiak
Współpraca Poznańskiego oddziału
archiwum Polskiej akademii nauk
z Poznańskim towarzystwem Przyjaciół nauk
Motto: „spoglądam na sterty pożółkłych kartek zapisanych
drobnym, często nieczytelnym pismem. zamknięte w nich jest
życie ludzi, ich praca, osiągnięcia. obok – najróżniejsze legi-
tymacje, listy i inne rekwizyty należące do wybitnych osób,
których życie i działalność związane były z naszym miastem,
z jego uczelniami. te dokumenty, […] materiały – gromadzone
latami, stanowią dla pokoleń teraźniejszych i przyszłych nie-
ocenione źródło wiedzy do badań nad historią nauki polskiej.
Potrzeba wiele wysiłku, kilku, a niejednokrotnie kilkunastu
miesięcy czasu, by posegregować wszystkie te akta, dokumenty,
materiały”1.
W maju 1956 roku decyzją sekretarza naukowego Polskiej akademii nauk
utworzono Poznański oddział archiwum Pan. W 60. rocznicę tego wydarzenia,
18 maja 2016 roku w sali posiedzeń Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
(PtPn) odbyło się okolicznościowe spotkanie, w którym wzięła udział delega-
cja pracowników archiwum Pan w Warszawie, dyrektorzy i kierownicy poznań-
skich archiwów i ośrodków naukowych oraz prezes PtPn. Miejsce, gdzie obcho-
dzono jubileusz, było niejako symboliczne; to właśnie w budynku towarzystwa
archiwum miało swoją pierwszą siedzibę, a po 16-letnim okresie działalności
w Pałacu Działyńskich przy starym Rynku w Poznaniu (1958–1974) ponownie
funkcjonuje w gmachu korporacji. spośród wszystkich placówek Pan działają-
cych w Poznaniu oddział archiwum Pan ma najdłuższą metrykę współpracy
z towarzystwem. Dodać należy, że współpraca ta nie ogranicza się do wynajmu
pomieszczeń, ale obejmuje również szereg inicjatyw z zakresu działalności
wydawniczej, konferencyjnej i wystawienniczej, wymiany archiwaliów, a także
współpracy naukowej archiwistów i bibliotekarzy obu instytucji.
Poznański oddział archiwum Pan powołano 1 maja 1956 roku, choć pierwszy
etap jego organizacji rozpoczął się już w październiku 1955 roku, kiedy to w ramach
prac zleconych rozpoczęto wstępną inwentaryzację zespołów zawierających
materiały do dziejów nauki polskiej, rozproszone po różnych zbiorach Poznania
1 M. nawrocka, Żywe ślady przeszłości, „Gazeta Poznańska”, nr 201 z 25 Viii 1969.
JAROSŁAW MATYSIAK
i Wielkopolski”. Prowadził ją doc. dr
Kazimierz Slaski — pierwszy kierow-
nik Archiwum*. Placówkę utworzono
w celu gromadzenia i udostępniania
materiałów źródłowych do dziejów
nauki z terenów Wielkopolski, ziemi
lubuskiej i Pomorza Zachodniego.
W obrębie zainteresowań Archiwum
znalazły się: spuścizna piśmienna po
uczonych, np. rękopisy prac publiko-
wanych i niepublikowanych, notatki,
korespondencja w sprawach nauko-
wych, szkice, wspomnienia, wycinki
z prasy dotyczące działalności nauko-
wej, teksty wykładów, dyplomy, nomi-
nacje, powołania, fotografie etc. oraz
wszelkie akta stowarzyszeń nauko-
wych i popularnonaukowych. Zasady
gromadzenia i pozyskiwania archiwa-
1. Kazimierz Slaski (1912-1990), organizator liów obowiązują w niemal niezmie-
i pierwszy kierownik Oddziału Poznańskiego nionej formie do chwili obecnej.
Archiwum PAN w latach 1956-1963, fot. ze zb. W odróżnieniu od Oddziału
Polskiej Akademii Nauk Archiwum w Warszawie Archiwum PAN w Krakowie, który
Oddział w Poznaniu (dalej: PANAWOP) powstał w 1955 roku z przekształcenia
tamtejszego oddziału archiwalnego
Biblioteki PAN, Oddział Poznański nie
odziedziczył żadnych zespołów aktowych wytworzonych przez instytucje naukowe
istniejące na terenie Wielkopolski przed powołaniem PAN. Kazimierz Slaski zajął się
zatem nie tylko tworzeniem warunków do gromadzenia zbiorów, ale także nawią-
zywaniem kontaktów ze światem nauki. Dzięki niespożytej energii i przedsiębior-
czości w ciągu przeszło siedmiu lat urzędowania wiele dokonał, głównie w zakresie
organizacji pracy i gromadzenia zasobów.
Pierwszą siedzibą Oddziału było, jak już wspomniano, pomieszczenie w gma-
chu PTPN. Jednak mała powierzchnia i tymczasowy charakter ograniczały wszelką
aktywność związaną z podstawowymi zadaniami Archiwum. W pierwszym roku ist-
nienia placówki jej działalność polegała głównie na prowadzeniu szeroko zakrojonych
kwerend rejestrujących archiwalia do dziejów nauki i techniki polskiej na zachodzie
kraju. W tym celu na przełomie maja i czerwca 1956 roku kierownik Oddziału wraz
z dyrektorem Archiwum PAN prof. Zygmuntem Kolankowskim* udali się w objazd
2 R.W. Wołoszyński, Zadania i prace Archiwum Polskiej Akademii Nauk, „Biuletyn Archiwum Polskiej Aka-
demii Nauk” (dalej: BAPAN), 1959, nr 1, s. 10.
$ Dokumentacja działalności zawodowej i naukowej K. Slaskiego jest przechowywana w jego spuściźnie.
Zob. J. Matysiak, Materiały Kazimierza Slaskiego (1912-1990), sygn. P.III-89, Poznań 2014, mps.
4 Zygmunt Kolankowski (1913-1998) - historyk prawa i archiwista, organizator Archiwum PAN i jego
wieloletni dyrektor.
148
WSPÓŁPRACA POZNAŃSKIEGO ODDZIAŁU ARCHIWUM PAN z PTPN
2. Pałac Działyńskich przy Starym Rynku w Poznaniu, siedziba Oddziału Poznańskiego Archiwum
PAN w latach 1958-1974, fot. J. Matysiak
badawczy, zapoznając się z zawartością kolekcji archiwalnych, bibliotecznych i muze-
alnych o proweniencji zarówno państwowej, jak i społecznej, kościelnej czy prywatnej
oraz nawiązując liczne kontakty z działaczami kultury”. Niebawem rozpoczęto gro-
madzenie danych do Inwentarza Centralnego Materiałów Źródłowych do Dziejów
Nauki i Techniki Polskiej, który zawiera ewidencję najważniejszych zespołów akt
archiwów centralnych i terenowych oraz działów rękopisów bibliotek naukowych.
Wyszczególniono tam materiały znajdujące się w zbiorach na terenie Wielkopolski,
ziemi lubuskiej i Pomorza Zachodniego. Powstała w ten sposób pokaźna i stale uzu-
pełniana kartoteka, której dublety przekazano do Archiwum PAN w Warszawie*.
W styczniu 1958 roku Oddział otrzymał lokal w budynku Biblioteki Kórnickiej
PAN w Pałacu Działyńskich przy Starym Rynku. Lokal obejmował dwa pokoje
o łącznej powierzchni około 50 m”, z których wygospodarowano pomieszczenie na
magazyn archiwalny liczący 20 m”. W październiku tegoż roku Archiwum przenio-
sło się na drugie piętro pałacu, powierzchnia nowego lokum zaś wynosiła 60 m”.
W tym samym czasie rozpoczęto systematyczne gromadzenie zasobu archiwalnego.
Pierwsze materiały archiwalne przejęto w kwietniu 1957 roku. Były to maszynopisy
5 K. Slaski, Ziemia Lubuska i Pomorze Zachodnie w pracach archiwistów, „Przegląd Zachodni” 1958, t. 2
(3-4), s. 178-179; A. Marciniak, Dwadzieścia lat pracy Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN 1956-1976,
BAPAN, 1976, nr 19, s. 5-20.
6 Zob. R.W. Wołoszyński, Aktualne zagadnienia Inwentarza Centralnego Materiałów Źródłowych do Dzie-
jów Nauki i Techniki Polskiej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1958, nr 1, s. 117-133.
149
JAROSŁAW MATYSIAK
3. Anna Marciniak (1941-2007), kierownik 4. Jan Szajbel (1926-1973), kierownik Oddziału
Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN w latach Poznańskiego Archiwum PAN w latach
1972-2006, fot. ze zb. PANAWOP 1964-1972, fot. ze zb. PANAWOP
prac prof. Zygmunta Wojciechowskiego, współorganizatora i pierwszego dyrektora
Instytutu Zachodniego w Warszawie”. W październiku tegoż roku sfinalizowano
pierwszy zakup: spuściznę po Antonim Wróblewskim, botaniku i dendrologu,
dyrektorze ogrodów należących do Fundacji „Zakłady Kórnickie ”*.
Archiwum szybko i aktywnie włączyło się w życie naukowe Poznania, podno-
sząc zarazem swój status wśród miejscowych instytucji naukowych i archiwalnych.
Wzajemne kontakty miały różny charakter i zakres, przybierając rozmaite formy
współpracy naukowej i organizacyjnej, co ułatwiało proces gromadzenia archiwaliów.
Z końcem grudnia 1963 roku Kazimierz Slaski objął stanowisko w Zakładzie
Historii Pomorza Instytutu Historii PAN, a nowym kierownikiem placówki został
w styczniu 1964 roku dr Jan Szajbel. Ten doświadczony archiwista od 1955 roku
pracował w Archiwum Państwowym w Poznaniu, z Poznańskim Oddziałem
Archiwum PAN związał się w roku 1960, choć już od 1957 roku wykonywał na
jego rzecz prace zlecone”. Za jego kadencji zaczęto prowadzić nadzór archiwalny
nad archiwami i składnicami akt we wszystkich placówkach PAN na terenie
Poznania i Wielkopolski. W 1964 roku Archiwum, w celu uzupełnienia własnych
7 M. Boksa, Materiały Zygmunta Wojciechowskiego (1900-1955), sygn. P.III-8, Poznań 2014, mps.
8]. Szajbel, Materiały Antoniego Wróblewskiego w Archiwum Polskiej Akademii Nauk Oddział w Poznaniu,
BAPAN, 1963, nr 6, s. 80-127.
9 A. Marciniak, Wspomnienie o doktorze Janie Szajblu (1926-1972), BAPAN, 2007, nr 48, s. 222-230; Zob.
też Polska Akademia Nauk Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu (dalej PANAWOP), Materiały
Jana Szajbla, sygn. PIII-54.
150
Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum PAN z PTPN
151
zbiorów, rozpoczęło mikrofilmowanie archiwaliów, które wchodziły w zakres jego
zainteresowań i były przechowywane w instytucjach naukowych i kulturalnych10.
Rok później rozpoczęto mikrofilmowanie zabezpieczające zbiorów własnych.
W 1966 roku dr szajbel przeprowadził przebudowę lokalu archiwum i wyodręb-
nił powierzchnię 20 m2 jako magazyn11. z końcem stycznia 1972 roku powrócił
do archiwum Państwowego w Poznaniu, gdzie objął stanowisko dyrektora. Jego
obowiązki z początkiem lutego tegoż roku przejęła dr anna Marciniak12.
nowa kierownik, pracująca w archiwum od kwietnia 1962 roku, szczególny
nacisk położyła na gromadzenie spuścizny po uczonych oraz na polepszenie warun-
ków lokalowych, zwłaszcza poszerzenie powierzchni magazynowej. nie zaniedby-
wano również nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym w placówkach Pan
w Poznaniu i regionie13. systematyczny napływ archiwaliów spowodował, że lokal
w Pałacu Działyńskich stał się za mały, a pozyskanie dodatkowych pomieszczeń było
niemożliwe. W kwietniu 1974 roku na życzenie władz miejskich archiwum wraz
z innymi placówkami humanistycznymi Pan musiało opuścić Pałac Działyńskich,
który planowano przeznaczyć na siedzibę instytutu zachodniego. Dzięki popar-
ciu prezydium oddziału Pan w Poznaniu, a zwłaszcza jego prezesa prof. Gerarda
Labudy, archiwum otrzymało lokal w gmachu PtPn, gdzie mieści się do chwili obec-
nej. Przeprowadzka z Pałacu Działyńskich, prace remontowe i adaptacyjne trwały
przez całe pierwsze półrocze 1974 roku. Jak czytamy w sprawozdaniu oddziału
archiwum Pan w Poznaniu za rok 1974: „nowy lokal usytuowany na iii piętrze
gmachu Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk przy ul. Mielżyńskiego 27/29
liczy 108 m2 powierzchni i zapewnia znacznie lepsze niż dotychczas warunki prze-
chowywania, opracowywania i udostępniania materiałów archiwalnych. Korzystne
dla oddziału jest również sąsiedztwo w tym gmachu biblioteki PtPn oraz władz
administracyjnych oddziału [Pan w Poznaniu – przyp. J.M.]”14. W nowej siedzi-
bie można było także wydzielić osobne pomieszczenie na pracownię naukową, nie-
mniej powierzchnia magazynowa nadal była niewystarczająca dla potrzeb placówki.
W 1984 roku pozyskano dodatkowo magazyn na drugim piętrze o powierzchni 20 m2.
„Powrót” Poznańskiego oddziału archiwum Pan do gmachu PtPn przy
ul. seweryna Mielżyńskiego zintensyfikował współpracę naukową pomiędzy
obiema instytucjami. Świadczyły o tym m.in. organizowane w sali posiedzeń PtPn
tematyczne pokazy materiałów archiwalnych przechowywanych w archiwum.
nie sposób oczywiście wymienić wszystkich wspólnych przedsięwzięć podej-
mowanych w tamtym okresie, poprzestańmy zatem na przypomnieniu wystawy
10 Pan archiwum w Warszawie oddział w Poznaniu posiada zbiór mikrofilmów liczący 770 szpul,
zawierający materiały źródłowe znajdujące się w archiwach i bibliotekach polskich.
11 a. Marciniak, Dwadzieścia lat pracy…; J. Malinowski, Działalność Oddziału Archiwum Polskiej Akademii
Nauk w Poznaniu w latach 1956–1974, praca mgr., UaM Poznań 2001, mps.
12 na temat działalności zawodowej i dorobku naukowego a. Marciniak zob. m.in. a. Laszuk, Anna
Marciniak (1941–2007), „archeion” 2010, t. 110, s. 324–328; J. Matysiak, Anna Marciniak (1941–2007),
„Poznański Rocznik archiwalno-Historyczny” 2015, R. 15, s. 271–278; PanaWoP, Materiały anny Mar-
ciniak (1941–2007), sygn. P.iii-125.
13 a. Marciniak, 35-lecie Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, BaPan, 1993, nr 34, s. 5–8.
14 Sprawozdanie Archiwum PAN za rok 1974� Oddział Archiwum PAN w Poznaniu, tamże, 1975, nr 18, s. 137.
Jarosław Matysiak
152
prezentującej osiągnięcia placówek Pan z kwietnia 1975 roku, w ramach której
w sali posiedzeń PtPn, a następnie w holu Pałacu Działyńskich archiwum przed-
stawiło bogatą dokumentację dotyczącą historii nauki w Wielkopolsce. Kolejną
okazją do zapoznania się z archiwaliami przechowywanymi w oddziale był jubi-
leusz jego 20-lecia obchodzony w czerwcu 1976 roku. W siedzibie archiwum
odbyła się wówczas uroczystość, w której wzięli udział przedstawiciele archiwum
Pan w Warszawie oraz osobistości poznańskiego świata naukowego z prof. Jerzym
topolskim oraz prezesem PtPn prof. zdzisławem Kaczmarczykiem na czele.
W trakcie spotkania goście obejrzeli przygotowaną przez pracowników archiwum
okolicznościową wystawę jubileuszową15. z kolei w lutym 1977 roku pracownicy
archiwum wzięli udział w walnym zgromadzeniu z okazji 120-lecia PtPn.
Czynnikiem dynamizującym współpracę między obiema instytucjami był
z pewnością fakt objęcia w styczniu 1980 roku stanowiska dyrektora Biblioteki
PtPn przez dra Ryszarda Marciniaka – prywatnie męża anny Marciniak16. Ryszard
Marciniak chętnie wspomagał działalność placówki kierowanej przez jego małżonkę.
Przejawiało się to m.in. w pomocy przy pozyskiwaniu opracowań dotyczących histo-
rii nauki polskiej, dziejów Poznania i regionu czy też pośredniczeniu w nawiązywa-
niu kontaktów z osobami, które zdecydowały się przekazać do archiwum spuściznę
naukową własną bądź należącą do krewnych. Dyrektor niejednokrotnie doradzał
czytelnikom odwiedzającym Bibliotekę, aby sięgali nie tylko po źródła dostępne
w kierowanej przezeń książnicy, ale poszukując materiałów do prac magisterskich,
doktorskich i innych publikacji naukowych, zaglądali również do archiwum Pan.
Piszący te słowa pamięta, że nieraz dochodziło do zabawnych sytuacji, kiedy osoby
odwiedzające archiwum były przekonane, że korzystają z zasobu PtPn…
Bogaty w wydarzenia był z pewnością rok 1983: anna Marciniak wzięła wów-
czas udział w konferencji zorganizowanej przez PtPn z okazji 300-lecia odsieczy
wiedeńskiej oraz w sesji ku czci augusta Cieszkowskiego. W tym samym roku wiele
czasu i uwagi poświęcono konsultacjom w związku z przewidywanym utwo-
rzeniem archiwum PtPn i ewentualnym złożeniem materiałów dotyczących
działalności towarzystwa w depozyt oddziału Poznańskiego archiwum Pan.
Pracownicy archiwum brali również udział w posiedzeniach Komisji Historycznej
i Komisji Historii nauk Medycznych PtPn17. z kolei w grudniu 1987 roku pod-
czas okolicznościowej sesji naukowej zorganizowanej przez Uniwersytet im.
adama Mickiewicza w Poznaniu oraz PtPn w setną rocznicę urodzin i dwudzie-
stą rocznicę zgonu prof. Kazimierza tymienieckiego w sali posiedzeń zaprezento-
wano wystawę archiwaliów z jego spuścizny18.
15 Sprawozdanie Archiwum PAN za rok 1976� Oddział Archiwum PAN w Poznaniu, tamże, 1977, nr 20, s. 96;
Dorobek poznańskiego Archiwum PAN, „Głos Wielkopolski”, nr 132 z 11 Vi 1976.
16 Państwo Marciniakowie byli członkami towarzystwa: a. Marciniak od 1993 r. (Komisja Historyczna),
natomiast R. Marciniak od 1976 r. (Komisja Historyczna, od 1987 r. Wydział Historii i nauk społecznych,
zastępca sekretarza generalnego w latach 1990–1999, skarbnik w latach 1996–2005, sekretarz Wydziału
w latach 2005–2007).
17 Sprawozdanie Archiwum PAN za rok 1983� Oddział Archiwum PAN w Poznaniu, BaPan, 1984, nr 27,
s. 116–118.
18 PanaWoP, Materiały anny Marciniak, pozycja spisu 143.
WSPÓŁPRACA POZNAŃSKIEGO ODDZIAŁU ARCHIWUM PAN z PTPN
5. Jubileusz 20-lecia działalności Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, maj 1976 r.,
od lewej: Janusz Sobczak, Kazimierz Dopierała —pracownik archiwum, prof. Kazimierz Slaski,
Krystyna Szajblowa, prof. Zygmunt Kolankowski — dyrektor Archiwum PAN,
prezes PTPN prof. Zdzisław Kaczmarczyk (wznosi toast), kierownik Oddziału Anna Marciniak,
prof. Stanisław Nawrocki, fot. ze zb. PANAWOP
W maju 1996 roku Archiwum obchodziło jubileusz 40-lecia działalności.
Wśród zaproszonych gości była m.in. prezes Towarzystwa prof. Alicja Karłowska-
-Kamzowa, dyrektor Biblioteki prof. Ryszard Marciniak oraz prof. Gerard
Labuda - członek honorowy PTPN. W trakcie spotkania towarzyskiego
prof. Labuda wygłosił okolicznościowe przemówienie gratulacyjne, w którym
podkreślał wagę dokumentacji źródłowej gromadzonej przez Archiwum PAN
oraz problemy selekcji materiałów po twórcach nauki i kultury, zwłaszcza uczo-
nych. „Jeżeli rozpatrujemy dzieje kultury — mówił prof. Labuda — to bez trudu
dostrzeżemy, że najbardziej istotnym elementem kultury jest twórczość, i to obo-
jętnie, czy badamy dzieje kultury materialnej, społecznej czy też artystycznej,
ogólniej umysłowej. Wszędzie na czoło wysuwa się osoba twórcy. On bowiem
przekształca naturę w kulturę. I z tego punktu widzenia ważny jest cały kon-
tekst, w którym powstaje jego dzieło, uwidacznia się jego pomysłowość, inwencja
i umiejętność przetworzenia pomysłu w akt twórczy. Nie wszystko da się odczytać
z gotowego już dzieła. Trzeba sięgać głębiej, aby odtworzyć cały proces powstawa-
nia czyli genezy, jak to się uczenie mówi, aktu twórczego. Dlatego tak ważne jest
uchronienie spuścizny badaczy i uczonych przed zniszczeniem i rozproszeniem.
[...] Byłoby najlepiej, aby sami twórcy przed odejściem porządkowali swoją spu-
ściznę. Są to jednak dość rzadkie przypadki. Każdy z nas odkłada przeważnie
153
Jarosław Matysiak
154
tę sprawę do dnia następnego...”19 Całość podsumował: „na zakończenie tylko
to jedno można z wielkim zadowoleniem powiedzieć, że gdy w roku 1953
Henryk Jabłoński jako ówczesny sekretarz naukowy Polskiej akademii nauk
podpisywał rozporządzenie o utworzeniu archiwum Polskiej akademii nauk, to
zrobił »wielką rzecz«”20.
W lutym 1999 roku anna Marciniak wygłosiła dla uczestników Walnego
zgromadzenia członków PtPn prelekcję pt. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
a początki Uniwersytetu Poznańskiego. Wykład, który odbył się w rocznicę pierwszego
posiedzenia PtPn, połączono z otwarciem wystawy zorganizowanej wspólnie przez
archiwum Pan i towarzystwo pt. Twórcy Uniwersytetu Poznańskiego, na której
zaprezentowano m.in. archiwalia ze spuścizny założycieli Uniwersytetu Poznańskiego:
Heliodora Święcickiego, ks. stanisława Kozierowskiego i Józefa Kostrzewskiego.
Wystawa była czynna w sali Posiedzeń do połowy marca 1999 roku21. Kierownik
archiwum Pan w Poznaniu nie tylko współpracowała z towarzystwem na wielu
płaszczyznach, ale także publikowała artykuły i opracowania poświęcone PtPn.
Dzieje towarzystwa, jego rola w umacnianiu polskości w czasach zaborów i działal-
ność jego członków stanowiły znaczącą część jej naukowego dorobku22.
innym przykładem ożywionej współpracy była wymiana archiwaliów i czaso-
pism pomiędzy instytucjami: archiwum przekazywało dublety gazet i czasopism
Bibliotece PtPn, która w ten sposób uzupełniała braki wśród periodyków i wydaw-
nictw ciągłych, a w zamian otrzymywało archiwalia dotyczące działalności naukowej
towarzystwa oraz osób, których spuściznę przechowuje. M.in. w 2009 roku PtPn
podarowało blisko 90 zdjęć z lat 1953–1957, dokumentujących działalność naukową
korporacji23, oraz materiały naukowe Henryka łowmiańskiego24. Rok później prze-
kazano archiwalia dotyczące prof. Ryszarda Marciniaka25, a w 2012 roku profesorów
tadeusza Vetulaniego26 i stefana Vrtela-Wierczyńskiego27.
W maju 2006 roku Poznański oddział archiwum Pan obchodził jubileusz
50-lecia. Uroczystość stała się okazją do podkreślenia roli, jaką odgrywa w regionie
19 Przemówienie gratulacyjne profesora Gerarda Labudy, BaPan, 1997, nr 38, s. 115–117.
20 tamże, s. 117.
21 PanaWoP, Materiały anny Marciniak, pozycja spisu 162. zob. też Akademickie korzenie, „Głos
Wielkopolski”, nr 35 z 11 ii 1999; Towarzystwo o uniwersytecie, „Gazeta Wielkopolska”, dodatek „Gazety
Wyborczej”, 13–14 ii 1999.
22 zob. a. Marciniak, Udział Tytusa Działyńskiego w powstaniu i rozwoju Poznańskiego Towarzystwa Przy-
jaciół Nauk, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1978, z. 14, s. 17–49; tejże, Rola Tytusa i Jana Działyńskich
w rozwoju ośrodka naukowego w Wielkopolsce, Warszawa–Poznań 1980; tejże, Zasługi Augusta Cieszkow-
skiego dla Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] August Cieszkowski� Wielkopolanin i Europej-
czyk, red. B. Goryńska-Bittner, J. stępień, Poznań 1994, s. 85–103; tejże, Nauczyciele poznańscy wśród zało-
życieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Kronika Miasta Poznania”, 4/2001, s. 283–302; tejże, Recepcja idei
Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wielkopolsce, „Miscellanea Historico-archivistica” 2002,
t. 14, s. 107–112.
23 PanaWoP, Księga nabytków archiwalnych „B”, nr 288.
24 tamże, nr 303.
25 tamże, nr 309.
26 tamże, nr 349.
27 tamże, nr 350.
WSPÓŁPRACA POZNAŃSKIEGO ODDZIAŁU ARCHIWUM PAN z PTPN
6. Jubileusz 40-lecia działalności Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, maj 1996 r,
od lewej: dr Anna Marcinak, prof. Gerard Labuda, dr Alicja Kulecka,
prezes PTPN prof. Alicja Karłowska-Kamzowa, mgr Jacek Latzke, fot. ze zb. PANAWOP
jako placówka naukowo-badawcza. Na okolicznościowe spotkanie zorganizowane
w siedzibie Archiwum przybyli m.in. goście reprezentujący Naczelną Dyrekcję
Archiwów Państwowych oraz archiwa poznańskie i warszawskie. W tym gronie
nie mogło również zabraknąć przedstawicieli PTPN*. Dyrektor Biura Zarządu
Towarzystwa Stanisław Jakóbczyk w adresie gratulacyjnym, przekazanym ówcze-
snemu Prezesowi Oddziału PAN w Poznaniu prof. Janowi Węglarzowi, pisał:
„Na Pana ręce, w imieniu Zarządu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
składamy serdeczne i szczere gratulacje z okazji półwiecza istnienia Oddziału
Poznańskiego Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Jego działalność, a szczególnie
częste, pełne niezwykle ciekawych i cennych dokumentów wystawy, pozwalają śro-
dowisku naukowemu Poznania na uświadomienie sobie istoty swoich korzeni, a dla
całej społeczności naszego miasta stanowią źródło wiedzy o wspaniałej przeszłości
jego intelektualnych elit, pokazując nie tylko ich naukowe sukcesy, ale też godną
szacunku postawę etyczną, głęboki patriotyzm, poważanie wartości wyższych.
Z początkiem lipca 2006 roku długoletnia kierownik Oddziału Anna
Marciniak przeszła na emeryturę, a od sierpnia tegoż roku jej obowiązki prze-
jął Jarosław Matysiak. Rok później, w listopadzie 2007 roku, z okazji odsłonię-
cia tablicy pamiątkowej poświęconej Heliodorowi Święcickiemu na dziedzińcu
budynku Towarzystwa, Archiwum przygotowało wystawę okolicznościową
28 4. Marciniak, Jubileusz czterdziestolecia Oddziału Poznańskiego Archiwum PAN, BAPAN, 1997, nr 38,
s. 114-115.
155
JAROSŁAW MATYSIAK
7. Order Legii Honorowej i dyplom przyznany Heliodorowi Święcickiemu przez prezydenta Republiki
Francuskiej, 1 sierpnia 1922 r., fot. ze zb. PANAWOP
wybranych dokumentów i materiałów z jego spuścizny. Temat spuścizny, jej
pozyskiwania, opracowywania i udostępniania był zarazem tematem konferencji
Spuścizny w archiwach i bibliotekach miasta Poznania, zorganizowanej w listopa-
dzie 2010 roku przez Archiwum PAN Oddział w Poznaniu, Polskie Towarzystwo
Archiwalne i PTPN”. Kolejną wspólną inicjatywą archiwum i Towarzystwa była
wystawa okolicznościowa poświęcona Heliodorowi Święcickiemu, która w maju
2014 roku towarzyszyła IV seminarium naukowemu Założyciele Uniwersytetu
Poznańskiego. Profesor Heliodor Święcicki”.
Materiały Heliodora Święcickiego” — współzałożyciela i pierwszego rektora
Uniwersytetu Poznańskiego oraz prezesa i honorowego członka Towarzystwa — były
i są jednymi z najczęściej wykorzystywanych archiwaliów na potrzeby rozmaitych
inicjatyw naukowych. Obok nich Poznański Oddział Archiwum PAN przechowuje
spuściznę siedmiu innych prezesów PTPN: Bronisława Dembińskiego? Zygmunta
2 Zob. Spuścizny w zbiorach poznańskich archiwów i bibliotek, red. H. Krajewska, J. Malinowska, J. Maty-
siak, Poznań 2011.
30 Owocem tegoż oraz poprzednich seminariów „Założyciele Uniwersytetu Poznańskiego”, które w latach
2010-2014 odbywały się na UAM w ramach Dekady Jubileuszowej, jest publikacja pt. „Nie zgaśnie pamięć
o Waszej pracy”. Założyciele Uniwersytetu Poznańskiego, red. A. Pihan-Kijasowa, D. Konieczka-Śliwińska,
Poznań 2016.
31], Matysiak, Materiały Heliodora Święcickiego (1854-1923) (PIII-85), BAPAN, 2015, nr 56, s. 10-25,
tegoż, Spuścizna Heliodora Święcickiego w zbiorach Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu
[w:] „Nie zgaśnie pamięć..., s. 167-173. Spuścizna H. Święcickiego jest także dostępna na stronach interne-
towych Cyfrowego Repozytorium Lokalnego CYRYL.
32K, Dopierała, Materiały Bronisława Dembińskiego, BAPAN, 1972, nr 15, s. 11-71.
156
Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum PAN z PTPN
157
Wojciechowskiego33,
Kazimierza
tymienieckiego34,
stefana
Barbackiego35,
zdzisława Kaczmarczyka36 i zbigniewa zakrzewskiego37. Wszystkie one, z wyjąt-
kiem materiałów Kazimierza tymienieckiego, są uporządkowane w formie inwen-
tarzy i dostępne dla czytelników. Jeśli do tego dodamy spuściznę przeszło 150 osób
będących członkami towarzystwa, to otrzymamy potężną bazę źródłową o obję-
tości ok. 400 metrów bieżących akt, niezwykle pomocną w badaniach nad dzie-
jami PtPn38. Przeważająca większość archiwaliów tej proweniencji dotyczy okresu
powojennego, ale są też dokumenty z okresu międzywojennego i starsze, szcze-
gólnie cenne z uwagi na zniszczenie, w czasie walk o Poznań w 1945 roku, akt
towarzystwa z lat 1857–1939. są to przeważnie świadectwa powołań na członków
korporacji, sekretarzy i przewodniczących poszczególnych Wydziałów, zaprosze-
nia, zawiadomienia, korespondencja, zestawienia finansowe etc. W archiwum
znajdują się również materiały osób, które posiadały tytuł członka honorowego
towarzystwa.
spuścizna wybitnych uczonych, zgromadzona w wyniku trudnych, często wielolet-
nich starań (zakupy, dary, depozyty), stanowi obecnie główny trzon zbiorów archiwum.
najobszerniejsza jest ta pozostawiona przez humanistów. W tym miejscu wymieńmy
choćby materiały Józefa Kostrzewskiego, archeologa, odkrywcy Biskupina39, bada-
czy dziejów Wielkopolski – zdzisława Grota40 i Witolda Jakóbczyka41, Kazimierza
Kaczmarczyka42, ks. stanisława Kozierowskiego43, Henryka łowmiańskiego44,
Marii Wojciechowskiej45, wybitnych prawników – tadeusza Cypriana46, Janusza
Deresiewicza47,
Witolda
Maisla48,
antoniego
Peretiatkowicza49,
Bohdana
Winiarskiego50, zygmunta ziembińskiego51, czy też filologów – Romana Pollaka52,
33 M. Boksa, Materiały Zygmunta Wojciechowskiego (1900–1955), sygn� P�III-8, Poznań 2014, mps.
34 PanaWoP, Materiały Kazimierza tymienieckiego, sygn. P.iii-40.
35 J. Matysiak, t. Poradzewski, Materiały Stefana Barbackiego (1903–1979), sygn� P�III-146, Poznań 2013, mps.
36 P. Dembiński, J. Matysiak, Materiały Zdzisława Kaczmarczyka (1911–1980), sygn� P�III-68, BaPan, 2007,
nr 48, s. 110–149.
37 M. Boksa, Materiały Zbigniewa Zakrzewskiego (1912–1992), sygn� P�III-100, Poznań 2016, mps.
38 Dokładny i na bieżąco aktualizowany wykaz spuścizny przechowywanej w Poznańskim oddziale archi-
wum Pan dostępny jest na stronie internetowej oddziału, zob. www.archpan.poznan.pl.
39 a. Prinke, Materiały Józefa Kostrzewskiego (1885–1969), P�III-51, Poznań 2016, mps.
40 PanaWoP, Materiały zdzisława Grota (1903–1984), P.iii-77.
41 R. Dąbrowski, Materiały Witolda Jakóbczyka (1909–1986), P�III-78, BaPan, 2007, nr 48, s. 70–109.
42 a. Marciniak, J. Matysiak, Materiały Kazimierza Kaczmarczyka (1878–1966), P�III-35, Poznań 2010, mps.
43 J. Latzke, Materiały Stanisława Kozierowskiego (1874–1949), P�III-15, BaPan, 1984, nr 26, s. 8–87.
44 PanaWoP, Materiały Henryka łowmiańskiego (1898–1986), P.iii-96.
45 PanaWoP, Materiały Marii Wojciechowskiej (1902–1990), P.iii-59.
46 P. Dembiński, J. Matysiak, Materiały Tadeusza Cypriana (1898–1979), P�III-73, BaPan, 2007, nr 48, s. 26–69.
47 PanaWoP, Materiały Janusza Deresiewicza (1910–1992), P.iii-92.
48 PanaWoP, Materiały Witolda Maisla (1914–1993), P.iii-97.
49 a. Marciniak, Materiały Antoniego Peretiatkowicza (1884–1956), P�III-27, BaPan, 1971, nr 14, s. 27–66.
50 J. Matysiak, Materiały Bogdana Winiarskiego (1884–1969), P�III-99, Poznań 2016, mps.
51 PanaWoP, Materiały zygmunta ziembińskiego (1920–1996), P.iii-120.
52 PanaWoP, Materiały Romana Pollaka (1886–1972), P.iii-63.
Jarosław Matysiak
158
stefana saskiego53, stefana Vrtela-Wierczyńskiego54 i Jerzego ziomka55. Bardzo
cennym zbiorem jest również obszerna kolekcja stanisława Helsztyńskiego56, który
począwszy od lat 60., systematycznie deponował w archiwum Pan swoje rękopisy
i korespondencję. znalazły się tu liczne autografy literackie, w tym cała spuścizna
stanisławy Przybyszewskiej57, nadto obszerne materiały do dziejów regionalistyki
wielkopolskiej. Kilkanaście kolejnych to materiały profesorów Wydziału Rolniczo-
Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego, m.in. Felicjana Dembińskiego58, Bronisława
niklewskiego59,
Wiktora
schramma60,
Feliksa
terlikowskiego61,
tadeusza
Vetulaniego62 i Karola zaleskiego63. z przedstawicieli nauk przyrodniczych na uwagę
zasługują archiwalia po światowej sławy uczonych: astronomie Józefie Witkowskim64
czy matematyku Władysławie orliczu65.
nauki medyczne reprezentuje spuścizna: Franciszka Chłapowskiego66, Ludwika
skubiszewskiego67, Józefa Jankowiaka68, Józefa Wizy69, a także obszerne zbiory zgro-
madzone przez adama Wrzoska, historyka medycyny i kolekcjonera materiałów
źródłowych do jej polskich dziejów. Wśród tych ostatnich materiałów znajduje się
najstarszy, przechowywany w archiwum, dokument związany z PtPn – nomina-
cja Wrzoska na członka honorowego towarzystwa z maja 1912 roku, z podpisami
prezesa ks. bpa Edwarda Likowskiego oraz wiceprezesa Heliodora Święcickiego.
interesująca jest również korespondencja, którą adam Wrzosek prowadził z przy-
jaciółmi, znajomymi i współpracownikami, niekiedy członkami (w tym członkami
honorowymi) PtPn, m.in. z napoleonem Cybulskim, Wiktorem Degą, rektorem
Uniwersytetu Jagiellońskiego stanisławem Maziarskim, antropologiem Janem
Mydlarskim czy też prezydentem Poznania Cyrylem Ratajskim. W jego mate-
riałach znajduje się ponadto ciekawy list ignacego Józefa Kraszewskiego z kwiet-
nia 1878 roku, adresowany do Piotra Falkenhagena-zaleskiego. Cenne mate-
riały do dziejów ochrony przyrody znajdują się w papierach adama Wodziczki70
53 J. Matysiak, Materiały Stefana Saskiego (1888–1974), P�III-62, Poznań 1999, mps.
54 PanaWoP, Materiały stefana Vrtela-Wierczyńskiego (1886–1963), P.iii-32.
55 PanaWoP, Materiały Jerzego ziomka (1924–1990), P.iii-95.
56 PanaWoP, Materiały stanisława Helsztyńskiego (1891–1986), P.iii-52.
57 E. Ruta-solarska, Materiały Stanisławy Przybyszewskiej (1901–1935), P�III-52A, BaPan, 2000, nr 41, s. 77–94.
58 PanaWoP, Materiały Felicjana Dembińskiego (1901–1981), P.iii-71.
59 M. adamczewska-Jackowiak, Materiały Bronisława Niklewskiego, BaPan, 1979, nr 22, s. 107–144.
60 a. Marciniak, Materiały Wiktora Schramma, BaPan, 1967, nr 10, s. 20–106.
61 M. adamczewska, Materiały Feliksa Terlikowskiego, tamże, 1973, nr 16, s. 100–125.
62 J. Matysiak, Materiały Tadeusza Vetulaniego (1897–1952) P�III-47, Poznań 2015, mps.
63 PanaWoP, Materiały Karola zaleskiego (1890–1969), P.iii-55.
64 PanaWoP, Materiały Józefa Witkowskiego (1892–1976), P.iii-90.
65 J. Matysiak, Materiały Władysława Orlicza (1903–1990), P�III-91, Poznań 2011, mps.
66 tenże, Materiały Franciszka Chłapowskiego (1846–1923), P�III-60, Poznań 2014, mps.
67 J. szajbel, Materiały Ludwika Skubiszewskiego, BaPan, 1964, nr 7, s. 94–105.
68 PanaWoP, Materiały Józefa Jankowiaka (1904–1984), P.iii-84.
69 J. Matysiak, K. Banaś, Materiały Józefa Wizy (1905–1976), sygn� P�III-115, Poznań 2012, mps.
70 P. Dembiński, J. Matysiak, Materiały Adama Wodziczki (1887–1948), sygn� P�III-7, „Biuletyn Polskiej
akademii nauk” 2007, nr 48, s. 172–204.
Współpraca Poznańskiego Oddziału Archiwum PAN z PTPN
159
i Heleny szafran71. W archiwum przechowywane są także materiały kilkudzie-
sięciu członków Pan, związanych przez jakiś czas miejscem pracy i zamieszkania
z Wielkopolską, a także spuścizna ośmiu rektorów Uniwersytetu Poznańskiego.
zbiory archiwum Pan w Poznaniu zawierają bogatą dokumentację do dzie-
jów nauki w Polsce. Dotyczą one tak placówek naukowych, w tym pracowni,
redakcji i niektórych instytutów Pan, uniwersytetu oraz szeregu innych poznań-
skich uczelni, jak i biografii poszczególnych uczonych, zwłaszcza tych związa-
nych z Poznaniem i Wielkopolską. Ponieważ wielu z nich udzielało się w roz-
maitych organizacjach naukowych, politycznych i społecznych, w ich spuściźnie
znajdziemy materiały dokumentujące polityczną historię Polski czy też dzieje róż-
nych instytucji, które wspierały polską naukę. Wielu z nich współpracowało czy
też korespondowało z przedstawicielami nauki i instytucjami zagranicznymi, stąd
w archiwum Pan znajdują się źródła do dziejów nauki w jej szerszym, między-
narodowym spektrum.
Wraz z kolejnymi nabytkami powiększa się również baza źródłowa dotycząca
dziejów PtPn. szczególnie cieszą materiały sprzed 1939 roku, których z powodu
zniszczeń wojennych jest stosunkowo niewiele. W chwili obecnej zasób poznań-
skiego oddziału archiwum Pan wynosi przeszło 440 metrów bieżących akt.
Całość liczy 197 zespołów: dwa zespoły instytucji działających przed powstaniem
Pan (pozyskane już w trakcie działalności archiwum), 24 zespoły instytucji i pla-
cówek Pan, wreszcie 171 zespołów pochodzenia prywatnego (spuścizna). te
ostatnie stanowią najobszerniejszy i najcenniejszy fragment zbiorów placówki,
która oprócz materiałów archiwalnych gromadzi także księgozbiór specjalistyczny
dotyczący dziejów nauki w Polsce i w Wielkopolsce. najważniejszym zadaniem
w perspektywie kolejnych lat działalności Poznańskiego oddziału archiwum
Pan pozostaje ochrona i gromadzenie zbiorów oraz ich skrupulatne opracowa-
nie, aby pozostawić następnym pokoleniom czytelny obraz nauki w Wielkopolsce
w XX i XXi wieku.
71 J. Matysiak, Materiały Heleny Szafran (1888–1969), P�III-38, Poznań 2005, mps.
160
Ks. Paweł Deskur
W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27
tak się składa, że w dzieje PtPn wpisuje się także kilkudziesięcioletnia histo-
ria zamieszkiwania w budynku należącym do tej szacownej instytucji kilkunastu
rodzin, wśród nich i mojej. Pewnie dlatego zostałem proszony, by powspominać
czasy i osoby, których życie toczyło się w tych murach. Wszak budynek staje się
domem dzięki ludziom, którzy w nim żyją. Proszę wybaczyć, że nie będzie to arty-
kuł naukowy, ale raczej swobodna gawęda.
Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk podaje, że budynek stojący dzisiaj
przy ul. Mielżyńskiego 27/29 został zbudowany w latach 1906–1908 staraniem
Rogera sławskiego z połączenia dwóch dawnych nieruchomości należących do
hrabiego seweryna Mielżyńskiego i hrabiostwa łąckich. zofia z Dobieckich i Jan
Deskur, moi dziadkowie, wprowadzili się do tej kamienicy w 1936 roku. W archi-
wum rodzinnym zachował się mały druczek, na którym zapisano, że Maria
Deskur (najstarsza córka zofii i Jana) „zgłosiła się na zamieszkanie i otrzymała
zameldowanie w domu przy ul. Mielżyńskiego 26/27 m. 9” (taki numer nosiła
kamienica do ii wojny światowej). zachował się także wpis w książeczce wojsko-
wej Jana Deskura z 6 marca 1936 roku o zmianie adresu zamieszkania na ulicę
Mielżyńskiego. Mniej więcej w tym samym czasie (marzec 1936) w mieszkaniu
przy Mielżyńskiego 26/27 nr 9 zjawiła się również druga rodzina, a mianowi-
cie siostra zofii z Dobieckich Deskurowej, augustyna z Dobieckich szeib. obie
rodziny zamieszkały w mieszkaniu na czwartym piętrze składającym się z czterech
dużych pokoi, dwóch kuchni, dwóch łazienek i dwóch pokoi dla służby. Pomiędzy
pokojami Deskurów i szeibów znajdował się jeszcze pokój zajmowany przez zofię
z Bosakowskich Dobiecką, matkę zofii i augustyny.
tak rozpoczęła się trwająca blisko 40 lat historia zamieszkiwania rodzin obu
sióstr w gmachu PtPn. Historia, która obfitowała – jak to w życiu bywa – w wyda-
rzenia radosne i tragiczne.
Skąd nasz ród?
Według dokumentów, sięgających XiV wieku, protoplaści polskiej rodziny
Deskur mieszkali na górzystych terenach francuskiego regionu auvergne (owernia),
podpisując się de Curtibus (później Descourtz, Descours). najwięcej człon-
ków rodziny zapuściło swe korzenie niedaleko posiadłości zwanej Chantemerle
w pobliżu miasteczka Chaudeyrolles u stóp góry Mézenc. Do dzisiaj zachował się
tam ich dom z inskrypcjami pochodzącymi z XVi wieku. oryginalny francuski
herb tzw. „blason parlant” (mówiący herb), obrazuje nazwę rodzinnej posiadło-
ści. Przedstawia dwa śpiewające kosy na złotej górze. Po francusku Chantemerle
W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27
znaczy „śpiewające kosy, natomiast
mała góra Mózenc, położona tuż
za Chantemerle, wiosną pokrywa
się kwiatami o złoto-żółtym odcie-
niu, zwanymi janowcem. Trudno
stwierdzić, który z członków rodziny
jako pierwszy otrzymał francuski
tytuł szlachecki. List Ludwika XV
z 1730 roku potwierdza, że Joachim-
-Jean-Pierre Descours i jego brat
Jean-Pierre byli szlachcicami.
Syn Joachima-Jean-Pierrea — Jan
Jerzy, Polak pierwszego pokolenia,
urodzony około 1741 roku, ożenił się
w 1775 roku z panną z patriotycznej
rodziny Salomeą Opacką, córką dwo-
rzanina króla Stanisława Augusta. Jan
Jerzy, służąc w armii polskiej, uzy-
skał stopień pułkownika. Był także
posłem na Sejm, krótko przed roz-
biorami Polski. Salomea i Jan Jerzy
Deskurowie doczekali się licznego 1. Zofia z Bosakowskich i August Dobieccy,
potomstwa — mieli pięciu synów wszystkie fot. ze zb. ks. P. Deskura
i dwie córki. Czterech z nich poszło
w ślady ojca i zostało oficerami
odznaczonymi za swoje zasługi. Ożenili się z pannami z patriotycznych polskich
rodów. Także ich synowie kontynuowali tradycję militarną rodziny.
Jednym z najbardziej inspirujących rodzinnych dokumentów przekazanych
następnym pokoleniom są wspomnienia wnuka Jana Jerzego, Bronisława Deskura
(1835-1895), zatytułowane Dla moich wnuków. Książka ta wydana we Lwowie
w 1892 roku jest patriotycznym, filozoficznym i politycznym testamentem czło-
wieka, który był jednym z przywódców ostatniego wielkiego powstania przeciwko
carskiej Rosji w 1863 roku oraz jednym z pierwszych polskich ziemian, którzy
znieśli pańszczyznę. Pisze on: „Kochane Wnuki! Szlachetność przeto jest wyłączną
własnością jednostki, jej życiowych zasług moralnych i pracy, ale nie przechodzi
w krew i kości jej potomstwa. [...] Niech więc was nie wbijają w pychę zasługi
i zaszczyty przodków waszych, bo te należą do historii, nie do was, wy macie je
zdobyć dopiero swym życiem w społeczeństwie, które was otacza. Opisuje dalej
dzieje rodziny Deskurów walczących o niepodległość Polski. Kończąc, przekazuje
pałeczkę swoim potomkom z prośbą, by kontynuowali tę walkę. Obaj jego wnuko-
wie, Jan i Jerzy, którym książka ta była pierwotnie dedykowana, zostali odznaczeni
za swoje wybitne zasługi w walkach z bolszewikami o zachowanie polskich ziem
wschodnich po I wojnie światowej.
Starszy syn Bronisława, Jan Stanisław urodzony w 1860 roku, jako trzyletni
chłopiec wyemigrował z rodzicami po powstaniu styczniowym do Francji. Po
siedmioletnim tam pobycie powrócił z rodzicami do kraju. Ukończył Wydział
161
Ks. PAWEŁ DESKUR
Prawny Uniwersytetu Lwowskiego,
uzyskując dyplom doktora praw.
W 1891 roku ożenił się z Kazimierą
Rudowską herbu Prus III i miał z nią
czworo dzieci. Po paroletnim pro-
wadzeniu adwokatury w 1899 roku
na prośbę Jana Stapińskiego, ini-
cjatora Banku Parcelacyjnego we
Lwowie, objął dyrekcję tego banku,
jako pierwszy jego dyrektor i organi-
zator. Celem banku było ułatwienie
chłopom nabywania ziemi i koloni-
zowanie przez nich kresów wschod-
nich Małopolski, zamieszkanych
wówczas przeważnie przez Rusinów
i Ukraińców. Przepojony od dzieciń-
stwa zasadami swego ojca Bronisława
uważał, że „tyle jest Polski, ile ma
ziemi chłop polski pod swoimi
nogami” (demokratyczna maksyma
życiowa Jana). Kierownictwo Banku
Jan utrzymał aż do jego likwida-
cji w roku 1912. W 1918 roku brał
2. Augustyna, Zofia i Adam Dobieccy — czynny udział w obronie Lwowa jako
dzieci Augusta i Zofii z Bosakowskich komendant Oddziału Miejskiego
Straży Obywatelskiej, za co otrzymał
odznakę „Orląt Lwowskich” W tym
czasie obaj jego synowie, Jan i Jerzy, pełnili służbę jako oficerowie w Wojsku
Polskim. Jan — dumny ze swych synów — bolał, że przerwał tradycję rodzinną
czynnej służby w wojsku polskim. Dlatego mimo że miał już przekroczony 60. rok
życia, wstąpił jako ochotnik szeregowy do tworzącego się we Lwowie 214. Pułku
Ułanów. Nie przyjął ofiarowanego mu stopnia oficerskiego. Z pułkiem brał udział
w walkach obrony Warszawy, a następnie na Wołyniu i Litwie. Po odparciu bolsze-
wików przez Wojsko Polskie powrócił do zawodu prawnika.
Starszy syn Jana Stanisława, Jan Michał, urodził się 13 października 1893 roku
we Lwowie. Ukończył Gimnazjum Klasyczne oo. Jezuitów w Chyrowie. Do wybu-
chu I wojny światowej uczęszczał na Wydział Melioracji Akademii Ziemiańskiej
w Wiedniu (Hochschule fiir Bodenkultur). W 1914 roku studia przerwało
powołanie do służby wojskowej w armii austriackiej. Został przydzielony do
Baterii Zapasowej 43. Dywizjonu Artylerii Polowej Obrony Krajowej (Landwehr
Haubitzen Division) we Lwowie. W Wielką Sobotę 1915 roku otrzymał „chrzest
bojowy” w walkach na granicy Węgier i Małopolski. W jesieni 1915 roku dywi-
zjon został przeniesiony na front włoski. 13 września 1916 roku Jan został ciężko
ranny nad Isonzo. Leczył się w szpitalach wojskowych w Ljubljanie i w Wiedniu.
Tam też poznał i zaręczył się 21 grudnia 1916 roku z Zofią Dobiecką, córką
Augusta Dobieckiego herbu Grzymała i Zofii z Bosakowskich. August był szefem
162
W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27
163
sekcji w Ministerstwie Przemysłu w Wiedniu, a później szefem Departamentu
w Ministerstwie Przemysłu i Handlu w Warszawie. We wrześniu 1918 roku Jan
otrzymał urlop i 14 września w Rzeszowie zawarł związek małżeński z zofią
Dobiecką. 8 listopada 1918 roku wstąpił do armii Polskiej w stopniu porucznika
i został przydzielony do attaché Wojskowego Polskiego w Wiedniu jako komen-
dant oddziału (Detachement). W marcu 1921 otrzymał bezterminowy urlop dla
ukończenia studiów akademickich w Wyższej szkole Gospodarstwa Wiejskiego.
Mając jednak rodzinę, musiał już pracować, więc przerwał studia i dostał posadę
administratora w Fabryce Czekolady i Wód Mineralnych K. Machlejda na
Woli w Warszawie. W październiku 1921 roku przeniósł się do Warszawskiego
towarzystwa Ubezpieczeń transportowych (WtU) z siedzibą w Poznaniu.
W archiwach rodzinnych zachowało się datowane na 10 października 1922 roku
pozwolenie dla zofii Deskur na sprowadzenie się do Poznania. Rodzina zamiesz-
kała najpierw przy ul. 27 Grudnia 10. archiwa rodzinne przechowują także wspo-
mniany już wcześniej dokument potwierdzający zameldowanie najstarszej córki
zofii i Jana Deskurów – Marii Deskur w domu przy ul. seweryna Mielżyńskiego
26/27 m. 9. W tym czasie zofia i Jan Deskurowie cieszyli się już posiadaniem sze-
ściorga dzieci: najstarszej Marii – urodzonej w 1920 roku w Warszawie, potem Jana
ignacego (ur. 1922 w ostrowie Wielkopolskim) oraz urodzonych już w Poznaniu:
andrzeja (1924), zofii (1927), Marcina (1929) i Kazimierza (1930).
Protoplasta polskiej gałęzi rodu szeibów był narodowości węgierskiej, wyzna-
nia kalwińskiego. Jako tłumacz Pisma Świętego na język niemiecki, z zawodu
adwokat, czuł się prześladowany przez katolicką większość na Węgrzech, wobec
czego z początkiem XiX wieku opuścił Węgry i schronił się w Peczeniżynie koło
Kołomyi, gdzie nabył majątek ziemski. tam poznał nieznaną z imienia i nazwiska
Polkę, zmienił dla niej wyznanie na katolickie, ożenił się z nią i doczekał dwóch
synów: Henryka i Erwina. Wysłał ich obu na wychowanie i wykształcenie do
Konwiktu oo. Jezuitów w Chyrowie. Po zakończeniu nauki obaj studiowali prawo
na Uniwersytecie Wiedeńskim i zostali adwokatami. obaj też ożenili się z Polkami
i każde z małżeństw doczekało się po jednym synu, którzy przeszli tę samą drogę
wychowania i wykształcenia co ich ojcowie. syn Henryka Erwin uzyskał dyplom
doktora praw. Erwin w okresie studiów w Wiedniu poznał augustynę Dobiecką,
córkę augusta i zofii z Bosakowskich. augustyna miała dwie młodsze siostry, zofię
i Paulinę (zmarła jako niemowlę), oraz brata adama. Całe rodzeństwo Dobieckich
było starannie wykształcone. Wszyscy ukończyli Wiedeńskie Konserwatorium
Muzyczne – augustyna w klasie skrzypiec, zofia i adam w klasie fortepianu.
zawdzięczali to głównie swej matce, która znana była m.in. z tego, że dawała kon-
certy muzyczne w Wiedniu. augustyna i Erwin zawarli związek małżeński 1 wrze-
śnia 1912 roku w Wiedniu. Młodzi małżonkowie po ślubie zamieszkali we Lwowie,
wybuch i wojny światowej spowodował jednak, że przenieśli się do Wiednia,
do rodziców augustyny. Pod koniec wojny zamieszkali w ostrzeszowie, potem
w ostrowie Wielkopolskim, w końcu w Koźminie. Jan adam szeib, syn augustyny
i Erwina (ur. 1921), wspomina, że „w 1925 roku w ostrowie Wlkp. odwiedzała ich
ciocia zosia (z Dobieckich Deskurowa), która przyjeżdżała z Poznania”. notabene
w ostrowie Wlkp. w 1922 roku – czego nie mógł pamiętać Jan adam – urodził się
syn zofii i Jana Deskurów, Jan ignacy. zofia rodziła więc pod opieką swojej starszej
Ks. Paweł Deskur
164
siostry. Erwin i augustyna szeibowie sprowadzili się do Poznania około 1931 roku
i zamieszkali początkowo przy ul. orzeszkowej 7, potem przy ul. Matejki 56,
wreszcie przy alei Hetmańskiej 1 (w latach 1934–1936). W tym czasie augustyna
i Erwin szeibowie cieszyli się już ósemką dzieci: Henrykiem (ur. 1912), Erwinem
(1916), stanisławem (1918), Janem (1921), stefanem (1923), zofią (1925), Marią
(1930) i tadeuszem (1933). W 1936 roku cała ich rodzina przeniosła się do miesz-
kania nr 9 przy ul. Mielżyńskiego 26/27.
Lata 1936–1945
Jeszcze przed rokiem 1936 obie rodziny Deskurów i szeibów, mieszkając pod
różnymi poznańskimi adresami, utrzymywały ze sobą bliskie kontakty. Żywe
pozostały wspomnienia wzajemnych odwiedzin, którym towarzyszył gwar czy-
niony przez niezłą gromadkę dzieci (6 Deskurów i 8 szeibów). Cieszyły się one
zwłaszcza wtedy, gdy ich mamy zofia i augustyna organizowały zabawy, bale
kostiumowe lub kotylionowe lub gdy wspólnie zasiadały do koncertów skrzypco-
wo-fortepianowych. zofia grała wówczas na fortepianie należącym do jej matki
zofii z Bosakowskich Dobieckiej, przywiezionym jeszcze z Wiednia. Jan szeib
wspomina: „Ja ze stefanem (młodszym bratem) dosyć często spotykaliśmy się
z Jankiem i Jędrkiem (Deskurami). Ciocia zosia raz na miesiąc organizowała
dla Marysi (córki) i jej koleżanek oraz kolegów (stasia i Erwina szeibów) i dla
mnie tzw. »jour-fixy«, podczas których tańczyliśmy”. Można sobie wyobrazić, że te
wspólne więzi uległy jeszcze zacieśnieniu, gdy w 1936 roku obie rodziny zamiesz-
kały na czwartym piętrze domu przy ul. Mielżyńskiego 26/27 (taka była wówczas
numeracja) w mieszkaniu po lewej stronie pod numerem 9.
obaj ojcowie zaabsorbowani byli swoją pracą. Jan Deskur aż do wybuchu
ii wojny światowej pracował w poznańskiej siedzibie Warszawskiego towarzystwa
Ubezpieczeń transportowych (WtU). Erwin szeib prowadził kancelarie adwokac-
kie w Poznaniu i w innym miejscowościach. ich żony zofia i augustyna zajęte były
wychowaniem gromadki dzieci. starsze z nich studiowały już na Uniwersytecie
Poznańskim. Maria Deskur po ukończeniu prywatnego Gimnazjum Żeńskiego,
którego właścicielką była pani aleksandra słomińska, wielce zasłużona wycho-
wawczyni młodzieży polskiej za czasów Kulturkampfu, rozpoczęła w 1938 roku
studia na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Poznańskiego. Erwin i Henryk
szeibowie studiowali prawo. Młodsze rodzeństwo (Jan ignacy i andrzej Deskur)
uczęszczało do Gimnazjum im. Bergera.
W roku 1937 zmarła nestorka rodu zofia z Bosakowskich Dobiecka, matka
augustyny i zofii. W archiwach rodzinnych zachowało się wspomnienie tadeusza
szeiba, który pamiętał, że „ciało Babci po śmierci leżało na stole w dużym pokoju
mieszkania pod nr. 9”, oraz wykonana 30 maja 1937 roku fotografia z pogrzebu,
na której rozpoznać można najmłodszych Deskurów i szeibów kroczących za
trumną.
W miarę szczęśliwy i spokojny żywot obu rodzin w kamienicy przy
ul. Mielżyńskiego przerwał wybuch ii wojny światowej. Jan Michał Deskur
(głowa rodziny) został 25 sierpnia 1939 roku zmobilizowany jako oficer rezerwy
i przydzielony do sztabu okręgu Wojskowego w Poznaniu. W związku ze zbli-
żającym się frontem wojennym 3 września 1939 roku sztab został ewakuowany
W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27
1 : ś
Potwierdzenie zameldowania.
UO ka Ń
J
Nazwisko .-................. „LN Md! UWo SENA Ez CJi 4
Imiona AAU ai Naa. af 5
0
O_O LE REA O TT EP dw ATP
Y w” y
y
poprzednio zamieszkały w DA Ów z (Ów. tr
zgłosił się na zamieszkanie dn. /Q.... m=ca..
19.(,.r. i został zameldowany w domu Nr. .. Ś, Ls
Nr. m...4]... przy Ep Mu e Kom.
Podpis Pa GRON"
ka 3 „jŹ ć 1
3. Potwierdzenie zameldowania Marii, Kazimierza i Zofii Deskurów (dzieci Zofii z Dobieckich
i Jana Deskurów) w mieszkaniu przy ul. Seweryna Mielżyńskiego 26/27 m. 9, 6 marca 1936 r.
przez Wrześnię, Kutno, Warszawę i Lublin do Brześcia nad Bugiem. Tam jego
jednostka została rozwiązana, a Jan z kilkoma oficerami i żołnierzami odkomen-
derowany do Lwowa. Jadąc dalej, w myśl rozkazu przybył do Zaleszczyk. Tu na
rozkaz Naczelnego Dowództwa przeszedł przez granicę i 17 września 1939 roku
został internowany przez Rumunów, po czym zesłany przez nich do Corabii nad
Dunajem jako komendant Obozu Internowanych Oficerów Polskich i ich rodzin.
Tragiczne lata wojenne spędził w kolejnych obozach jenieckich w Rumunii
(Targoviste, Calimanesti, Comigani) i w Niemczech (Dorsten, Dossel). 1 kwietnia
1945 roku, w pierwszy dzień Świąt Wielkanocnych, obóz został wyzwolony przez
wojska alianckie. Jan został wówczas przydzielony do sekcji opieki nad uwolnio-
nymi z niewoli żołnierzami alianckimi i cywilami zesłanymi przez Niemców na
roboty do Rzeszy. Zajmował się ich ewakuacją do ich macierzystych krajów.
Najstarszy syn Jana Michała, Jan Ignacy, jako członek PW w dniach 1 i 2 wrześ-
nia 1939 roku ochraniał dworzec główny w Poznaniu. 3 września otrzymał rozkaz
udania się do Kutna, dokąd ruszył, jak sam wspominał, „w nastroju patriotycz-
nym i podniosłym. Tam otrzymał kolejny rozkaz natychmiastowego udania się
do Warszawy. Jako zwiadowca i wartownik bronił stolicy od 7 do 25 września.
7 października powrócił do Poznania. Aby uniknąć robót przymusowych, prawie
nie wychodził z mieszkania, zwłaszcza że jedynym okryciem był mundurek gim-
nazjalny, w którym nie wolno było się pokazywać. Mundur i płaszcz poszły więc
do krawca do wyprucia wszywek. Jednak do właściciela nigdy już nie powróciły.
165
Ks. PAWEŁ DESKUR
4. Pogrzeb Zofii z Bosakowskich Dobieckiej, na pierwszym planie od lewej dzieci Erwina i Augustyny
z Dobieckich Szeib oraz dzieci Jana i Zofii z Dobieckich Deskur, 30 maja 1937 r.
Andrzej Deskur razem z dwoma kuzynami, Janem i Stefanem Szeibami, zostali
zmobilizowani 5 września 1939 roku. Zgłosili się na miejsce zbiórki, skąd ruszyli
pieszo szosą w kierunku Warszawy. W ogarniętym wojną kraju i w ogólnym
zamęcie do 30 września wędrowali pieszo i pociągami z Warszawy przez Radom,
Lublin, Chełm, Łuck, Krzemieniec, Zbaraż, Tarnopol, Lwów, znów Warszawę, by
16 listopada 1939 roku powrócić do Poznania. Jan Szeib tak wspomina: „Na ulicy
Seweryna Mielżyńskiego spotkaliśmy jakiegoś mężczyznę z wieloma kluczami
zawieszonymi na kolistym drucie. Po naszym wyjaśnieniu otworzył nam bramę do
budynku nr 26/27, do którego weszliśmy, udając się na czwarte piętro, i zadzwo-
niliśmy do mieszkania nr 9. Po otwarciu drzwi nastąpiło radosne nas przywitanie,
bo rodzice nie spodziewali się nas ujrzeć żywych. Przy tym dowiedzieliśmy się, że
brat Erwin (Szeib) zmarł od ran odniesionych w bitwie nad Bzurą, że Henryk jest
w Warszawie, że Wuja Janka (Deskura) nie ma, gdyż jeszcze nie powrócił, że Staś
i Erwin (Szeib) ożenili się”
W grudniu 1939 roku rozpoczęła się trwająca do maja 1940 roku i przeprowa-
dzana przez Niemców akcja wywozu ludności polskiej i żydowskiej do Generalnego
Gubernatorstwa. 31 tysięcy Polaków i 1012 Żydów przeszło przez niemiecki
obóz przesiedleńczy Durchgangslager Glowna, zorganizowany w Poznaniu na
Głównej. 14 grudnia 1939 roku do drzwi mieszkania zamieszkanego przez rodziny
Deskurów i Szeibów zapukali żołnierze niemieccy. Mieszkańcom dali 15 minut na
spakowanie najbardziej potrzebnych rzeczy. Zofia Deskurowa zdołała zapakować
po kilkanaście srebrnych łyżek i widelców, a także szczególnie cenne zdjęcia por-
tretowe przodków, w tym dagerotyp Jana Deskura, ojca Bronisława. Przedmioty
te uratowane z tułaczki wojennej przechowywane są do dziś jak cenne relikwie.
166
W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27
5. Dzieci Zofii z Dobieckich i Jana Deskurów:
Maria, Jan, Andrzej, Zofia, Marcin, Kazimierz, Poznań, ok. 1939 r.
Niemcy wywieźli obie rodziny do obozu na Głównej. W wydanej w 2008 roku
przez Instytut Zachodni publikacji zawierającej imienne listy osób, które przewi-
nęły się przez ów obóz, znaleźć można zarówno rodzinę Deskurów, jak i rodzinę
Szeibów (podano, że obie mieszkały przy Leo Schlageterstr. 26/27 nr 9).
Z obozu na Głównej obie rodziny zostały tym samym transportem wywie-
zione pod Lublin. Stamtąd Zofia Deskurowa z dziećmi trafiła do Kraśnika, gdzie
mieszkała jej szwagierka. Pozostawała tam od grudnia 1939 do lutego 1940 roku.
Jej starsze dzieci udzielały korepetycji (Maria), pracowały przy zbieraniu żywicy
(Jan, Andrzej). Po tułaczce po różnych majątkach (Wyżnianka II-IX 1940,
167
Ks. PAWEŁ DESKUR
6. Zofia z Dobieckich Deskur z dziećmi Marią, Janem, Andrzejem, Zofią,
Marcinem i Kazikiem podczas wysiedlenia, majątek Gole, 6 września 1942 r.
Zaklików IX 1940-VIII 1942) Zofia z dziećmi zamieszkała ostatecznie w majątku
Gole pod Warszawą (VIII 1942-1III 1945), gdzie pracowała w buchalterii. Jej syn
Jan Ignacy został zarządcą pięciu okolicznych majątków rolnych. W tym czasie
jeździł do Warszawy na tajne komplety. Tuż przed wybuchem powstania warszaw-
skiego wyjechał w Kieleckie do Sancygniowa, majątku dalszej rodziny Deskurów,
w którym przebywał jego brat Andrzej. Obaj wstąpili do Armii Krajowej, gdzie
od lipca 1944 do stycznia 1945 roku służyli m.in. w oddziale „Skrzetuski”. Na
początku roku 1945 obaj wrócili do rodziny w Golach.
W tym czasie rodzina Augustyny i Erwina Szeibów, wywieziona pod Lublin,
dotarła ostatecznie do miejscowości Goraj. Erwin prowadził wówczas kancela-
rię w Tarnogrodzie, dokąd jego żona Augustyna z piątką spośród swoich dzieci
przeniosła się 20 czerwca 1940 roku. Zajęli tam dwupokojowe mieszkanie. W jed-
nym pokoju mieszkała cała ich rodzina, a w drugim Ojciec prowadził kancela-
rię. Jednak 2 kwietnia 1941 roku Erwin ojciec i jego syn Henryk zostali areszto-
wani i wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Z końcem czerwca
168
W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27
169
tegoż roku w odstępie jednego dnia (28 i 29 Vi) nadeszły zawiadomienia o ich
śmierci na skutek biegunki. Krótko potem augustyna szeib z dziećmi przeniosła
się do zaklikowa, gdzie przedtem mieszkała jej siostra zofia. stamtąd w sierpniu
1943 roku wyjechała z dziećmi do Warszawy, gdzie mieszkał jej brat adam. tam
przeżyli powstanie warszawskie. W powstaniu stefan szeib został ranny, a później
wywieziony na roboty do niemiec. augustynę niemcy wyprowadzili do obozu
w Pruszkowie, stamtąd wywieźli do Częstochowy, skąd w październiku 1944 roku
udało jej się wrócić do majątku Gole pod Warszawą, gdzie przebywała już jej sio-
stra zofia z dziećmi. tadeusz szeib (syn augustyny) wspomina, że zimę z 1944
na 1945 rok spędzili w Golach, gdzie dzieci „grały w szachy i brydża, pod kierun-
kiem Marysi Deskur przygotowywały scenki, m.in. Balladynę. augustyna malo-
wała szopkę, a zofia przy karbidówce czytała dzieciom bajki, tłumacząc je z jakiejś
znalezionej francuskiej książeczki”. W archiwach rodzinnych zachowała się kore-
spondencja pomiędzy zofią Deskur, mieszkającą w Golach, a jej mężem Janem
przebywającym w niemieckich obozach jenieckich. tak doczekali końca wojny.
W posiadaniu rodziny pozostał ciekawy dokument (druk w języku polskim
i niemieckim) – pozwolenie wystawione 10 marca 1945 roku na wymeldowa-
nie się zofii Deskur i jej dzieci z majątku Gole i przeniesienie się do Poznania.
Według przekazów rodzinnych pierwsza, na dachu pociągu, wróciła do Poznania
Marysia (córka zofii) Deskur. stwierdziła, że dom przy ul. seweryna Mielżyńskiego
26/27, choć nieco ucierpiał podczas wojny (w mieszkaniu nr 9 wybuchł pocisk),
to jednak nadaje się do zamieszkania. W związku z tym cała rodzina cztery dni
później przeniosła się z Goli do Poznania (14 iii 1945). Przydzielono im jednak
już nie mieszkanie nr 9, ale sąsiednie pod numerem 10. zachował się dokument
z 19 marca 1945 roku przydzielający Marii Deskur mieszkanie składające się
z czterech pokoi i kuchni. Pozostałe trzy pokoje otrzymała rodzina szeibów. tak
po trwającej przeszło 5 lat tułaczce obie rodziny wróciły na Mielżyńskiego. Wojna
pochłonęła jednak Erwina szeiba (ojca) i jego synów Erwina i Henryka. Jan Michał
Deskur pozostawał jeszcze na zachodzie. Poza Poznaniem przebywała także część
najstarszych dzieci. niektóre z nich już nigdy nie wróciły na stałe na Mielżyńskiego.
Lata 1945–1955
W dawnym mieszkaniu Deskurów i szeibów przez całą wojnę mieszkał niemiec
ukraińskiego pochodzenia anatol Kajgorodow. Był artystą malarzem. Pod koniec
wojny wyjechał do niemiec. Wtedy pewnie część mieszkania nr 9 została znisz-
czona przez wybuch pocisku. tadeusz szeib wspomina, że gdy w marcu 1945 roku
wrócili na Mielżyńskiego, wszędzie walały się śmieci, papiery. z dawnego miesz-
kania szeibów pozostało jedynie stare stylowe biurko po Erwinie (ojcu) i szafka.
zachował się także jeden obraz podpisany Kajgorodow przedstawiający ikonostas
w cerkwi. z kolei Maria Deskur po przybyciu na Mielżyńskiego odnalazła tylko
mniej praktyczne meble Deskurów – np. szklaną gablotkę. szafy, stoły, a zwłaszcza
łóżka – wyparowały. aby na czymkolwiek położyć przybywającą rodzinę, Maria
wystarała się o szpitalne łóżka z likwidowanego w sąsiedztwie lazaretu. te łóżka,
po licznych przeróbkach i przemalowaniach, służyły rodzinie aż do lat 80.
Jakiś czas potem zofia Deskurowa, idąc schodami na czwarte piętro, usły-
szała wydobywające się spoza drzwi któregoś z mieszkań dźwięki fortepianu.
Ks. PAWEŁ DESKUR
Urząd Mieszkaniowy
Miasta Poznania Poznan, dnia —19.08rca_ 19435 r. ______
Zaświadóozeniea nr, 70
m | Ez
Przydziela się Panufi NArii Deskur
Ilość osób 15 ur, dnia _11,7,1920 w
mieszkanie ur. ię przy Wwłtoy” I m
] pokoi i %muchni, z czego przydziela się i -h
składające się z
4 pokoje i kuchnię ,
3 dalsze pokoje i kuchnia pozostają do dyspozycji Urz „Mieszkaniowego ,
e szok
* % IVżsUrząd Mieazkaniówy, .
* i $ -Sródmieście/
c, 0% gl Spw.mielżyńskiego 8 |
Wr.dzien.pod. _T0/522__M.F. A. w Zk J
os WE |
7. Zaświadczenie o przydzieleniu Marii Deskur (córce Zofii z Dobieckich i Jana Deskurów)
mieszkania nr 10 przy ul. Mielżyńskiego 26/27, 19 marca 1945 r.
Rozpoznała ton instrumentu swojej matki, który przywieziony z Wiednia stał
przed wysiedleniem w mieszkaniu nr 9. „Nowy” właściciel fortepianu niespecjal-
nie chciał się z nim rozstać, ale nie miał wyjścia, gdyż Zofia bezbłędnie zacyto-
wała napisy, jakimi wiedeński producent opatrzył instrument na jego wewnętrznej
ściance. Deskurowie i Szeibowie wspominają, z jakim wysiłkiem został on prze-
niesiony z powrotem na czwarte piętro do mieszkania nr 10.
Ponieważ obie matki miały na wychowaniu gromadkę dzieci, starsze sta-
rały się, poza uzupełnieniem nauki, szybko usamodzielnić. Z kolei najmłod-
sze dzieci wyjeżdżały do dalszej rodziny. Najstarsza córka Zofii i Jana, Marysia,
rozpoczęła pracę jako nauczycielka w średniej szkole wieczorowej. Potem stu-
diowała w Studium Dramatycznym w Poznaniu, które ukończyła w 1949 roku.
Odtąd pracowała jako aktorka dramatyczna w różnych teatrach w Polsce, m.in.
w Kielcach, Rzeszowie, Jeleniej Górze, Grudziądzu i Gnieźnie. Do mieszkania
przy Mielżyńskiego na stałe już nie wróciła, odwiedzając jedynie rodzinę przy róż-
nych okazjach.
Mimo licznej „obsady” mieszkania obie rodziny zgodziły się przyjąć polecone
przez krewnych studentki z Leszna, Wandę i Kazimierę Seidel. Ta pierwsza była
koleżanką Marii Deskur z przedwojennego pierwszego roku studiów uniwersy-
teckich, tę drugą, zanim się jeszcze spotkali [!], upatrzył sobie Jan Ignacy Deskur.
Ślub odbył się w lipcu 1946 roku, a wkrótce potem Kazimiera urodziła — a jakże —
w mieszkaniu nr 10 przy Mielżyńskiego 27/29 trzech synów — Jana Marię (1947),
Bronisława (1949) i Aleksandra (1954). Nie ma się więc co dziwić sentymentom,
170
W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27
8. Zofia z Dobieckich i Jan Deskurowie w mieszkaniu przy ul. Mielżyńskiego, ok. 1950 r.
z jakimi wspominany jest dom, który tak ściśle połączył ich dwoje i gdzie ich
trzech synów pierwszy raz ujrzało świat.
Jan Ignacy Deskur zdał maturę 10 lipca 1945 roku w Państwowym Gimnazjum
i Liceum im. Bergera w Poznaniu. Równocześnie uczęszczał na wykłady na
Uniwersytecie, aby uzupełnić wiedzę z matematyki. Od września 1945 do kwietnia
1949 roku studiował w Szkole Inżynierskiej na Wydziale Budownictwa, uzysku-
jąc (z wynikiem bardzo dobrym) dyplom inżyniera budownictwa lądowego, jako
jeden z pierwszych powojennych absolwentów. Ciekawostką była jedna z jego prac
zaliczeniowych, w której miał przedstawić rysunek techniczny „własnego” miesz-
kania. Skrupulatny Jan Ignacy obmierzył wszystkie pomieszczenia, precyzyjnie
wykreślając liczne załamania i zakamarki mieszkania nr 10 przy Mielżyńskiego
27/29, czym niezwykle ujął swego profesora, oczywiście zyskując najwyższą ocenę.
Niestety rysunek nie zachował się. Jak musiał być precyzyjny, świadczy inna,
już zachowana „praca” Jana Ignacego. W 1940 roku, tęskniąc na wysiedleniu za
rodzinnym miastem, narysował z pamięci plan centrum Poznania, który „trzyma”
i skalę, i geometrię ulic, tak jakby wykonywany był „w terenie” przez mierniczego.
Po ukończeniu studiów pracował w Poznańskim Przedsiębiorstwie Budowlanym
nr 2 na stanowisku głównego inżyniera, a od 1963 roku naczelnego dyrektora.
Rodzina Kazimiery i Jana Ignacego mieszkała na Mielżyńskiego do 1955 roku, zaj-
mując dwa pokoje z oknami wychodzącymi na ulicę.
Kolejny syn Zofii i Jana Deskurów, Andrzej, w sierpniu 1946 roku rozpoczął
pracę w Najwyższej Izbie Kontroli w Warszawie, a następnie pracował jako główny
księgowy w różnych przedsiębiorstwach w Warszawie. 1 czerwca 1947 roku oże-
nił się z Ireną Muszyńską. Tak jak jego siostra Maria do Poznania na stałe już
171
Ks. PAWEŁ DESKUR
nie wrócił. Następny syn Zofii i Jana,
Marcin, 20 sierpnia 1947 roku wstą-
pił w Krakowie do nowicjatu zakonu
oo. dominikanów. Jednak w lutym
1950 roku zachorował na gruźlicę
płuc. Zmarł 24 sierpnia 1953 roku
i pochowany został w habicie domini-
kańskim jako brat zakonny w kwaterze
tego zakonu na cmentarzu św. Jana
Vianneya na Sołaczu. Młodsza córka
Zofii i Jana Deskurów, Zofia Barbara,
mieszkała z rodzicami i pracowała jako
księgowa. Udzielała się także w ruchu
turystycznym.
Pozostałe pokoje mieszkania nr 10
zajęła Augustyna Szeib oraz jej córka
Maria (Ciocia Maryla). Mały pokoik „za
kuchnią” został przydzielony Stefanowi
Szeibowi, który po latach spędzonych
u | najpierw na robotach przymusowych
9. Zofia z Dobieckich i Jan Deskurowiezsynem W Niemczech, a potem już po wojnie
Andrzejem, jego żoną Ireną z Muszyńskich, studiując m.in. na Sorbonie, powró-
wnukami Andrzejem i Jerzym oraz teściową cił w 1953 roku na Mielżyńskiego.
i szwagierką Andrzeja seniora, balkon Pozostałe dzieci Erwina i Augustyny
mieszkania przy ul. Mielżyńskiego, 1951 r. Szeibów (Stanisław, Jan, Zofia, Tadeusz)
krótko po wojnie założyły rodziny i na
Mielżyńskiego już nie powróciły.
Zarówno młodzi wówczas Deskurowie, jak i Szeibowie jeszcze po latach
wspominali z humorem wspólne życie na Mielżyńskiego. Odżyła przedwojenna
tradycja częstych balów z tańcami i koncertami skrzypcowo-fortepianowymi.
Wśród tańców królował wykonywany przez trzy pokolenia Deskurów i Szeibów
walc figurowy, zazwyczaj prowadzony przez seniora — Jana Michała Deskura, przy
odtwarzanej wielokrotnie z gramofonu płycie ze Straussowską Wiedeńską krwią.
Najmłodsi wspominają także urządzane specjalnie dla nich baliki dziecięce.
Opowiadania o nich stały się legendą. Ostatnio na jednej konferencji podeszła
młoda kobieta, mówiąc: „Jestem córką Renaty z domu Szeib, musiałam się przed-
stawić, bo mama tak mile wspomina wspólne z Deskurami baliki na Mielżyńskiego".
Prawie wszyscy w obu rodzinach grali też z pasją, choć nigdy na pieniądze, w bry-
dża. Szczególną okazją było także wspólne w gronie licznej rodziny spożywanie
wigilii i śpiewanie kolęd.
Z tego okresu w rodzinnym archiwum zachowało się przesłane na adres
Deskurów zawiadomienie o tym, że w dniu 5 maja 1951 roku o godz. 17.00 w sali
posiedzeń PTPN przy ul. Mielżyńskiego 27/29 Wydział Historiii Nauk Społecznych
PTPN organizuje posiedzenie naukowe, podczas którego prof. W. Knapowska
wygłosi wykład pt. Twórczość naukowa prof. A. Skałkowskiego. Pod zawiadomie-
niem podpisał się ówczesny sekretarz Wydziału Janusz Pajewski.
172
W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27
173
najważniejszym wydarzeniem w pierwszych latach powojennych był jednak
powrót na Mielżyńskiego Jana Michała Deskura. Po zakończeniu działań wojen-
nych i uwolnieniu z obozu jenieckiego jeszcze przez dwa lata z rozkazu dowód-
ców Polskich sił zbrojnych na zachodzie pracował w różnych organizacjach zaj-
mujących się pomocą polskim oficerom w wyborze dalszej drogi życiowej. Wielu
wojskowych zdecydowało się wówczas na stałą emigrację na zachodzie Europy
i w Usa. inni powracali do Polski. Po zakończeniu swojej misji Jan 21 listopada
1947 roku wyjechał pociągiem repatriacyjnym z Paryża. Do Poznania powrócił
25 listopada 1947 roku. Fakt powrotu dopiero po dwóch latach stał się powodem
podejrzliwości ze strony komunistycznych władz. zarówno Jan, jak i jego dzieci
stali się ofiarami swoistych represji. Dla przykładu najmłodszy syn Jana Michała,
Kazimierz, nie został przyjęty na studia. skierowano go do odbycia dwuletniej
służby wojskowej w kopalni w Mikulczycach koło zabrza. W trakcie jej trwa-
nia, 3 stycznia 1953 roku ożenił się z teresą ze strzałkowskich. Po zakończeniu
służby wojskowej zamieszkali razem przy Mielżyńskiego w pokojach, które akurat
„szczęśliwie” zwolniły się po wyprowadzeniu się stamtąd rodziny Jana ignacego
Deskura. W tych pokojach pojawiły się wkrótce na świecie dwie moje siostry, anna
(1955) i Katarzyna (1961), a pomiędzy nimi, jako prezent pod choinkę 22 grudnia
1959 roku, zjawiłem się i ja.
Lata 1955–1966
Lata mojego dzieciństwa obfitowały w wiele zabawnych wydarzeń. niektóre
z nich w formie anegdot opowiadane są w gronie rodzinnym po dziś dzień.
Jak już pisałem, mój ojciec Kazimierz Deskur został – w odwecie za „spóź-
niony” o dwa lata powrót z niewoli na zachodzie mojego dziadka Jana Michała –
skierowany do odbycia służby wojskowej w kopalni. Był rok 1952. tato wspominał,
że każdy zjazd pod ziemię kończył się śmiercią przynajmniej jednego młodego
człowieka z jego drużyny. Wszak byli nienawykli do pracy w kopalni. tato – chcąc
wyrwać się stamtąd choćby na krótki czas – przysłał do swoich rodziców pod
koniec 1952 roku list, w którym zasugerował, że jeśli dostałby z Poznania zawia-
domienie o swoim ślubie z moją mamą, to mógłby dostać urlop na święta Bożego
narodzenia. Babcia zosia Deskurowa uznała jednak, że ponieważ młodzi mają
się ku sobie, to po co tworzyć fikcyjne dokumenty, niech się rzeczywiście pobiorą.
W ten sposób tato zjawił się na Mielżyńskiego tuż przed Wigilią. Było wiadomo,
że przyjedzie prosto z kopalni. Mama, czekając na niego, wstawiła na ogromnej,
wspólnej dla wszystkich mieszkańców kuchni wielki gar z gorącą wodą, aby tato
mógł się wykąpać. Gdy tato przyjechał, Mama wylała cały gar wrzątku do wanny.
zapomniała jednak z wrażenia zatkać odpływ korkiem. trzeba było grzać wodę
na nowo, a tymczasem ślub cywilny przewidziany był już na 24 grudnia. Kiedy po
ślubie kościelnym, który rodzice przyjęli 3 stycznia 1953 roku, na Mielżyńskiego
odbywało się wesele, jeden z przyjaciół rodziców biegł na czwarte piętro z prezen-
tem, który udało mu się gdzieś kupić, a mianowicie z kryształowym wazonem. na
schodach wazon wypadł mu jednak z rąk i stłukł się. niewiele myśląc, pobiegł do
domu, skąd przyniósł swój własny kryształ.
Mój ojciec, najmłodszy syn zofii i Jana Deskurów, po przykrych doświadcze-
niach wyniesionych z kopalni, całe życie zawodowe poświęcił spółdzielczości pracy.
Ks. PAWEŁ DESKUR
Po swym ojcu Janie Michale przejął
też pałeczkę rodzinnego wodzireja,
organizatora i prowadzącego liczne
imprezy, spotkania i bale rodzinne.
W 1991 roku był współorganizatorem
wielkiego zjazdu polskiej i francuskiej
gałęzi naszego rodu, a wkrótce potem
założycielem Stowarzyszenia Rodziny
Deskurów.
Kuzyn Aleksander tak zapamiętał
dzień moich narodzin: „Przed świę-
tami Bożego Narodzenia 1959 roku,
jako pięcioipółletni chłopak bawiłem
się z moją kuzynką Hanią w miesz-
kaniu na Mielżyńskiego. Hania nie
miała wówczas rodzeństwa, ja miałem
o wiele starszych braci, więc często
nasi rodzice brali jedno z nas do sie-
bie. Wtedy byliśmy pod opieką dziad-
ków. Ciocia Renia gdzieś »wyjechała«,
stryj Kazik zapewne był w pracy. Nagle
10. Anna z Deskurów Galińska na balkonie słyszymy hałas. Wybiegamy na długi,
mieszkania przy ul. Mielżyńskiego, ok. 1965 r. zazwyczaj ciemny korytarz... ale nie
w tamtej chwili. W drzwiach zewnętrz-
nych stał stryj Kazik, a radość na jego
twarzy dosłownie rozświetlała całe
mieszkanie. Powiedział tylko: syn — Paweł. A ja do dziś nie widziałem nigdy szczę-
śliwszego człowieka”.
Wysokie schody na Mielżyńskiego były też obserwatorem ciekawej zabawy
wymyślonej przez moją Mamę. Na każdym półpiętrze w narożniku znajdowała się
przyklejona do ściany drewniana ławeczka. Ponieważ była nas trójka dzieci, więc
Mama wymyśliła, że jedno z nas będzie biegło do góry, usiądzie na ławce, zakryje
oczy dłońmi, udając, że płacze. Wówczas Mama, wchodząc na półpiętro i ciągnąc
dwoje pozostałych przyklejonych do jej boków, wołała: „Ach, co to za sierotka
siedzi na ławce? Chodź z nami, sierotko, do domu”. Wówczas „sierotka” z radością
dołączała do Mamy, a następne z nas biegło pod górę, zwalniając jeden z mami-
nych boków. Te z dzieci, które już umiały liczyć do stu, liczyły schody — od ulicy
na czwarte piętro. Niestety, nawet licząc mały schodek przy stróżówce, liczenie
kończyło się na... 99.
Na parterze przy wejściu na schody znajdowała się stróżówka. Dyżurował
w niej dozorca Pan Ratajczak kulejący na jedną nogę. Był to sympatyczny czło-
wiek, choć nam, dzieciom, wydawał się zawsze groźny, szczególnie kiedy spoty-
kaliśmy go, jak umorusany szuflował węgiel w piwnicy. Pan Ratajczak raz w roku
urządzał nam jednak niezwykłe przedstawienie. Wczesną wiosną, gdy rozpoczy-
nały się roztopy, sople zwisające z dachu naszego domu były tak wielkie, że na
wysokości mojego wzroku miały grubość męskiej pięści. Wtedy Pan Ratajczak
174
W MIESZKANIU PRZY MIELŻYŃSKIEGO 26/27
LT SSE:
sa
11. Teresa ze Strzałkowskich i Kazimierz Deskur z synem Pawłem (autorem artykułu) w mieszkaniu
przy ul. Mielżyńskiego, ok. 1967 r.
przychodził do nas i posyłał Tatę na ulicę, by ostrzegał przechodniów. Sam zaś
otwierał wszystkie okna i grubym prętem strącał potężne sople, które leciały na
chodnik z wysokości czwartego piętra.
Kuzyn Bronisław wspomina: „Nam dzieciom surowo nakazywano bawić się
cicho na podwórzu, »bo wokół pracują naukowcy«, tak więc gdy zabawa piłką była
za głośna i skończyła się jej przegryzieniem przez Muchę — psa dozorcy, [naszym]
ulubionym zajęciem było bujanie się na kamiennych żarnach zdobiących wej-
ście do Muzeum Archeologicznego mieszczącego się w podwórzu. O odgłosach
towarzyszących tej zabawie nie muszę wspominać. A gumowa piłka, na której Pan
Dozorca przywulkanizował wielką łatę, służyła nam jeszcze wiele lat".
Z zimą związane jest pierwsze w moim życiu wspomnienie. Kiedy przycho-
dziły święta Bożego Narodzenia, podniosły nastrój czuć było w każdym miejscu
mieszkania. Rodzice nie pozwalali nam dzieciom wchodzić do dużego pokoju,
którego okna wychodziły na ulicę. Tam wcześnie rano przy fortepianie Babci usta-
wiali choinkę i kładli prezenty. Pokój był tak duży, że spokojnie mieścił się w nim
rozstawiony na 12 osób stół z ciężkimi krzesłami o wysokich oparciach. Dopiero
gdy wszystko było gotowe, byliśmy wpuszczani do pokoju. Pewnego roku nastrój
był szczególnie uroczysty, gdyż w roli zamorskiego gościa miał wystąpić przybyły
właśnie z Australii przyjaciel rodziny i duszpasterz moich rodziców o. Waldemar
Chrostowski, dominikanin. Dziadek Jan, jak miał to w zwyczaju, niemal co nie-
dzielę, jeszcze raz przypomniał nam, że „dzieci i ryby nie mają przy stole głosu.
Kiedy jednak wszyscy zasiedli przy stole, słuchając opowieści z antypodów, zaczą-
łem biegać wokół niego. Przy okazji strąciłem z choinki piękną kolorową bombkę.
175
Ks. PAWEŁ DESKUR
Choć miałem wtedy ledwie kilka lat,
wiedziałem, że upadek bombki na
ziemię musiał oznaczać jej stłuczenie.
Tymczasem bombka spadła i... nie
stłukła się. Zaskoczony podbiegłem
do Mamy, żeby jej o tym powiedzieć.
Ale Mama, słuchając grzecznie gościa,
starała się mnie uciszyć. Krzyknąłem
więc na cały głos, że mamy bombkę,
która się nie tłucze. Wszyscy skonster-
nowani zamilkli, spoglądając na mnie,
a ja, chcąc zademonstrować niezwy-
kłe zjawisko, upuściłem raz jeszcze tę
bombkę na ziemię. Oczywiście stłukła
się w drobny mak. Przeżyłem straszne
rozczarowanie, które pamiętam do
dziś.
Mieszkanie nr 10 w czasie, w któ-
rym przeżywaliśmy nasze dzieciństwo,
stanowiło dom dla kilkunastu osób.
Moi Dziadkowie Zofia i Jan Deskurowie
12. Zofia z Dobieckich Deskur i Augustyna mieszkali nadal w dwóch pokojach
z Dobieckich Szeib w mieszkaniu z balkonem od podwórza. Dwa pokoje
przy Mielżyńskiego, ok. 1970 r. od ulicy zajmowała Augustyna Szeib
i jej córka Maryla, która w 1952 roku
wzięła ślub z Mirosławem Korzeckim.
Moi rodzice zajmowali kolejne — jeden wielki i jeden mniejszy — pokoje od ulicy.
Na końcu korytarza przechodziło się do kuchni i łazienki, za nimi znajdował się
jeszcze jeden pokój, który zajmował Stefan Szeib. Jedna kuchnia na kilka rodzin
stanowiła prawdziwe wyzwanie. Na blasze węglowego pieca były wydzielone sek-
tory, gdzie stały garnki poszczególnych rodzin. Nie mniejszym wyzwaniem była
łazienka z jedną żeliwną wanną, jedną umywalnią oraz jednym oczkiem. Mimo to
wszyscy wspominają, że życie toczyło się bardzo zgodnie.
Co prawda nie zawsze było tak pomiędzy moją młodszą siostrą i mną.
Lubiliśmy się często sprzeczać. Nasza starsza siostra, która nomen omen skończyła
potem studia prawnicze, miała jednak na nas sposób. Gdy kłótnia osiągała apo-
geum, nieodmiennie proponowała nam, żebyśmy wypili herbatę. Kiedyś dostała
w prezencie mały, dziecięcy serwis do herbaty. Dzbanuszek i filiżanki były ustro-
jone różyczkami. Siadaliśmy na niskich stołeczkach i piliśmy herbatę, co było dla
nas niezwykłą nobilitacją. Wydawało się nam, że należymy do świata dorosłych.
Spory natychmiast ustawały. Naszą ulubioną zabawą była też jazda na rowerze po
olbrzymim korytarzu mieszkania nr 10.
Pewnego roku spotkała nas niezwykła niespodzianka. Otóż Babcia Zosia
postanowiła zorganizować świąteczny obiad według przepisów, które pamiętała
jeszcze z wystawnych obiadów w Wiedniu, gdzie spędziła swoją młodość. Gdy
zestawiła listę dań i potrzebnych doń produktów, wydawało się, że w biednych
176
W mieszkaniu przy Mielżyńskiego 26/27
177
latach 60. nie uda się ich zdobyć. obiad wypadł jednak okazale, a najwspanialej
smakował tort wiedeński zrobiony według przepisu sachera. Przy tej okazji doko-
naliśmy historycznego zapisu. Maria Deskur, aktorka, przywiozła do Poznania
jeden z pierwszych magnetofonów szpulowych. Przez kilka godzin wszyscy, od naj-
starszych do najmłodszych, nagrywaliśmy opowieści o naszym życiu. szczególnie
głosy Dziadków oraz występy dzieci, różne wierszyki i piosenki, jeszcze po latach
wzbudzały nasze głębokie wzruszenie.
Mieliśmy też w Dziadkach i Rodzicach przykład głębokiej wiary i przy-
wiązania do Kościoła. W pokojach Dziadków wisiały błogosławieństwa udzie-
lone przez Piusa Xii i Pawła Vi. Dziadek przez wiele lat udzielał się społecznie
w Diecezjalnym Dziele Miłosierdzia, za co w 1963 roku otrzymał specjalny list gra-
tulacyjny od ks. adama Pawłowskiego, ówczesnego opiekuna Dzieł Miłosierdzia.
także my dzieciaki od najmłodszych lat uczęszczaliśmy do kościoła parafialnego
najświętszego zbawiciela przy ul. Fredry. Pewnego razu zostałem, jako mały
chłopczyk ze złotymi lokami, wyznaczony do roli archanioła w szopce bożonaro-
dzeniowej. Ksiądz wikariusz Marian Roszyk wygłosił wówczas prawie proroctwo,
stwierdzając, że w przyszłości zostanę papieżem Pawłem Vii. Pomylił się niewiele,
papieżem nie zostałem, ale księdzem już tak.
W tamtych latach naszymi sąsiadami byli państwo stankiewiczowie,
Beisertowie, pani prof. Maria Ulatowska, a w naszym dawnym mieszkaniu pod
nr. 9 mieszkali państwo zielińscy i tylowie. Mieszkania na niższych piętrach stop-
niowo zamieniały się w pomieszczenia służbowe zajmowane przez Pan PtPn.
ich mieszkańcom oferowano lokale zastępcze w innych częściach miasta.
Lata 1966–1973
W styczniu 1966 roku moi Rodzice otrzymali przydział mieszkania na Wildzie,
dokąd przenieśli się razem z trójką dzieci. starsza siostra Hania, która chodziła
już przedtem do szkoły podstawowej na alejach niepodległości, została zapi-
sana do szkoły Podstawowej nr 28 na Wildzie, a ja rozpocząłem naukę w szkole
Chóralnej Jerzego Kurczewskiego, która mieściła się wówczas w pomieszczeniach
Politechniki Poznańskiej przy ul. Przemysłowej. Moja młodsza siostra Kasia,
w wieku przedszkolnym, szczęśliwie pozostawała z Mamą w domu.
Dwa lata później nastąpiło szczególne spotkanie rodzinne. 16 września
1968 roku przypadł jubileusz 50-lecia ślubu zofii i Jana Deskurów. Msza św. jubi-
leuszowa została odprawiona w kościele oo. Dominikanów, a spotkanie rodzinne
odbyło się w mieszkaniu moich rodziców na Wildzie. niemałą konsternację
wywołał wówczas Dziadzio adam, brat jubilatki, który w uroczystym toaście
stwierdził, że „ma wątpliwość, czy ślub, którego 50. rocznicę właśnie obchodzimy,
był ważny”. Przypomniał, że w 1918 roku panowała groźna grypa, tzw. hiszpanka.
Mój Dziadek zachorował na nią i miał 40-stopniową temperaturę. o. Joachim
stwierdził, że ślub składany przy takiej gorączce nie mógł być w pełni świadomy.
towarzystwo wybuchnęło śmiechem, a toast pozostał w pamięci rodziny. na uro-
czystość jubileuszową Ciocia Marysia przygotowała widowisko lalkowe, które
opowiadało o losach całej rodziny od ślubu do współczesności. aktorami wygła-
szającymi kwestie ze scenariusza i poruszającymi lalkami zza specjalnej scenogra-
fii były wszystkie wnuki jubilatów. Brawom nie było końca. Było to chyba ostatnie
Ks. Paweł Deskur
spotkanie rodzeństwa Dobieckich: augustyny, zofii i ich mieszkającego od przed
wojny w Warszawie brata adama.
5 lipca 1969 roku, już w wieku dojrzałym, wyszła za mąż najmłodsza córka
zofii i Jana Deskurów zofia Barbara. nastąpiło wówczas ostatnie przetasowanie
rodzin mieszkających przy Mielżyńskiego. Dziadkowie zofia i Jan Deskurowie
przenieśli się do dwóch pokojów od ulicy, przedtem zajmowanych przez moich
Rodziców, a zofia Barbara razem z mężem Jerzym antaszkiem zamieszkali
w pokojach od podwórza. Wówczas zostało również przekute osobne wejście do
ich mieszkania, które otrzymało nr 10a (dziś już zamurowane).
Wkrótce jednak okazało się, że PtPn będzie przejmował wszystkie lokale
w domu przy ul. Mielżyńskiego 27/29. W 1973 roku wyprowadziła się stąd
augustyna szeib, która zapadła na zdrowiu i zmuszona była przenieść się do
Domu opieki, najpierw przy ul. Mogileńskiej a potem przy ul. na Grobli, gdzie
zmarła 25 listopada 1979 roku. Jej córka Maryla przeniosła się wówczas do miesz-
kania przy ul. Ślusarskiej.
na wiosnę 1973 roku także moi Dziadkowie razem córką i jej mężem przenieśli
się na Wildę do mieszkania znajdującego się w tym samym domu i na tym samym
piętrze co mieszkanie moich Rodziców. Dziadek Jan nie mógł się pogodzić z tym,
że „Pan wygnał go z Poznania na Wildę”. Już po jego śmierci znalazłem w papie-
rach kopię listu z 1973 roku, w którym pisze do swojej kuzynki, że „przeniósł się
na prowincję [!]”. W 1974 roku już na Wildzie Dziadek dokończył dzieło, któremu
poświęcił wiele lat swego życia. napisał Rodowód Rodziny Deskurów zawiera-
jący biogramy wszystkich członków naszego rodu, począwszy od Joachima Jana
Piotra, pierwszego z Deskurów, który około roku 1730 przybył z Francji do Polski.
Dziadek Jan jeszcze podczas wojny szperał w bibliotekach francuskich i angiel-
skich, a po wojnie przez wiele lat korespondował ze swym bratem Jerzym, pułkow-
nikiem armii gen. Maczka, który pozostał na zachodzie i osiadł w Usa. Efektem
tych poszukiwań stało się dzieło, które po dziś dzień jest spoiwem łączącym całą
naszą rodzinę. Jan Michał Deskur zmarł 15 czerwca 1975 roku i został pochowany
na poznańskim Miłostowie. 9 maja 1984 roku dołączyła do niego jego żona zofia.
Dziś w grobowcu rodzinnym spoczywają także matka zofii, zofia z Bosakowskich
Dobiecka (zm. 1937), oraz ich dzieci: Maria (zm. 1994), Jan ignacy (zm. 2008),
zofia (zm. 1987) i andrzej (zm. 2009) ze swą żoną ireną (zm. 2007). tuż obok
znajduje się grób moich Rodziców: teresy (zm. 2016) i Kazimierza (zm. 2017).
Ph
9
„e ) JA 7
3 kt ye ŚŻ oso pal
GG G Sień
RJ 4 4
ć OE
c e
hi z A ZE
LUDZIE PIPN
E
sm
h
Na poprzedniej stronie:
Tableau członków PTPN wykonane z okazji 50-lecia pracy literackiej Augusta Cieszkowskiego,
ozdobione przez Wilhelma Kornfelda, 1894 r�, ze zb� Muzeum Historii Miasta Poznania
181
Jan Gaspars
Pamięć o wspólnym dziedzictwie,
czyli PtPn w życiu
zbigniewa zakrzewskiego
Wielokrotnie w czasie swego bogatego, wypełnionego wszechstronną aktyw-
nością życia zbigniew zakrzewski podkreślał, że to, co mógł przekazać innym, sta-
nowiło zaledwie niewielką, nikłą część tego, co otrzymał w spadku od poprzednich
pokoleń. Poczynając od najbliższych mu osób (rodziców i przodków), na spuściź-
nie duchowej, intelektualnej i kulturalnej działaczy społecznych kończąc. ten dług
zaciągnięty w młodzieńczych latach, jeszcze na długo przed wybuchem ostatniej
wojny, starał się spłacać z nawiązką przez całe swe pracowite i niezwykle aktywne
życie. Czynił to, angażując się w społecznikostwo, oczywiście na tyle, na ile pozwa-
lał mu na to dość mocno ograniczony pracą naukową i licznymi obowiązkami na
uczelni czas. nigdy jednak nie dążył sam z siebie do obejmowania prestiżowych
stanowisk i funkcji. Uważał je za wyraz społecznego zaufania wiążący się z pokła-
danymi w danej osobie nadziejami i oczekiwaniami. zarazem, jak pisała Halina
szulce: „szczególne pojmowanie przez prof. zbigniewa zakrzewskiego swej słu-
żebnej roli wobec środowiska naukowego Wielkopolski, studentów i współpra-
cowników powodowało, iż nie unikał proponowanych Mu funkcji. ich pełnienie
nawet w trudnych okresach traktował jako swój obowiązek”1.
Pensjonat ciotki Otolii
tradycja rodzinnego domu sprawiła, że od najmłodszych lat monumentalny
gmach Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk przy ówczesnej ul. Wiktorii
(dziś seweryna Mielżyńskiego) był młodemu zbigniewowi niezwykle bliski.
to tutaj odwiedzał swoją ciotkę otolię z Karpińskich Koszutską-Uderską, która na
ostatnim, czwartym piętrze frontowego budynku prowadziła swój otwarty i nie-
zwykle gościnny pensjonat. Ciocia tola była rodzoną siostrą przyszywanej babki
zbigniewa – Konstancji z Karpińskich Dygatowej.
otolia anna Karpińska urodziła się 13 maja 1869 roku w sokolnikach Małych
pod szamotułami lub w Śremie z ojca Leopolda – sędziego w Środzie Wielkopolskiej,
adwokata i notariusza w Śremie oraz otolii z Jarochowskich. Dziadkiem cioci
toli był Cyprian łukasz Jarochowski (1796–1863), kapitan wojska polskiego,
adiutant gen. t. łubieńskiego w 1831 roku i dyrektor Poznańskiego ziemstwa
Kredytowego. nie sposób pominąć dwóch wujów ciotki otolii: ks. Cypriana
1 H. szulce, Zbigniew Zakrzewski – 1912–1992 [w:] Byli wśród nas, red. z. Knakiewicz, Poznań 2006, s. 298.
JAN GASPARS
1. Stanisław Zakrzewski (1787-1873), 2. Ksawery Franciszek Zakrzewski (1817-1876),
członek PTPN, dagerotyp z ok. 1845 r., członek PTPN,
ze zb. T. Zakrzewskiego ok. 1870 r., fot. ze zb. T. Zakrzewskiego
Wojciecha Jarochowskiego (1831-1898), zaangażowanego w patriotyczne mani-
festacje i pomoc powstaniu styczniowemu, nękanego kilkakrotnymi procesami,
konfiskatą mienia i więzieniem, oraz Kazimierza Jarochowskiego (1828-1888),
sędziego, publicysty „Dziennika Poznańskiego, historyka epoki saskiej, współzało-
życiela i wiceprezesa PTPN. Rodzonym bratem ciotki Otolii był Antoni Karpiński
(1855-1941), wielki patriota, powstaniec wielkopolski, działacz narodowo-demo-
kratyczny, prezes sądu okręgowego w Gnieźnie i honorowy obywatel tegoż miasta.
Przebywając w 1883 roku w gościnie u Dygatów w Ecouen pod Paryżem, Antoni
poślubił Wandę ze Święcickich — siostrę prof. Heliodora Święcickiego, prezesa
PTPN i pierwszego rektora Uniwersytetu Poznańskiego. Nie był to przypadek, jego
rodzice sprawowali opiekę nad osieroconym wcześnie małoletnim rodzeństwem
Heliodora (w tym małą Wandą), byli bowiem w Śremie sąsiadami Święcickich.
Ciotka Otolia w 1893 roku wyszła za mąż za starszego o 33 lata Kazimierza
Koszutskiego (1836-1903), powstańca 1863 roku, rolnika, ekonomistę, sekretarza
zarządu i redaktora „Ziemianina” - organu Centralnego Towarzystwa Gospodarczego
w Wielkim Księstwie Poznańskim. Koszutski działał także w strukturach PTPN,
prócz tego wydawał drukiem oraz wygłaszał szereg wykładów nt. wdrażania nowi-
nek technicznych do gospodarki rolnej. Dziewięć lat po śmierci Kazimierza Otolia
poślubiła Bronisława Uderskiego, podpułkownika i lekarza w armii austriackiej.
Ciocia Tola była „autorką powieści Dzienniczek Wandzi, drukowanej w jednym
182
PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO
z pism dla młodzieży. Odznaczała
się rzadko w tym stopniu spotykaną
dobrocią serca i uczynnością, była
przy tym osobą niezmiennych zasad.
Sprawy publiczne oceniała po prostu,
nie wdając się w jakieś zawiłe inter-
pretacje, kierując się za to zdrowym
sądem i intuicją. Kiedy razu pew-
nego w trakcie rozmowy dość kate-
gorycznie zawyrokowała, że Polska
upadnie [...], nie braliśmy jej uty-
skiwań serio, aż przyszły dla kraju
straszne ciosy, potwierdzające w pełni
przeczucie ciotki”* — pisał po latach
Z. Zakrzewski. Otolia Uderska zmarła
31 grudnia 1938 roku (lub 2 stycznia
1939 r.), 4 stycznia 1939 roku zaś
spoczęła obok swej siostry Konstancji
w rodzinnej mogile na cmenta-
rzu świętomarcińskim w Poznaniu
(po wojnie grób przeniesiono na
cmentarz górczyński, po latach miej- 3. Ksawery Faustyn Ignacy Zakrzewski
sce pochówku zostało zlikwidowane — (1876-1915), członek PTPN w latach 1896-1915,
i zapomniane). Zakrzewski wspomi- 1911 r. fot. ze zb. ]. Gasparsa
nał, że w pierwszej dekadzie stycznia
1939 roku, prócz ciotki Otolii, opu-
ściło ten świat jeszcze dwoje mieszkańców jej pensjonatu”. 1 stycznia 1939 roku
odszedł Stanisław Kurnatowski, który „przez kilkanaście lat mieszkał w pensjonacie
Otolii Uderskiej i tam zmarł w wieku osiemdziesięciu dwóch lat. Dzięki studiom
w Paryżu, oczytaniu, żywej inteligencji, polotowi, a nawet fantazji, dzięki także roz-
ległym stosunkom towarzyskim posiadł umiejętność prowadzenia interesujących
rozmów i wyrażania ocen. W towarzystwie był wprost niezastąpiony. W każdej
niemal sprawie miał coś do powiedzenia, orzekał łatwo i pewnie. [...] Konstancja
Kurnatowska, zmarła w dziesięć dni po swym mężu, łączyła wnikliwą inteligencję
i głęboką kulturę z przemiłym, zawsze pogodnym usposobieniem i wielką serdecz-
nością dla wszystkich, którzy ją otaczali”. Wspomniani państwo Kurnatowscy nie
byli jednak jedynymi pensjonariuszami pani Uderskiej.
Oto, co o owym pensjonacie na kartach swych wspomnień o międzywojennym
Poznaniu pisał Zakrzewski: „Mieszkanie Otolii z Karpińskich Uderskiej w gmachu
frontowym Towarzystwa Przyjaciół Nauk na najwyższym, czwartym piętrze, to coś
27. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych, mps w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej
w Poznaniu, 1970, s. 569-570.
* Osobiste zapiski Z. Zakrzewskiego, rkps, w zb. rodziny.
47. Zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu..., s. 569.
5 Tamże, s. 570.
183
JAN GASPARS
Bibliole lks
Po, Ik ł
4. Zbigniew Zakrzewski przed Biblioteką PTPN, 12 sierpnia 1984 r., fot. N. Kowalski, ze zb. J. Gasparsa
więcej niż zwyczajny pensjonat. [...] Otóż w pensjonacie tym skupiało się bujne życie
towarzyskie i wiele przewinęło się przez jego pokoje gościnne i jadalnię interesują-
cych osobistości. Ciotka Uderska zapraszała nas z reguły na tradycyjną wilię Bożego
Narodzenia, nie brakło nam zresztą innych w ciągu roku zetknięć z pensjonatem
i jego gośćmi. Głęboko zapadały w mą świadomość gorące dyskusje polityczne,
toczone w pamiętnych dniach majowych roku 1926, dniach zamachu Piłsudskiego.
Byliśmy żarliwymi przeciwnikami zamachu i bolało nas, że »contra vim non valet
ius«. Pensjonariuszami byli, względnie stołowali się w pensjonacie, między innymi —
profesor Uniwersytetu Poznańskiego, dr Tadeusz Kurkiewicz, który lubił opowia-
dać o dalekiej Syberii, gdzie spędził swą młodość; zawsze arcyuprzejmy dyrektor
Stanisław Chutkowski z poznańskiej Dyrekcji Ceł; pełen życia, o wielostronnych
zainteresowaniach, botanik, a właściwie genetyk dr Adam Paszewski; nie pomnę, ile
jeszcze ciekawych na ogół postaci. Rozmowy, często o zacięciu polemicznym, doty-
czyły bieżącej sytuacji politycznej Polski, spraw kulturalnych, oceny różnych wyda-
rzeń lokalnych i wielu innych rzeczy. Jeśli w składzie biesiadników przy dużym stole
184
PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO
ULU
[LTL M
HTT TJ .JJ.14.
-
„4 BE
de
p
|
EJ
„ddd w 4
5. Zbigniew Zakrzewski na dziedzińcu PTPN, 12 sierpnia 1984 r., fot. N. Kowalski, ze zb. J. Gasparsa
jadalnym prym wodzili krewni zacnej pani domu, mądre oracje ustępowały miejsca
pogawędkom, żartom i niewinnym ploteczkom. Uznawano nie bez racji, że miło
zabawiać się kosztem bliźnich »E buon aver sollazzo a spese daltri«, byle robić to bez
złośliwości, lecz w duchu sympatii i życzliwości”.
Gdzie indziej, starając się odmalować i po trosze utrwalić obraz oraz niezwy-
kłą atmosferę pensjonatu przy ul. Mielżyńskiego, Zakrzewski pisał: „Na obsza-
rze Poznania wabiło nas kilka ośrodków życia rodzinnego i towarzyskiego. Prym
wodził pensjonat ciotki Otolii [...]. Czyżby spadał nań cały splendor Towarzystwa
Przyjaciół Nauk na ulicy Mielżyńskiego, w którego gmachu na czwartym piętrze
na całą szerokość frontu uwił sobie przytulne gniazdko? Dodać trzeba, iż ciotka
Uderska zdobyła to obszerne mieszkanie na użytek pensjonatu dzięki życzliwości
swego wuja, Heliodora Święcickiego. Łączył on prezesurę tegoż Towarzystwa z god-
nością rektora Uniwersytetu. Pensjonat wyróżniał się dostojeństwem goszczących
6'Tamże, s. 601-603.
185
Jan Gaspars
186
w nim lub stołujących się osobistości, przeważnie z kręgów uniwersyteckich.
W pamięć moją wryła się zwłaszcza postać histologa tadeusza Kurkiewicza.
zapraszany nieraz przez ciotkę tolę na obiady, przysłuchiwałem się niezmiernie
ciekawym wspomnieniom Kurkiewicza z jego kilkuletniego pobytu w dalekim
tomsku na syberii”7. „na Wigilię Bożego narodzenia […] zapraszała nas ciotka
otolia […]. Wokół długiego stołu niejeden zasiadał pensjonariusz lub gość, skupia-
jący uwagę pozostałych błyskotliwym umysłem, szczerością wyrażanych przeżyć,
zabawną anegdotą”8. Kogóż zakrzewski mógł mieć na myśli, kreśląc te słowa? Czy
jest możliwe odtworzenie długiej listy bywalców pensjonatu pani pułkownikowej?
takie i podobne pytania zadawał sobie przed laty inny miłośnik lokalnej historii
i genealog – sławomir Leitgeber. „zbigniew zakrzewski w książce Ulicami mojego
Poznania nie napisał o swojej rodzinie tyle, ile mógł i powinien, przez co dzieje
poznańskiej inteligencji stały się uboższe o wiele ciekawych szczegółów z między-
wojennego dwudziestolecia. […] Pani otolia z Karpińskich Uderska prowadziła
w Poznaniu pensjonat i to u niej na krótko zamieszkała przybyła z Paryża siostra
[Konstancja Dygatowa, przyszywana babka zakrzewskiego – przyp. J.G.], dyspo-
nująca przyzwoitą rentą po mężu [Ludwiku Dygacie, wicedyrektorze rachunko-
wości towarzystwa Kolei Północnych w Paryżu]”9. W innym miejscu Leitgeber
pisze: „zakrzewski wymienia gości pani otolii, lecz nie wszystkich na to zasługują-
cych. Pisze co prawda o profesorze medycyny tadeuszu Kurkiewiczu, lecz pomija
[…] jego przyjaciół, profesorów medycyny adama Wrzoska i stefana Różyckiego.
U pani otolii […] bywał cały, licznie rozrodzony klan rodziny Rucińskich (krewni
pani otolii przez babkę z domu trąmpczyńską), rodzina Kierskich, Pągowscy
z łubowic i Gołunia, spokrewnieni z Jarochowskimi, czyli babką pani otolii
Konstancją z trąmpczyńskich Jarochowską w ten sam co Rucińscy sposób.
na nich się zresztą lista gości nie kończy gdyż do grona bywalców tego domu zali-
czali się także państwo stefanowie szumanowie i ich córka irena, żona sędziego
Czapli, tudzież młody literat alan Kosko, członek »Promu«, i jego siostra Malina,
rodem z odległych kresów wschodnich, mający wszelkie sympatyczne cechy kre-
sowców i mówiący tym cudownym, jakże miękkim i śpiewnym językiem […].
Do starszej części gości pani otolii należał były wojewoda lubelski, stanisław
Moskalewski, zaprzyjaźniony także z domem pań Marii i zofii trąmpczyńskich,
Kijewscy, malarka Dora Mukułowska”10. Pisząc o wspomnianych wyżej stanisławie
i Konstancji ze swinarskich Kurnatowskich, Leitgeber dodaje, iż pochodzili oni
z przybyłej z Królestwa Polskiego szlachty i byli – niejedni oni zresztą – wyznania
kalwińskiego, ich losy były zaś dość typowe dla starych wielkopolskich ziemian11.
Funkcjonujący od 1920 roku w murach budynku przy ul. Mielżyńskiego pen-
sjonat Uderskiej został jesienią 1935 roku przeniesiony do kamienicy przy ówcze-
snej ul. Rzeczypospolitej (dziś nowowiejskiego) 5 w Poznaniu12. Czy odwiedza-
7 z. zakrzewski, Wspominam Poznań� Fakty i refleksje, Poznań 1986, s. 32.
8 tamże, s. 120.
9 s. Leitgeber, Kronikarz Poznania, „Polska i Świat”, 23 ii 1995.
10 s. Leitgeber, W kręgu rodziny Zakrzewskich, „Gazeta Poznańska”, 23 iX 1994.
11 s. Leitgeber, Starych pensjonatów urok, „Gazeta Wielkopolska”, 1993.
12 z. zakrzewski, Przechadzki po Poznaniu…, s. 569.
PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO
6. Zbigniew Zakrzewski na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan
(przy grobie ojca śp. dra K. Zakrzewskiego), 2 października 1983 r., fot. N. Kowalski, ze zb. J. Gasparsa
jąc wielokrotnie gmach PTPN, mógł Zakrzewski przewidywać, że w przyszłości
będzie nie tylko jego członkiem, ale i dostąpi zaszczytu pełnienia funkcji prezesa
tej niezwykle zasłużonej instytucji?
Rodzinna tradycja zobowiązuje
Jednakże nie tylko sam gmach PTPN rodził w sercu Zakrzewskiego sentymen-
talne, rodzinne konotacje, także i PTPN w swym instytucjonalnym wymiarze było
nierozerwalnie wplecione w dzieje jego antenatów. Już jego prapradziad Stanisław
Zakrzewski (1787-1873), kapitan wojsk napoleońskich, weteran kampanii pruskich
i wyprawy na Moskwę w roku 1812, gospodarny dziedzic na Żabnie i Baranowie
pod Mosiną, zapisał się pod koniec swego życia do PTPN, pełniąc w nim funkcję
członka zwyczajnego”. Podobnie postąpił jego syn, a pradziad Zbigniewa — Ksawery
Franciszek Zakrzewski (1817-1876), absolwent Gimnazjum św. Marii Magdaleny
w Poznaniu, student prawa na uniwersytecie berlińskim, właściciel i gospodarz dóbr
Cichowo (pow. kościański) oraz powstaniec 1848 roku. Był członkiem zwyczajnym
PTPN w latach 1870-1876'*. Również i ojciec Zbigniewa — dr Ksawery Zakrzewski
(1876-1915), lekarz, społecznik, prezes poznańskiego „Sokoła, wreszcie inicjator
i współtwórca harcerstwa wielkopolskiego, był członkiem zwyczajnym Wydziału
13 Veritate et Scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
red. A. Gąsiorowski, Warszawa-Poznań 1982, s. 253.
14 Tamże, s. 252.
187
Jan Gaspars
188
Lekarskiego PtPn w latach 1896–191515. Mając tak bogate tradycje rodzinne, nie
mógł zakrzewski nie podążać śladami swych przodków. Już w 1952 roku został
członkiem zwyczajnym Komisji nauk Ekonomicznych (Wydział ii Historii i nauk
społecznych). W następnych latach piął się przez kolejne szczeble organizacji
towarzystwa. W okresie od 23 kwietnia 1964 do 30 maja 1968 roku piastował
on funkcję przewodniczącego Komisji nauk Ekonomicznych. Jednocześnie od
28 kwietnia 1964 do 2 czerwca 1967 roku był zastępcą członka Komisji Rewizyjnej,
a w okresie od 2 czerwca 1967 do 29 kwietnia 1977 roku – członkiem owej Komisji.
od 29 kwietnia 1977 do 27 lutego 1981 roku pełnił on funkcję przewodniczącego
Komisji Rewizyjnej. tak oto w roku 1981 zakrzewski objął funkcję prezesa PtPn.
Prezes PTPN (1981–1987)
Jego poprzednikiem był prof. zdzisław Kaczmarczyk. na okres prezesury
zakrzewskiego przypadło zorganizowanie uroczystych obchodów 125-lecia PtPn
w roku 1982. z okazji tej rocznicy pod redakcją prof. antoniego Gąsiorowskiego,
przy współpracy różnych naukowców, powstała pamiątkowa księga obejmująca
dzieje PtPn od jego powstania w roku 1857 aż po rok 198116. Rzecz istotna – opra-
cowanie to zawierało także szczegółowy wykaz członków PtPn za lata 1857–1945
wraz z podaniem dokładnych dat ich przynależności do towarzystwa i do poszcze-
gólnych jego wydziałów, a także z wyszczególnieniem pełnionych w nim funkcji.
Jednocześnie Wydział Matematyczno-Przyrodniczy PtPn dla uczczenia 125.
rocznicy swego istnienia zainicjował prace nad pierwszą monografią dawnego
cmentarza farnego na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu, znanego jako Cmentarz
zasłużonych Wielkopolan. auspicje nad całością – jako prezes PtPn – sprawo-
wał zakrzewski. Co prawda opracowanie powstawało pod redakcją prof. Marii
aleksandry smoczkiewiczowej, niemniej zakrzewski także brał udział w jego two-
rzeniu. Był współautorem owej monografii, osobiście wykonując kwerendy archi-
walne, wizje in situ na cmentarzu (odczytując inskrypcje na nagrobkach) i reda-
gując poszczególne biogramy osób na nim pochowanych. Wedle wspomnień jego
małżonki – śp. Elżbiety zakrzewskiej – miał bardzo poważny wkład w powsta-
nie owego opracowania. Co więcej, prace nad powstaniem pierwszej monogra-
fii cmentarza wpisywały się w długoletnie zabiegi zakrzewskiego o ochronę tego
miejsca i przywrócenie mu świetności, zabiegi, które wraz z innymi członkami
towarzystwa Miłośników Miasta Poznania czynił od roku 195917. zainicjowanie
prac nad powstaniem pierwszej monografii cmentarza zbiegło się jednocześnie
z „interwencją” zakrzewskiego u ówczesnego prezydenta Poznania andrzeja
Wituskiego. Dotyczyła ona wskazania na pilną potrzebę rewaloryzacji zabytko-
wego cmentarza. tak o tym epizodzie wspomina w swej książce sam a. Wituski:
„Mój akademicki nauczyciel, profesor zbigniew zakrzewski, był przewodniczą-
cym towarzystwa Miłośników Miasta Poznania. Przyszedł kiedyś do mnie i bar-
15 tamże, s. 253.
16 Veritate et Scientia…
17 Biblioteka Raczyńskich, rkps 2880, Papiery Paluszkiewicza, materiały dot. towarzystwa Miłośników
Miasta Poznania, k. 2. Materiały Komisji nazewnictwa Uczczenia zasłużonych i papiery dot. Cmentarza
zasłużonych w Poznaniu, k. 118–119.
PAMIĘĆ O WSPÓLNYM DZIEDZICTWIE, CZYLI PTPN W ŻYCIU ZBIGNIEWA ZAKRZEWSKIEGO
7. Obchody jubileuszu 125-lecia PTPN, Sala Czerwona Pałacu Działyńskich
w Poznaniu, 3 czerwca 1982 r., ze zb. Biblioteki PTPN
dzo się żalił, że władza tak spokojnie patrzy, jak ten cmentarz popada w ruinę. [...]
Profesor Zakrzewski wymógł na mnie, abym się tym zajął. [...] Wtedy więc, po
interwencji profesora, rzeczywiście powołałem grupę kompetentnych osób z zada-
niem uczynienia z tego cmentarza godnego miejsca spoczynku dla ludzi, którzy
zasłużyli się Poznaniowi i Wielkopolsce”. Odtąd prezydent Wituski stał się gorą-
cym orędownikiem rewaloryzacji zabytkowej nekropolii. Wybudowano wówczas
m.in. pomieszczenie stróżówki, a artystom plastykom zlecono renowację najważ-
niejszych nagrobków. Czy tocząc „batalię” o otoczenie właściwą opieką Cmentarza
Zasłużonych, mógł prof. Zakrzewski przewidzieć, iż 30 lat później sam na nim na
wieczność spocznie? Sądząc po wybitnej skromności, jaka go cechowała, można
się domyślać, że zapewne nawet nie stawiał sobie takich pytań.
Na początku tego artykułu pisałem o „długu” dziedzictwa poprzednich pokoleń,
który to dług Zakrzewski starał się spłacać w swym życiu. Wydaje się, że ta myśl przy-
świecała mu również wtedy, kiedy sprawował funkcję prezesa PTPN. Zaproponował
on wówczas swoisty koncept czegoś, co dziś nazywamy „polityką historyczną. W tę
politykę wpisać można z pewnością odsłonięcie tablic ku czci Edmunda Pawła
Strzeleckiego czy ks. prof. Szczęsnego Dettloffa, choć inicjatywa ich powstania nie
wyszła rzecz jasna od samego Zakrzewskiego. Jak widać na archiwalnej fotogra-
fii z roku 1984, dziedziniec PTPN nie był wówczas w zasadzie w ogóle zagospoda-
rowany, a jego zieleń uporządkowana. W ciągu ostatnich dekad można zauważyć
18.4. Wituski, To przecież mój Poznań, Poznań 2014, s. 201-202.
189
Jan Gaspars
190
stopniowe zabiegi, by uczynić z tej przestrzeni rodzaj narodowego „panteonu”, nie-
jako kontynuacji (w sensie rzecz jasna symbolicznym) „poznańskiej skałki”. Pomysł
ów zresztą nie jest niczym nowym, nawiązuje on bowiem do jeszcze przedwojen-
nej tradycji. zwieńczeniem jego realizacji było odtworzenie w 1998 roku pomnika
adama Mickiewicza stojącego niegdyś za kościołem pw. św. Marcina w Poznaniu.
od odsłonięcia tablicy ku czci Józefa Chociszewskiego minęło już ponad pół
wieku, w tym czasie „na murach gmachu towarzystwa zawisły kolejne tablice
komemoratywne. W 1984 roku dla przypomnienia i uczczenia zasług Edmunda
Pawła strzeleckiego na jednym z pilastrów budynku, od strony dziedzińca, umiesz-
czono tablicę z popiersiem podróżnika. […] Ufundowali ją andrzej Wituski,
prezydent Poznania, i towarzystwo łączności z Polonią zagraniczną »Polonia«
(oddział w Poznaniu); odsłonięcia dokonał prezes PtPn, prof. zbigniew
zakrzewski 8 października 1984 roku, w 111. rocznicę śmierci strzeleckiego”19.
„W grudniu 1984 roku Komisja Historii sztuki wspólnie z Wydziałem Vii nauk
o sztuce PtPn wystąpiła do zarządu towarzystwa z wnioskiem o umiesz-
czenie na dziedzińcu siedziby towarzystwa tablicy pamiątkowej poświęconej
ks. prof. szczęsnemu Dettloffowi. […] na czele społecznego Komitetu Budowy
tablicy […] stał Konstanty Kalinowski, profesor UaM w Poznaniu. […] tablicę
odsłonił 4 listopada 1986 roku prezes towarzystwa, prof. zbigniew zakrzewski.
tego samego dnia w sali posiedzeń towarzystwa odbyła się sesja naukowa, która
dokonała oceny całokształtu twórczości i działalności ks. szczęsnego Dettloffa”20.
Przypadający na lata 1981–1987 okres prezesury prof. zakrzewskiego
w PtPn jawi się jako czas niezwykle wytężonej pracy i największych bodaj suk-
cesów naszego bohatera, sukcesów nie tak może spektakularnych jak pełnienie
zaszczytnych funkcji w ówczesnej akademii Ekonomicznej, ale trwalszych. Był to
bowiem czas, w którym powstały jego główne dzieła dotyczące Poznania – słynne
książki: Przechadzki po Poznaniu lat międzywojennych, Ulicami mojego Poznania
czy Wspominam Poznań. Był to też okres prezesowania Klubowi inteligencji
Katolickiej w Poznaniu i udzielania się w wielu innych organizacjach. Był to jed-
nocześnie okres schyłkowy w jego życiu, stopniowego podupadania na zdrowiu
i opuszczających go powoli sił. W uznaniu zasług uczynionych dla PtPn i nie tylko
towarzystwo przyznało mu w 1988 roku członkostwo honorowe. Po zakrzewskim
funkcję prezesa PtPn objął prof. antoni Gąsiorowski.
nie tylko sekretarz PtPn prof. med. Lech torliński, ale i sam jego prezes,
zmarły w ubiegłym roku śp. prof. Jacek Wiesiołowski, kilkakrotnie dopyty-
wali się piszącego te słowa o możliwość udostępnienia im malowanego portretu
z. zakrzewskiego. obydwu profesorom bardzo zależało na tym, by w sali posie-
dzeń PtPn obok podobizn innych prezesów i zasłużonych działaczy towarzystwa
znalazł się także jego portret. niestety takim malowanym konterfektem rodzina
nie dysponuje, a wykonany przed laty i ponoć udany portret malarski pędzla córki
profesora – Barbary zakrzewskiej – niestety zaginął.
19 R. Marciniak, Panteon narodowy w siedzibie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2004,
s. 17.
20 tamże, s. 19.
191
Jacek Kowalski
Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej
portret w siedmiu odsłonach
Epoka Pani Profesor skończyła się już dawno. Wiedzieliśmy, że wraz z Jej
śmiercią zaczną zacierać się w naszej pamięci obrazy, sceny, sytuacje. Że będziemy
usiłowali przekazać je następnym pokoleniom, ale przecież z góry było wiadomo,
że to usiłowanie w znacznej mierze okaże się daremne. Pochwały, którymi obda-
rzyli Panią Profesor autorzy licznych notatek biograficznych, wydadzą się tak
podobne do innych, że Jej żywot, postać i dokonania mimowiednie stoczą się
pomiędzy stosy podobnych charakterystyk. Mimo to nie rezygnujemy ze spisywa-
nia kolejnych wspomnień, bo „my z niej wszyscy”.
Pani Kamzowa, w pełnej tytulaturze: prof. dr hab. alicja Karłowska-Kamzowa
(6 iV 1935–24 Xi 1999), a inaczej „Ciotka” lub „Ciocia”, czasem „Mama”, potem
dla niektórych „Babcia”, naprawdę była naszą Wielką Matką, a o Matce nie godzi
się zapominać. a że słowa są ułomne, szybko ulatują? Po to jest historia sztuki,
aby posłużyć się również obrazami. Może one, wsparte słowem, przetrwają próbę
czasu? Mam nadzieję, że tak, skoro w dziesięć lat po powstaniu pierwszej wersji
tego tekstu można go jeszcze wzbogacać o kolejne obrazy, kiedyś nieuwzględnione.
1�
obraz pierwszy to kartka z albumu rodzinnego. W Jej życiu świat rodziny
i praca przenikały się w przedziwny sposób od samego początku. a jednak nikt
z nas nie usłyszał opowieści o dworze w Piaskach – tej swoistej arkadii, gdzie
pojawiła się jako długo oczekiwana i upragniona córka Janiny z Bartoszewiczów
i tadeusza. Do dziś zachowała się w parku w Piaskach figurka Marii Panny, która
była wotum wdzięczności za Jej urodzenie. Dostatnie, dobrze prowadzone gospo-
darstwo Jej ojca, z niedużym, lecz niezwykle urokliwym dworkiem były rajem,
gdzie dane Jej było wzrastać wraz z braćmi w atmosferze rodzinnej miłości.
Wkrótce jednak miało nastąpić bardzo bolesne wygnanie. W drugim roku Jej
życia umiera ojciec, w czwartym ginie – w tragicznych okolicznościach – Matka.
Rok później tragedii dopełniają hitlerowskie bombardowania. Wygnanie jest cał-
kowite i ostateczne. Drugą w kolejności chronologicznej, lecz bodaj jedyną w Jej
świadomym życiu Matką została siostra ojca – Gabriela Karłowska, która swoje
osobiste szczęście poświęciła całkowicie alicji. ta „Mama-Ciocia” była osobą nie-
przeciętną. Doktor nauk chemicznych i rolniczych, prowadziła badania naukowe
i propagowała nowoczesne sposoby uprawy, a jednocześnie – w trudnych latach
po ii wojnie światowej – ratowała przed zniszczeniem dawne ziemiańskie majątki,
JACEK KOWALSKI
1. Dwór w Piaskach, lato 1933 r., fot. z archiwum rodziny Karłowskich
wykazując przy tym niebywałą odwagę i upór. Dzieci Janiny i Tadeusza przy-
garnęła mocą własnej decyzji, wbrew opinii rodziny. I tak Alicja zamieszkała
w Poznaniu, w domu przy ulicy Strzeleckiej 28, wybudowanym przez Jej pradziada
Maksymiliana Studniarskiego. Stąd wyprowadziła się, już jako mężatka, do miesz-
kania przy ul. Ratajczaka 21.
O tym wszystkim nie opowiadała nam w Instytucie, choć wiele aktualnych
i przeszłych rodzinnych wydarzeń było dla nas oczywistych. Zawsze przecież —
no, mniej więcej — wiedzieliśmy, co robi Jej syn Paweł, a co córka Halina zwana
potocznie Pyzią. Po latach widziałem wnuki śpiące na zestawionych fotelach
w instytutowym gabinecie, podczas gdy Pani Profesor pisała przy biurku refe-
rat. Wiedzieliśmy, że Karłowscy to stara rodzina ziemiańska, że Błogosławiona
Maria Karłowska, matka założycielka sióstr pasterek, to Jej cioteczna babka, ale
o tym się nie mówiło, to się ewentualnie wiedziało, i tyle. Właściwie nie mieli-
śmy świadomości, że Jej życie stało się ukoronowaniem dzieła wielu pokoleń
wielkopolskiej szlachty i poznańskich inteligentów. Jej prapradziad, sędzia Antoni
Studniarski, był członkiem założycielem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, tego samego, którego prezesurę objęła Ona w ostatnich latach życia. Wszak
do PTPN należało wielu innych przedstawicieli Jej rodziny, zasłużonych dla nauki
i pracy organicznej w Poznańskiem. Także tych, którym przyszło chwycić za broń
w powstaniu wielkopolskim. Wtedy to Ojciec Pani Profesor zorganizował oddział
kawalerii jutrosińskiej. I znów: wszystko to przeważnie uchodziło naszej uwadze.
192
Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach
193
Wiedziało się za to, że dr tadeusz Kamza, mąż Pani Profesor, to znany w Poznaniu
lekarz urolog. nieco pospolite brzmienie tego nazwiska służyło Jej do szokowania
niektórych nobliwych osób (tych, których mniej lubiła).
Bo oczywiście, jak każdy człowiek, miała swoje własne sentymenty i awer-
sje, będąc przy tym zawsze bardzo kategoryczna. Do tego stopnia, że nawet gdy
Jej opinie stały na granicy obrazoburstwa, nie wahała się ich głosić. na przykład
nigdy nie pokochała Świętej Jadwigi Królowej, bo „prawdziwą świętą” była dla
niej tylko Święta Jadwiga Śląska, znacznie bliższa Jej wrażliwości… Kult Królowej
uważała za „kumotersko” rozdęty przez krakowiaków. nie zaakceptowała też led-
nickiej „Ryby”. Pomimo wielkiej sympatii, jaką darzyła ojca Jana Górę – dla niej to
„żelastwo” nie pasowało formą do krajobrazu historycznego.
tych wszystkich opinii nigdy nie obawiała się wyrażać głośno, nawet jeśli były
sprzeczne ze zdaniem ogółu. W każdym jednak starała się dostrzec to, co dobre
i wartościowe, i tego też uczyła swoje dzieci, którym mówiła: „Jeśli twój wróg albo
ktoś, kto zwykle zachowuje się jak »ostatnia świnia«, zrobi coś dobrego, trzeba
mu to oddać”. zatem także Jej studenci i współpracownicy słyszeli, jak wygłaszała
pochlebne opinie o osobach, których postaw i działań w zasadzie nie akcepto-
wała. szanowała również absolutną wolność nauki. Wyrazem spojrzenia od dobrej
strony i nieulegania uprzedzeniom była legendarna obrona młodego człowieka,
który na egzaminie wstępnym pojawił się „w japonkach i koszuli w kwiaty roz-
piętej do pępka” (były to czasy hippisowskie). zacne ciało profesorskie uznało,
że nie godzi się stawać w takim stroju na egzaminie, chciało więc osobnika oblać.
ówczesna pani docent Kamzowa zaoponowała, przypominając kolegom, że egza-
min polega na ocenie wiedzy, a nie stroju kandydata. ostatecznie młody hippis
został studentem, aczkolwiek jego dalsze postępy nie okazały się zbyt oszałamia-
jące i studia pożegnał. niemniej Kamzowa pokazała w praktyce zasadę, że nikogo
nie należy skreślać à priori. Kiedy zaczęły wchodzić w modę zalążki studiów gen-
der, delikatnie wyrażała swój niesmak, ale swoboda w prowadzeniu badań była
dla niej święta. Co nie znaczy, że zgadzała się z metodą i wnioskami. „Dopiero jak
im – nie daj Boże – homoseksualista dziecko uwiedzie, to zrozumieją” – usłysza-
łem w zaciszu gabinetu.
2�
obraz drugi – nawa Katedry Historii sztuki (godna miana nawy z czterna-
stej ody Horacego) wypływa spod skrzydeł starszych ojców założycieli, aby zdobyć
nowe akweny, od mórz mediewalnych po ocean sztuki współczesnej. na wspólnym
pokładzie żegluje tu całe młode pokolenie ówczesnej poznańskiej placówki, czyli
bez mała jedna piąta narodowej floty „historycznosztucznej” tamtych lat; licząc
od lewej: andrzej turowski, szczęsny skibiński (przy sterze), Janusz Kębłowski
i Konstanty Kalinowski. na pierwszym planie – ona, kobieta równie piękna, co
inteligentna, „rodzynka” w męskim towarzystwie.
Wybór kierunku studiów, podyktowany zamiłowaniem do podróży, krajo-
znawstwa i piękna, został powitany przez Jej „Mamę-Ciocię” z rezerwą, bo prze-
cież z tak ulotnej, humanistycznej dyscypliny „nie da się wyżyć”. alicja została
więc zobowiązana do ukończenia kursu kreślarskiego (i zrobiła to), aby w razie
czego móc zarobić na chleb.
JACEK KOWALSKI
2. Nawa Katedry Historii Sztuki na Jeziorze Kierskim, lato 1967 r. [?],
fot. Z. Czarnecki, Archiwum IHS UAM
Wybór okazał się jednak trafny. Już wkrótce przypadła Jej część schedy po
wielkim twórcy poznańskiej placówki — księdzu profesorze Szczęsnym Dettloffie,
którego była uprzywilejowaną uczennicą, choć doktorat pisała już u profesora
Gwidona Chmarzyńskiego. Pierwsze kroki stawiała na drodze badań nad gotycką
rzeźbą i malarstwem tablicowym w Polsce. Wkrótce wypłynęła na inne wody,
wcześniej prawie zupełnie nieznane, podejmując wielkie zagadnienie średnio-
wiecznych malowideł ściennych. Właściwie dopiero dzięki Niej ten gatunek sztuki
został u nas doceniony i opracowany. Jeszcze do niedawna trafiali do naszego
Instytutu badacze, aby osobiście skonsultować obszerny katalog, sporządzony pod
Jej kierownictwem i w całości nigdy nieopublikowany. Integralną częścią monu-
mentalnej syntezy Malarstwo gotyckie w Polsce (wydanej kilka lat po Jej śmierci) są
właśnie Jej teksty. Od malowideł ściennych był już tylko krok do średniowiecznych
miniatur. Mało który z polskich badaczy posiadł o nich taką wiedzę i był w nich
tak rozmiłowany. Wszystkie inne, liczne „pola badawcze” można by metaforycz-
nie określić jako pomniejsze zatoczki, po których Pani Profesor żeglowała okazjo-
nalnie, choć z zamiłowaniem — czy chodziło o poznańskie spiżowe płyty nagrobne,
twórczość Hieronima Boscha, współczesne witraże państwa Powaliszów, ikono-
grafię świętych franciszkańskich czy też, bardzo rzadko, o architekturę. Jej żywio-
łem pozostawały przede wszystkim polska rzeźba i malarstwo, zwłaszcza Pomorza
i Śląska. Te ziemie były Jej szczególnie drogie, mimo że sporo uwagi poświęcała też
rodzinnej Wielkopolsce. Jednakże nie sposób zrozumieć sztukę Śląska i Pomorza,
czyli regionów, które przez wieki pozostawały w granicach ościennych monarchii,
194
Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach
195
bez europejskiego kontekstu. tym samym Pani Profesor przeszła do zagadnień
ponadregionalnych, związanych z naszym kawałkiem Europy. Po części to ona
właśnie odkryła dla polskiej historii sztuki Europę Środkowo-Wschodnią jako
region artystyczny, któremu poświęciła osobną, piękną książkę. nawiązała przy
tej okazji szereg międzynarodowych kontaktów i stała się cenioną ambasadorką
polskiej historii sztuki tak w krajach dawnych „demoludów”, jak i na zachodzie.
Fascynacji sztuką towarzyszyła fascynacja ludźmi. Widzieliśmy, jak bliska Jej
była osobowość Świętej Jadwigi Śląskiej, jak patronowała rozmaitym, czasem tro-
chę dziwnym przedsięwzięciom, wykraczającym poza historię sztuki, na przykład
anatomicznej rekonstrukcji twarzy śląskiej księżnej. o efektach tej pracy niektórzy
złośliwcy powiadali nawet, że święta, znana herod-baba (wedle określenia Pani
Profesor), okazała się zadziwiająco podobna do swojej wielbicielki.
innym ulubionym Jej bohaterem był wielki czciciel Świętej Jadwigi i zara-
zem jej prawnuk, książę brzeski Ludwik, średniowieczny mecenas i kolekcjoner.
Możliwe też, iż Pani Profesor właśnie dlatego tak lubiła malarstwo książkowe,
że rękopisy są bliskie ludziom, którzy z nich korzystali, że – w przeciwieństwie
do malowideł ściennych, tak często przemalowywanych i restaurowanych – tyle
osobistych, intymnych śladów można na ich kartach odnaleźć.
Chciała też, aby badania nad sztuką miały wymiar praktyczny. także i tu oka-
zała się prekursorem. otóż od początku lat 80. „wzięła się” do ochrony środowiska
kulturowego. Wielkopolsce groził wówczas tzw. rów kościański, czyli fatalny pro-
jekt potężnego zgrupowania odkrywkowych kopalń węgla brunatnego. Między
innymi dzięki Jej energicznym działaniom projekt ten został utrącony. Przy okazji
powstały użyteczne mapy i opracowania, a przede wszystkim doszło do ustawo-
wego zapisu o ochronie „przestrzeni historyczno-kulturowej” (mało kto wie, że
to ona właśnie upowszechniła ten termin). odtąd przy planowaniu przestrzen-
nym trzeba uwzględniać zabytki architektury, urbanistyki i historyczny krajobraz.
Możemy śmiało powiedzieć, że bez tego, a zatem bez Pani Profesor, oblicze Polski
wyglądałoby zupełnie inaczej. strach pomyśleć jak.
3�
obraz trzeci – blaszane pudełko po ciasteczkach. Wszyscy dobrze je znamy,
zawsze leżało gdzieś na półce w gabinecie 422 (dziś 417) w bloku a Collegium
novum, razem z koszykiem jabłek, aby podczas seminarium wylądować na
niskim stoliczku pomiędzy nią a studentami. Czasami też pudełko pojawiało
się na posiedzeniach Rady instytutu, a w dniu Jej imienin – które obchodziła na
Gromniczną – zastępowała je galaretka z owocami z własnej działki. Jednak naj-
ważniejszą funkcją pudełka było „uczłowieczanie” zajęć seminaryjnych. Bo tak
już było, że swoje własne dzieci traktowała „jak studentów” („zbyt dużo dysku-
sji, zbyt mało zdecydowanej ręki w wychowywaniu”), a studentów jak matka –
rodzone dzieci swoich studentek nazywała „seminaryjnymi wnukami”. Można
jeszcze w rodzinnym archiwum znaleźć wzruszające dedykacje tych, które wprost
nazywały Ją „przybraną Mamą”. Wiedziała, co kto porabia prywatnie, jak i gdzie
mieszka, co go boli, słowem – zajmowała się „całokształtem”, pilnie jednak dba-
jąc, aby wskutek rozpieszczenia delikwent czy delikwentka nie spoczęli na laurach.
Jednej z doktorantek odstąpiła część własnego stypendium, aby tylko umożliwić
JACEK KOWALSKI
3. Pudełko po ciasteczkach w gabinecie 422 (dziś 417) w Collegium Novum, blok A,
fot. J. Jarzewicz, Archiwum IHS UAM
jej badania w paryskiej Bibliotheque Nationale. Z tej okazji całkowicie „wyposa-
żyła” jej hotelową lodówkę, aczkolwiek z drugiej strony narzuciła morderczy har-
monogram pracy. O tym opiekuńczym płaszczu czy parasolu dotąd krąży wiele
anegdot. Na przykład: Pani Profesor wygłasza wykład kursowy — zwrócona do
studentów, ale jak zwykle z charakterystycznie przymkniętymi oczyma — a w któ-
rymś rzędzie siedzi student P., powszechnie znany z tego, że nocami pracuje, więc
na zajęciach przysypia. W odpowiednim momencie Pani Profesor otwiera oczy
i mówi: „A teraz proszę obudzić pana P. Panie P., niech pan teraz notuje, bo teraz
będzie to ważne!”.
Ów matczyny stosunek zamieniał się często w stosunek ojcowski. Nic to, że nie-
którzy mieli innego promotora — z postępów swojej pracy musieli tłumaczyć się
przed „Ciotką”. Była surowa. Biada „krewnym i znajomym”, którzy mieli nadzieję
na jakieś ulgi — wobec takowych zwiększała wymogi i błyskawicznie „wylatywali”.
Dbała też, jak to się mówi, o „porządek moralny” — dyskretnie, ale rzeczowo.
Kiedy podczas zajęć terenowych wypadała niedziela, zapraszała na mszę świętą,
na przykład o siódmej albo o szóstej rano (bo potem trzeba było jeszcze „zali-
czyć” parę obiektów). Nie wszyscy korzystali z zaproszenia, bo przymusu nie było.
Nieobecność kwitowała cierpką uwagą, aż śpiochom-katolikom szło w pięty. Była
bowiem tolerancyjna, ale zasadnicza. Podczas seminaryjnego wyjazdu na Węgry,
który z wielkim trudem sama zorganizowała (za komuny była to nie lada sztuka),
ostro przymówiła koledze-profesorowi picie piwa ze studentami na budapeszteń-
skim dworcu (dla niezorientowanych: w Polsce niełatwo było wtedy o piwo, a to
196
Pani Profesor alicji Karłowskiej-Kamzowej portret w siedmiu odsłonach
197
osiągalne z reguły okazywało się podłe; o takim jak na Węgrzech można było tylko
pomarzyć). Po stanie wojennym jeden z Jej ulubionych podopiecznych porzucił
Polskę i znalazł azyl w niemczech, bardzo ją to zabolało. Każdy taki wyjazd uwa-
żała za niepowetowaną stratę dla kraju. Jednak dopytywała: „Co on, biedak, pora-
bia? Czy ma gdzie mieszkać? Czy nie głoduje?”. „Ma się nieźle, ale nie uznali mu
magisterium, musi jeszcze raz zdawać egzaminy”. „a dobrze mu tak!” Jak widać,
dydaktykę potrafiła uprawiać wszędzie. i tak, siedząc w zatłoczonym tramwaju,
na widok stojącej staruszki zwracała się do sąsiada: „no, młody człowieku, kto
pierwszy wstaje – pan czy ja?”. Wśród strachliwych panowało przekonanie, że jak
się „Ciotka” raz do kogoś zrazi, to już na amen. Coś było na rzeczy, ale… pewna
wszechstronnie utalentowana, acz absolutnie niefrasobliwa studentka w typie
niebieskiego ptaka (dziś – ważna eurobiurokratka) przyszła do Pani Profesor
w przeddzień wygłoszenia własnego referatu na zajęciach, pytając… z jaką wła-
ściwie literaturą ma się zapoznać, bo zgubiła listę lektur (chodziło, o ile pomnę,
o portrety fajumskie). „Ciotkę” niemal zatkało z oburzenia na taką bezczelność,
ale z zimną krwią udzieliła odpowiedzi. spodziewaliśmy się, że nazajutrz nastąpi
rozwałka delikwentki. i otóż nie. ta bowiem okazała się niefrasobliwa, lecz inteli-
gentna; referat wypadł świetnie i mimo wstępnego uprzedzenia „Ciotka” przeko-
nała się do „czarnej owcy”.
i wreszcie w kręgu wspomnianego srebrzystego pudełeczka narodziły się
seminaria Mediewistyczne, czyli coroczna naukowa sesja, na której „nieopie-
rzeni” adepci nauki wymieniali się doświadczeniami i zapoznawali ze sobą.
Do uczestników dołączyli studenci z Wrocławia, gdzie Pani Profesor, po nagłej
śmierci męża w roku 1981, zaczęła prowadzić dodatkowe zajęcia (jedna pensja
nie wystarczała na utrzymanie domu). szybko pojawili się też reprezentanci mło-
dych poznańskich historyków, filologów, archeologów, filozofów, muzykologów,
potem studenci i doktoranci z innych miast, wreszcie z ościennych krajów, a na
koniec – z zachodniej Europy. Wielodyscyplinarność seminariów nie była zresztą
zwykłym „pączkowaniem”. ta idea miała jakoś wskrzesić ducha średniowiecz-
nych uniwersytetów – wspólnotę nauczanych i nauczających, razem dążących do
prawdy. seminaria miały też iść w poprzek panoszącej się specjalizacji, zawężaniu
dyscyplin i poszukiwań naukowych. sali obrad użyczało Poznańskie towarzystwo
Przyjaciół nauk, noclegi fundował Uniwersytet, studentki wespół z Panią Profesor
własnoręcznie przygotowywały śniadania i kolacje, a ona moderowała dyskusje.
Żaden referat nie mógł przejść bez echa, a choćby był kiepski i wymagał korekty –
krytyczny komentarz zaczynała od pochwały. Dlatego kameralna atmosfera pozo-
stała, a efekty seminarium okazały się błogosławione. Wówczas – i jeszcze długo
później – była to bodaj jedyna taka inicjatywa naukowa w kraju. z początku tylko
tu mogli spotkać się młodzi mediewiści z różnych „demoludów”, państw rze-
komo bratnich, w istocie rozdzielonych murami milczenia i milicyjnej kontroli.
Wdzięcznie wspominają to naukowcy z Czech i byłej nRD.
od tamtych lat wiele się zmieniło. Kiedy w grudniu 2016 roku obradowaliśmy
na już XXXVii seminarium Mediewistycznym (dziś imienia alicji Karłowskiej-
-Kamzowej), znaczną część referentów stanowili dawni „młodzi”, niegdyś wspie-
rani przez Panią Profesor u progu ich naukowej drogi, gdy debiutowali na pierw-
szych seminariach; teraz przyjechali tu z własnymi uczniami.
Jacek Kowalski
198
z wiernych studentów formowała grupy badawcze i jeździła z nimi na objazdy.
Po Polsce mknęła ówczesnym uniwersyteckim środkiem transportu, tzw. błękitną
strzałą – rozwalającym się niebieskim jelczem, albo – jeśli grono było bardziej
elitarne – trzęsącą się nyską. zwiedzało się z nią dwadzieścia cztery godziny na
dobę, bez prawa do posiłku i odpoczynku. W zamian można było wziąć udział
w produkcji kanapek, spożywanych wspólnie w autobusie. niejeden boleśnie
odczuł Jej straszną dewizę: „My, historycy sztuki, nie musimy jeść obiadu”. sam
pamiętam, jak zdjęty litością wobec paru zagranicznych gości drżących z zimna
pomiędzy jednym obiektem a drugim, zaproponowałem, żeby zatrzymać się
na filiżankę kawy. stan gości nieco Ją zaniepokoił: „Proszę państwa, rozumiem,
że jesteście zmęczeni, kto chce wypić kawę, proszę do kawiarenki, kto chce zoba-
czyć Drzwi Gnieźnieńskie, proszę za mną”. Mimo to nigdy nie brakowało chętnych
uczestników. Dzięki Jej determinacji mogli wielokrotnie odwiedzać muzea Pragi,
Budapesztu, a w latach 90. także Berlina i Paryża. Pamiętam, jak bodaj w 1985 roku
„zdobyła” z nami praską katedrę św. Wita. nasza wycieczka w przelocie z Poznania
do Budapesztu „międzylądowała” na kilka cennych godzin na Hradczanach, a tu
niespodzianka – milicyjny kordon. strażnik mówi: „Wejście wzbronione, czekamy
na zagranicznych gości”. Pani Profesor błyskawicznie replikuje: „a to sem my!”,
czyli: „to właśnie my!”. zaskoczony funkcjonariusz ustępuje i oto wchodzimy do
opustoszałej katedry. Kiedy po jakimś czasie pojawiła się prawdziwa delegacja
zagraniczna, Pani Profesor ewakuowała nas szybko bocznym wyjściem.
te spartańskie zasady sprowokowały niejedno zabawne qui pro quo. W epoce
schyłkowego PRL-u, kiedy wszystkiego brakowało, Pani Profesor (wówczas jeszcze
Pani Docent) omijała lepsze lokale, korzystając niemal wyłącznie z tanich barów
mlecznych. tam też zaciągała swoich podopiecznych, których zresztą nie stać było
na większe wydatki. nie rezygnowała jednak zupełnie z kulinarnych rozkoszy –
w tym celu nosiła ze sobą praktyczne, szczelne pudełeczko po tabletkach musują-
cych, zawierające rozpuszczalną kawę „neskę” (nescafé) – synonim zachodniego
luksusu. Pewnego dnia, w późnych latach 80., w przerwie konferencji zorganizo-
wanej przez warszawski iBL (Pogranicza i konteksty literatury polskiego średnio-
wiecza), postanowiła zaprosić na tę kawę swoją przyjaciółkę, prof. Brygidę Kürbis,
swojego asystenta Krzysztofa Jodłowskiego i świeżo upieczonego historyka sztuki
Leszka Wetesko. Weszli do kawiarni przy Krakowskim Przedmieściu, siedli przy
stoliku i Pani Profesor poprosiła kelnerkę o podanie osobno wrzątku w szklan-
kach i torebek herbaty ekspresowej. Kelnerka wyraziła oburzenie, informując,
że w lokalu wysokiej kategorii podobne praktyki są nie na miejscu. Pani Profesor
z kamienną twarzą wyjaśniła: „Wie Pani, bo my jesteśmy z Poznania i kawę mamy
ze sobą”. i okazała pudełeczko. oszołomiona tym argumentem kelnerka przynio-
sła cztery szklanki wrzątku i osobno cztery torebki herbaty. Młodzież z ledwością
zachowała powagę, zwłaszcza że bonusem była zmieniająca się w miarę rozwoju
akcji mina pani profesor Kürbis, najwyraźniej gotowej na ucieczkę z lokalu…
(powyższą anegdotę zweryfikował naoczny świadek – Leszek Wetesko – jako
że piszący te słowa znał ją dotąd i powtarzał w innej, skonfabulowanej wersji).
zdarzało się, że studenckie wyprawy owocowały specjalnymi publikacjami.
ostatnie takie przedsięwzięcie dotyczyło badań ikonografii św. Wojciecha, przed
rocznicowymi obchodami w 1997 roku. Gromadka młodzieży zjechała z nią wtedy
PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH
4. Pani Profesor i Zaśnięcie Matki Bożej, fot. P. Kamza
nieomal pół Polski, a prócz wystawy i katalogu powstało parę ciekawych prac
magisterskich. Splendorem dzieliła się z uczniami, ich nazwiska zawsze umiesz-
czała w swojej bibliografii, każdemu — jak zwykła mawiać — „oddawała chwałę”.
Dziś uczniowie Pani Profesor — magistranci i doktoranci — objęli wiele poważnych
stanowisk, niektórzy są znanymi i uznanymi badaczami. Trudno byłoby ich wszyst-
kich tutaj wymienić, zwłaszcza że niemałe długi wdzięczności zaciągnęli u Niej
również „cudzy” wychowankowie. Nie promowała specjalnie własnych pupilków,
lecz wszystkich, których uznawała za wartych poparcia. Żeby było jasne — niezależ-
nie od tego, czy podczas objazdów chadzali na mszę świętą, czy nie.
4.
Obraz czwarty, wspominany przez proboszcza parafii św. Marcina: Pani Alicja
rozmodlona w „Jej” ławce w głębi nawy. I ofiarowany przez Nią do tegoż kościoła
obraz (specjalnie malowany przez syna Pawła), który upamiętniać miał podjęte
w tym właśnie miejscu prywatne śluby czystości przyszłej błogosławionej matki
Marii Karłowskiej. Przypominam sobie, jak przyszła do Instytutu z nocnego
pociągu relacji Wrocław-Poznań, dzieląc się wrażeniami z podróżnej lektury Daru
i tajemnicy Jana Pawła II. Takie wynurzenia czynione wobec asystenta były jed-
nak wyjątkowe; wierze dawała świadectwo wyraźne, ale niewylewne, raczej poza
Uniwersytetem, niekiedy w Duszpasterstwie Akademickim oo. dominikanów ojca
Jana Góry. Za komuny urastało to przecież do rangi manifestu, za III RP miało
znamiona pewnej powściągliwości. Za powściągliwością kryła się wszakże gorąca
troska o Kościół. Dlatego w sposób specjalny odnosiła się do stanu duchownego.
Każdy ksiądz, który pojawił się na historii sztuki, był dla Niej skarbem - także
199
Jacek Kowalski
200
jako człowiek, który niezależnie od swoich predyspozycji naukowych ma ścisły
kontakt z dziełami sztuki, decyduje o nich, musi opiekować się nimi. toteż o księ-
żach mówiła zawsze z troską. o ile pamiętam, także ostatnie słowa, jakie dane mi
było usłyszeć z Jej ust, gdy leżała na łożu boleści, półprzytomna, dotyczyły troski
o studentów-księży. nic dziwnego, że miała i ma wśród nich wiernych uczniów
i wielbicieli.
5�
obraz piąty – rodzina. traktowana z miłością, ale po harcersku. tu już w pełni
oddaję głos Jej córce, Halinie Bogusz, dziś – doktorowi nauk medycznych:
„Umiłowanie sztuki było w domu oczywistością i długo nie umiałam sobie
wyobrazić, czemu innemu mogą służyć wyjazdy wakacyjne, jeśli nie zwiedzaniu
zabytków. nie były one jednak nigdy nudne!
Liczba i rodzaj zwiedzanych obiektów były zawsze dostosowane do naszych
sił i wieku. Wielkie, europejskie galerie (ówcześnie dostępne europejskie miasta to
przede wszystkim Berlin Wschodni i zachodni, ale też Praga, Budapeszt, potem
Wiedeń, Wenecja, Florencja i Watykan) nie przerażały nas, bo zwiedzanie ich było
zawsze wybiórcze, podporządkowane kilku żelaznym zasadom. oglądamy tylko
to, co jest ważne. Po pierwsze: malarstwo ważniejsze od rzeźby, złotnictwo lub rze-
miosło w ogóle nieistotne. Po drugie: gotyk i średniowiecze ważniejsze niż czasy
późniejsze. Były jednak wyjątki: impresjoniści, Chagall, Miró ze sztuki współcze-
snej, z wcześniejszych wieków: Caravaggio, Rembrandt, Velázquez, Goya.
ze zwiedzaniem włoskich galerii wiąże się też inna opowieść. Rok 1981 – dzięki
poznanym w Budapeszcie Włochom dostajemy zaproszenie (jedyna ówcześnie
możliwość wyjazdu poza żelazną kurtynę) i Mama organizuje dla swojej „mło-
dzieży” – czyli osiemnastolatka i szesnastolatki – wyjazd do italii. spędziliśmy tam
trzy tygodnie, a dwa popołudnia w Wiedniu. Pierwszy nasz wyjazd na zachód.
Dysponujemy bardzo skromnymi funduszami (zaoszczędzone przez Mamę na
zagranicznych stypendiach – zawsze wracała z nich odchudzona i stąd pewnie
te oszczędności). nocujemy zatem w hostelach, jemy zabrane z Polski wiktuały.
na miejscu kupujemy wyłącznie chleb i owoce. Woda z fontanny nadaje się we
Włoszech do picia, a jeśli nie widać fontanny, można zawsze wejść do kawiarni
z manierką harcerską w ręku i powiedzieć magiczne słowa: aqua potabile per
favore. Jeżeli w hostelu nie ma miejsc – w końcu szczyt sezonu turystycznego –
przed napotkanym przechodniem wypowiadamy następne zaklęcie: a buon pre-
zzo camara privata. nie jadamy obiadów (choć nie jesteśmy historykami sztuki),
mamy za to oczywiście bogaty program zwiedzania. tydzień w Rzymie, z którego
każdy dzień poświęcony jest innej epoce, Rzym starożytny, starochrześcijański,
renesansowy, barokowy…
Podróżujemy pociągami, najczęściej osobowymi (il treno locale). tak zobaczy-
liśmy Wenecję, Padwę, Bolonię, Florencję, Rawennę, asyż i Weronę. nasza marsz-
ruta była z góry zaplanowana, choć podlegała drobnym modyfikacjom związanym
z różnymi niespodziankami. nie było wtedy internetu i nie wszystko można było
z góry zaplanować.
Mama dawała nam wycisk, a my też nie byliśmy Jej dłużni. Kiedy przyjecha-
liśmy do Werony w środku nocy, nie można było marzyć o znalezieniu hostelu.
PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH
5. Pani Profesor na rodzinnym wyjeździe we Włoszech, lata 80. XX w., fot. P., Kamza
Było lato i wielu młodych ludzi podróżujących po Włoszech, wagabundów róż-
nego autoramentu, niedysponujących odpowiednimi funduszami, spędzało noce
na dworcach, śpiąc pokotem na podłodze. Tak więc znalazłszy się w Weronie,
uznaliśmy z bratem, że nie zaszkodzi do nich dołączyć. Rozłożyliśmy śpiwory
i zasnęliśmy smacznie. Ten sposób nie wydał się jednak Mamie odpowiedni
i uznała swoje położenie za upokarzające. Była już w końcu wtedy docentem i zna-
nym jak by nie było naukowcem. Wytrzymała tylko do szóstej rano. Po pobudce —
bez śniadania — przemierzaliśmy pieszo miasto Capulettich, by podziwiać kolejne
skarby europejskiej kultury. Bez marudzenia. Tę historię z Werony Mama lubiła
opowiadać, podkreślając swoje odreagowane upokorzenie, ale i naszą »dzielność«.
Warto jeszcze zaznaczyć, że naszą niezapomnianą podróż Mama zorganizo-
wała i przeprowadziła właściwie wbrew większości rodziny. Po przeliczeniu na
złotówki koszt wyprawy był prawie równy jej rocznej pensji. Mama jednak nie
przywiązywała wagi do pieniędzy. Podróże to najlepsza forma edukacji, a ta z kolei
jest najważniejszą i najbardziej opłacalną inwestycją. Uważała, że Włochy są naj-
lepszym z ówczesnych kapitalistycznych krajów do pokazania młodym ludziom,
takim jak my. Nie lubiła kapitalizmu z jego konsumpcjonizmem i kultem pienią-
dza. »We Włoszech jest zbyt dużo dobrej sztuki, żeby się kapitalizmem zachłys-
nąć« — mawiała. Z wielką dezaprobatą odnosiła się też do naszych rodaków, hand-
lujących nielegalnie na różnego rodzaju targach, żeby zyskać potrzebne dewizy.
Nigdy tego nie robiła. Byłoby to poniżej jej godności. Nie miała kompleksu pocho-
dzenia z komunistycznego kraju, bo wiedziała, że to jest tylko jakiś etap jego histo-
rii. Kiedy w okresie stanu wojennego zaczęły przychodzić paczki, z jedną z ofia-
rodawczyń, siostrą niemieckiego profesora, nawiązała serdeczne więzy przyjaźni.
201
Jacek Kowalski
202
Kilkakrotnie gościła ją, organizując kilkutygodniowe wyprawy po Polsce, pokazu-
jąc piękno i historię naszego kraju – oczywiście w zabytkach. zachowały się z tych
wypraw wspaniałe albumy fotografii przysyłane w podziękowaniu przez Panią
irmę, która dzięki pobytom w Polsce miała tu potem wielu przyjaciół. a Mama –
dzięki niej – mogła w Berlinie zachodnim pracować w tamtejszych bibliotekach”.
6�
obraz szósty – skok przez płot, którego nie powstydziłby się gdański elektryk.
Płot wyrósł w byłej nRD na trasie wycieczki poznańskich historyków sztuki (bodaj
w okolicach Gernrode?). Pani Profesor, mimo pewnych trudności technicznych
(spódnicy nie wymyślono w końcu dla skoków wzwyż), sprawnie przesadziła tę
„komunistyczną” zaporę. W temacie pokonywania barier była bezkonkurencyjna
i bezkompromisowa – powyższe zdjęcie można by uznać za idealną metaforę Jej
działalności publicznej. Po pierwsze, jeśli jakąś rzecz uważała za słuszną, walczyła
o nią, czy się to komu podobało, czy nie, bez względu na domniemany uszczerbek
własnego image’u. Po wtóre, dbała o swój image jedynie po to, aby za jego pomocą
załatwiać rzeczy pożyteczne. W takich wypadkach mawiała, że idzie gdzieś w cha-
rakterze „feretronu”, to jest aby wbrew sobie obnosić swoją „profesorskość” w imię
publicznego dobra. tak miała się rzecz z uczestnictwem w oficjalnych gremiach,
na przykład w obradach senatu, w komisjach konserwatorskich czy w Komitecie
Badań naukowych. należała też do tych nielicznych członków zaszczytnych gre-
miów, którzy na zebrania stawiali się po coś więcej, niż żeby pobrać honorarium
i rozliczyć delegację. Wiedziano powszechnie, że swoje zdanie wypowiada katego-
rycznie, z szacunkiem dla adwersarzy, lecz bez owijania w bawełnę, więc budziła
zrozumiały respekt.
W kategoriach zaszczytnego obowiązku traktowała też swoją dwukrotną pre-
zesurę Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk (instytucji, przypomnijmy,
współzakładanej przez Jej przodka). od zawsze była zdania, że PtPn powinien
skupiać wszystkich wyróżniających się badaczy, więc kolegów i uczniów sku-
tecznie namawiała do wstępowania w jego szeregi. Kiedy jeden z nich wyma-
wiał się, rzekła: „niech Pan pamięta, że to doskonale wygląda w nekrologu”.
zawsze ten dystans. i bez taryfy ulgowej dla siebie. Kiedyś, pamiętam, tuż po
uroczystej inauguracji roku akademickiego, wparowała do gabinetu wyjątkowo
wzburzona. okazało się, że profesor X wygłosił wykład inauguracyjny, ujawnia-
jąc wyraźne objawy sklerozy. „zapamiętajcie sobie – powiedziała do nas, asy-
stentów – kiedy zacznę mówić od rzeczy, macie święty obowiązek zakazać mi
publicznych wystąpień!”
skoro jednak zaczęliśmy od przesadzenia komunistycznego płotu, warto jesz-
cze raz do czasów komunistycznych powrócić. Przed laty istniał taki niezwykły,
bodaj ściśle polski fenomen – zadziwiająca aktywność polityczna naszych medie-
wistów. Rzecz paradoksalna, że właśnie przedstawiciele tych elitarnych dziedzin,
zajmujący się zamierzchłą przeszłością i „pięknoduchostwem”, stanęli w czo-
łówce polskiej opozycji. Wystarczy wymienić takie osoby, jak Karol Modzelewski,
Henryk samsonowicz, aleksander Gieysztor, Bronisław Geremek, a w Poznaniu –
m.in. Brygida Kürbis i oczywiście bliska przyjaciółka tej ostatniej – alicja
Karłowska-Kamzowa. Wprawdzie Pani Profesor nie tyle działała, co nie ukrywała
PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH
In
6. Skok przez płot, była NRD, lata 80. XX w., fot. Sz. Skibiński, Archiwum IHS UAM
swoich poglądów. Jako potomek znanego ziemiańskiego rodu, a na dodatek osoba
wierząca i otwarcie przyznająca się do swojego katolicyzmu, dla komunistów była
i tak „na cenzurowanym”. Tymczasem po prostu zachowywała się normalnie.
Na pewno nie była zwolenniczką jakiejkolwiek „rewolucji”; jedno wiedziała:
że w końcu wszystkie imperia upadają, zatem i to komunistyczne, w którym przy-
szło jej żyć, także spotka podobny los. „Nie wiadomo tylko, czy to się stanie za
naszego życia” — mawiała. A jednak... kiedy w 1980 roku pojawiły się pierwsze
jaskółki zmian, powitała je z nadzieją. W gorących dniach Solidarności wybrano Ją
na stanowisko dziekana; otwarcie współpracowała wówczas z niezależnym samorzą-
dem studenckim. Studziła jednak entuzjazm młodzieży, sądząc, że „komuna” jesz-
cze potrwa. Kiedy zaś władze przystępowały do kontrataku, za swoje podstawowe
zadanie uważała obronę studentów. I wielu z tych, których internowano, udało się
Jej uwolnić dzięki powadze urzędu dziekana. Znana w pewnych kręgach legenda
głosi, że podczas stanu wojennego „ukrywała w szafie” Marka Jurka, poszukiwa-
nego przez SB. W istocie zorganizowała mu szereg konspiracyjnych „melin” w loka-
lach bezpieczniejszych niż własne mieszkanie. Natomiast marzycielstwo radykałów,
pomieszane z nieostrożnością, wielokrotnie Ją denerwowało. „Jak można być tak
głupim?!” - mówiła o studentach, których aresztowano za posiadanie broni. „Na co
oni liczyli, że tą jedną giwerą zawojują Związek Radziecki?” Bliższa była Jej sercu
idea wielkopolskiej pracy u podstaw niż romantycznych zrywów.
Podczas pamiętnego studenckiego strajku wiosną 1988 roku jako jeden
z kilku zaledwie pracowników naukowych UAM przyszła do strajkujących
203
Jacek Kowalski
204
w Collegium Maius i publicznie udzieliła im poparcia w imieniu podziem-
nej solidarności. Większość z nich nie wiedziała, że byli bardzo samotni, bo
kadra uniwersytecka w znakomitej większości nie chciała ryzykować stano-
wisk, odcinając się od „głupiej” młodzieży. Między innymi dzięki Pani Profesor
ten smutny obraz został przełamany. nic też dziwnego, że rok później, u progu
demokratycznych zmian, została przewodniczącą Komitetu obywatelskiego na
Uniwersytecie im. adama Mickiewicza. Dwa lata potem, gdy studenci zajęli
Komitet Wojewódzki PzPR, żądając przeznaczenia budynku na cele uniwer-
syteckie, przyniosła im zupę w słoikach i chleb, po czym solidarnie spędziła
noc w okupowanym gmachu (podobno przespała wiele godzin, siedząc na
krześle w głównym holu, podczas gdy szalejący tam anarchiści użyli Jej osoby
jako elementu „instalacji” zbudowanej z rozpiętych wstęg papieru toaleto-
wego…). to wszystko – tak mało i tak wiele, bo przecież potrzeba było niezłej
odwagi cywilnej do takiego „normalnego” zachowania. Dość powiedzieć, że
z powodu swoich poglądów aż dziesięć lat czekała za „komuny” na zatwier-
dzenie profesury. Ministerstwo odmawiało przyznania tytułu naukowego,
ponieważ w odpowiedniej rubryce Jej akt wpisano co następuje: „negatywna
jest opinia Komitetu Centralnego PzPR. aktywnie działała z młodzieżą
w ramach nzs [niezależnego zrzeszenia studentów – przyp. J.K.]. Powiązania
z oo. Dominikanami. organizator strajków studenckich”. te, brzmiące dziś
absurdalnie, zarzuty formułowali Jej koledzy z Wydziału. Dopiero kiedy nade-
szła iii RP, mogła poznać te donosy. Mogła też upublicznić nazwiska donosi-
cieli, ale nie chciała: „Pan Bóg z nimi”.
7�
obraz siódmy – ars bene moriendi. Medycynę darzyła szacunkiem przez wzgląd
na swego męża, jednak sama nie lubiła się leczyć. zdrowie było Jej potrzebne do
funkcjonowania i podreperowywała je doraźnie swoimi metodami – ulubioną iso-
chiną („dobra, stara chinina”), dużymi ilościami kawy (która była jej „benzyną”).
„to przejdzie” – było zaklęciem odpędzającym demony choroby. albo: „Panie
Jacku, lekarzy trzeba kochać, ale trzymać się od nich z daleka”.
niestety, te zaklęcia niespodziewanie przestały działać.
Kiedy dowiedziała się, że jest śmiertelnie chora, zawezwała do szpitala panią
Grażynę zwolińską, sekretarkę, czyli organizacyjnego szefa instytutu, i podykto-
wała swoją wolę co do pogrzebu. „schowa to pani do szuflady, pani Grażynko,
i w razie czego będzie jak znalazł”. inne, mniej oficjalne polecenia przekazała
rodzinie. Jedno z nich – o ile mi wiadomo – dotyczyło mszy świętej, która miała
być odprawiona w kościele św. Marcina przed pogrzebem, po to, żeby „wszystkie
niedowiarki” (których, podkreślmy, darzyła wielką sympatią) nie mogły wykręcić
się od uczestnictwa. Życzyła też sobie, abyśmy – jej współpracownicy, uczniowie,
studenci, znajomi – przybyli na mszę nie w nastroju żałobnym, lecz pogodnym,
by nie rzec wesołym, bo przecież śmierć to tylko przejście do lepszej rzeczywisto-
ści. zawsze irytowały ją „pogrążone w smutku” kazania i duchowni opowiada-
jący o tragedii, jaką była czyjaś śmierć. „Czy oni nie wierzą w życie wieczne?!” –
zwykła była mówić. Mieliśmy więc śpiewać wielkanocne pieśni, czytania też
miały być o zmartwychwstaniu. i tak się stało. nazajutrz Pani Profesor przyśniła
PANI PROFESOR ALICJI KARŁOWSKIEJ-KAMZOWEJ PORTRET W SIEDMIU ODSŁONACH
się Ani, mojej żonie, i powiedziała:
„No, panie Jacku, pogrzeb wypadł
zupełnie przyzwoicie, niech mi pan
wierzy”.
EEK
Powyższy tekst jest rozszerzoną
wersją artykułu Jacka Kowalskiego
Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa.
Portret w pięciu odsłonach opubli-
kowanego w tomie: Wielkopolska —
Polska — Europa. Studia dedykowane
pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej,
red. Jacek Kowalski, Jacek Wiesio-
łowski, Poznań 2006, s. 7-18. W aktu-
alnej wersji autor skorzystał zarówno
z ponownie przetrząśniętych zaso-
bów własnej pamięci, jak i z licznych
dodatkowych informacji udzielonych
przez córkę Pani Profesor, Halinę
Bogusz, która była też krytycznym
konsultantem nowej wersji, za co 1
autor składa Jej serdeczne podzięko- 7. Przy oknie, 1999 r., fot. P, Kamza
wania.
Niektóre pośmiertne wspo-
mnienia o prof. Alicji Karłowskiej-Kamzowej: Uśmiechnięta Polka. Alicja
Karłowska-Kamzowa (1935-1999), „Gazeta Wyborcza” z 27-28 XI 1999, doda-
tek lokalny „Gazeta Wielkopolska, s. 6 (teksty Jacka Wiesiołowskiego, Teresy
Jakimowicz, Doroty Matyaszczyk, Teresy Rabskiej, Ryszarda Marciniaka, Piotra
Piotrowskiego, Jacka Kowalskiego); Eugenia Dabertowa, Siedziałyśmy w jednej
ławce, „Głos Wielkopolski”, nr 284 z 6 XII 1999, dodatek „Solidarność — Poznań,
nr 609; Stanisław Jakóbczyk, Prof. dr hab. Alicja Karłowska-Kamzowa, „Przegląd
Wielkopolski” 1999, nr 1, s. 73; A.O., Pozytywistka z pasją. Alicja Karłowska-
-Kamzowa (1935-1999), „Rzeczpospolita” 1999, nr 282, s. A10; Marek Konopka,
Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa (1935-1999) - spolegliwy opiekun zabytków,
„Ochrona Zabytków” 2000, nr 4 (211), s. 441-442; Salezy Bogumił Tomczak, Alicja
Karłowska-Kamzowa, „Studia Franciszkańskie” 2001, t. 11, s. 413-414; Tomasz
Jasiński, Głębokiej wiary i kryształowej duszy, „Życie Uniwersyteckie”, styczeń-luty
2000, s. 20-21; Piotr Piotrowski, Nauczyła nas, że miarą życia jest śmierć, ale też
miarą śmierci jest życie, tamże, s. 21-22; Jacek Wiesiołowski, Koniec pewnego etapu
w dziejach inteligencji poznańskiej, tamże, s. 21-22; Jerzy Domasłowski, Profesor
dr hab. Alicja Karłowska-Kamzowa, „Artium Quaestiones” XI (2000), s. 7-10;
Andrzej Sikorski, Profesor Alicja Karłowska-Kamzowa (1935-1999), „Gazeta
Wyborcza” z 29 VIII 2005, dodatek lokalny „Poznań nr 200, s. 9.
Pani Profesor dedykowano szereg publikacji. Na Jej sześćdziesięciolecie uka-
zał się tom materiałów z XV Seminarium Mediewistycznego Kobieta w kulturze
205
Jacek Kowalski
206
średniowiecznej Europy, red. antoni Gąsiorowski, Poznań 1995; pośmiertnie
dedykowano Jej: tom materiałów sesji stowarzyszenia Historyków sztuki Polska
na przełomie I i II tysiąclecia, Poznań 2001; „artium Quaestiones” Xi (2000)
i tom „Roczników Historycznych” LXV (1999), a także tom wspomniany tu na
początku, w którym ukazała się pierwsza wersja niniejszego tekstu. Bibliografię
prac prof. alicji Karłowskiej-Kamzowej sporządził Ryszard Piechowiak, „artium
Quaestiones” Xi (2000), s. 11–38. Po 2000 roku ukazały się, nieobjęte tą biblio-
grafią, prace: Wizerunek św� Wojciecha – męczennika [w:] Praeterita Posteritati�
Studia z historii sztuki i kultury ofiarowane Maciejowi Kilarskiemu, red. Mariusz
Mierzwiński, Malbork 2001, s. 199–203; Geneza i funkcje ideowe miniatur
„Modlitewnika niderlandzkiego” ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie,
„Rocznik Biblioteki narodowej w Warszawie” 33/34 (2001), s. 95–104 oraz arty-
kuły zamieszczone w syntezie Malarstwo gotyckie w Polsce, red. adam s. Labuda,
Krystyna secomska, t. 1–3, Warszawa 2004: Malarstwo ścienne na Śląsku, s. 69–91;
Malarstwo ścienne w Małopolsce, s. 93–110; Malarstwo ścienne w Wielkopolsce, na
Kujawach i Mazowszu, s. 111–116; Malarstwo książkowe w Wielkopolsce, s. 451–
458; Malarstwo książkowe na Mazowszu i Kujawach, s. 459–465; Malarstwo książ-
kowe na Pomorzu Wschodnim, s. 467–479.
Wspomnienie o rodzinie Karłowskich napisał Paweł Kamza, Strzelecka 28,
„Kronika Miasta Poznania” 2/1998, s. 212–223. Podczas jubileuszowego,
XXV seminarium Mediewistycznego otwarto w PtPn wystawę fotografii Pawła
Kamzy Gra w Szachy, poświęconą ostatnim miesiącom życia Pani Profesor; wybór
fotografii ukazał się jednocześnie nakładem PtPn w formie broszurowego kata-
logu pod tym samym tytułem.
207
stanisław Jakóbczyk
Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie
Wiosną 1990 roku zatelefonowała do mnie prof. alicja Karłowska-Kamzowa,
którą wtedy ledwo co znałem, i oznajmiła mi, że zarząd Poznańskiego towarzystwa
Przyjaciół nauk chciałby, ona sama też, bym od najbliższych wyborów na Walnym
zebraniu – parę tygodni później – zgodził się zostać sekretarzem generalnym tej
korporacji. Byłem absolutnie zaskoczony, wysuwałem rozmaite argumenty prze-
ciw własnej kandydaturze, łącznie z tym, że się nie nadaję, że nie mam czasu,
że zebrani mogą nie zechcieć mnie wybrać, w dodatku w dniu Walnego zebrania
będę poza Poznaniem na ważnej dla moich zawodowych spraw konferencji. Moja
rozmówczyni zbijała po kolei wszystkie: że wystarczy pisemna zgoda na kandydo-
wanie, że co prezydium zarządu wymyśli, Walne zebranie uchwali, że nie święci
garnki lepią, że ona już wie, iż ja się świetnie nadaję, że ona i inni będą mi poma-
gać, że to przecież pro publico bono etc. Dostałem w końcu 24 godziny na zasta-
nowienie, po którym to czasie prof. Karłowska-Kamzowa przekonała mnie swoim
koronnym argumentem: „napiszemy panu wspaniały nekrolog; każdy funkcyjny
członek taki dostaje, a sekretarz generalny – najlepszy”. niestety, zaledwie kilka lat
później to ja pisałem nekrolog dla niej, bo to należało do obowiązków sekretarza
generalnego. nie wiedziałem, że zwiążę się z towarzystwem na tak wiele lat: naj-
pierw 15 lat sekretarzowania, a potem kolejnych pięć pracy w biurze.
zaraz po owych telefonicznych negocjacjach z prof. Karłowską-Kamzową
zadzwonił do mnie jeszcze prezes PtPn, prof. antoni Gąsiorowski. Kiedy popro-
siłem go o numer jego telefonu, wydawał się zadowolony. Umówiliśmy się na spo-
tkanie we troje, na którym dowiedziałem się nieco dokładniej, na czym polegać
miała moja funkcja. Usłyszałem też, skąd pomysł mojej kandydatury.
Było to tak. Po przełomie roku 1989 Polska akademia nauk zlikwidowała nie-
które swoje studia nauki Języków obcych, m.in. w oddziale poznańskim. szefująca
temu studium znajoma z romanistyki zwróciła się do mnie o pomoc w zorganizo-
waniu w to miejsce prywatnych kursów, bo i ona, i paru innych lektorów nie chcieli
tracić pracy (byłem wtedy jeszcze, dzięki dr. Mieczysławowi Kobylańskiemu, jego
następcą w kierowaniu kursami największej i najlepszej szkoły języków obcych
w Poznaniu – Klubu MPiK; współpracowałem z wieloma powstającymi wówczas
prywatnymi i publicznymi „szkołami”, sam uczyłem języka francuskiego, naukowo
zajmowałem się glottodydaktyką). założyliśmy zatem, z trzecim jeszcze wspólni-
kiem ze skandynawistyki, małą szkółkę w nowych, kapitalistycznych warunkach.
na krótko. okazało się bowiem, że pomieszczenia lekcyjne dawnego studium Pan
znajdowały się w gmachu PtPn, przy ul. Mielżyńskiego. tymczasem my zaczęli-
śmy je dzierżawić, tak jak przedtem akademia, od najemcy, którym było jakieś pół
stanisław Jakóbczyk
208
akademickie, pół nauczycielskie stowarzyszenie. albo odwrotnie – stowarzyszenie
dzierżawiło je od akademii, a my od stowarzyszenia, nie pamiętam. Wydało mi
się to dziwne, że właściciel – Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk – nic o tym
nie wie ani nic z tego nie ma. Wtedy właśnie pierwszy raz spotkałem się z ówcze-
sną sekretarz generalną, prof. Kamzową (a także z dyrektorem biura zarządu,
wspaniałym panem andrzejem Chrząstowskim), proponując uzdrowienie tych
relacji. Co prawda nasza mała firma upadła (wspomniane stowarzyszenie obra-
ziło się na nas i wyrzuciło z pomieszczeń), ale prof. Kamzowa widać zapamiętała
moją troskę o dobro PtPn i przypomniała sobie o mnie parę miesięcy później.
Podobno – jak twierdziła – wsparły moją kandydaturę „wpływowe osoby”, w tym
prof. zofia trojanowiczowa, która miała mnie polecać, mówiąc: „nazwisko ma dla
towarzystwa dobre”. Chodziło o mojego ojca.
ojciec mój, Witold Jakóbczyk, zajmując się prawie całe życie historią
Wielkopolski, wpoił mojej siostrze i mnie swoje własne głębokie przekona-
nie, że Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk było i jest instytucją niezwy-
kle ważną, pożyteczną, szacowną i mądrą – niemalże świętą. taki szczegół:
od 1957 roku mieliśmy w domu telefon i, jak to często wtedy bywało, obok leżał
notes z zapisanymi numerami telefonicznymi do różnych ludzi. alfabetycznie uło-
żone nazwiska i nazwy instytucji – ale na pierwszej stronie numery najważniej-
sze i najbardziej potrzebne. Kolejność zapisanych przez ojca pierwszych nazwisk
była taka: Pajewski, Grot, Dubas. Pajewski – wiadomo; Grot – przyjaciel (i part-
ner wielu naukowych działań); Dubas – bo ważny działacz PtPn. Dopiero potem
inni przyjaciele, rodzina, znajomi. W połowie lat 50. ojciec został na pewien czas
wybrany na zastępcę sekretarza generalnego i wiem na pewno, że było to dla niego
niezwykłe, niezmiernie honorowe wyróżnienie. zaszczyt – ale i zobowiązanie.
Pamiętam, że zajęcia towarzystwa miały dla niego zawsze pierwszeństwo przed
innymi. i że były przeżyciem niezwykłym – oto mógł pracować tam, i w taki spo-
sób, jak historyczne postacie, które opisywał. Jeden z przedmiotów jego badań
stał się zarazem miejscem jego pracy, częścią życia. tymczasem w ostatnich latach
bywało, że na takie funkcje powoływało się kogoś przyjętego do towarzystwa na
chybcika, nawet w przeddzień wyborów. to niedobrze, bo sami obniżamy w ten
sposób rangę naszej korporacji; dzisiaj też powinniśmy mieć świadomość jej
wyjątkowej wartości i przekazywać ją innym.
Moja siostra, anglistka, namówiła mnie już dawno na bywanie w towarzystwie
na zebraniach Komisji Językoznawczej, Komisji Filologicznej i i Wydziału
Filologiczno-Filozoficznego. Chodziliśmy na nie jeszcze na studiach – i była to
wielka szkoła na wysokim poziomie, otwierająca szerokie horyzonty studentom
filologii. słuchaliśmy Rudnickiego, zabrockiego, Kudzinowskiego, Bzdęgi lub
Jassema, Pollaka, Morawskiego; później – początkujących Bańczerowskiego albo
Pfeiffera, młodego zgółki i jeszcze młodszego Pogonowskiego. i wielu innych.
słuchaliśmy dyskusji, mogliśmy brać w nich udział. Był okres, kiedy – z powodu
kolejnego remontu przy Mielżyńskiego – spotkania odbywały się w Pałacu
Działyńskich, na miękkich kanapach, w zabytkowych salonach. Przeżycie nie-
samowite. Członkiem PtPn zostałem dopiero w połowie lat 70., po doktora-
cie, „wciągnięty” przez nieśmiertelnego – jak się wtedy wydawało – sekretarza
Komisji Językoznawczej, stefana Pieczarę. Był to człowiek instytucja, dzięki niemu
DWADZIEŚCIA LAT W DOBRYM TOWARZYSTWIE
1. Pożegnanie rejenta Bogdana Malickiego (drugi z lewej), najsumienniejszego lokatora PTPN.
Stoją od lewej: M. Pupiec, B. Malicki, S. Jakóbczyk, G. Kaźmierczak, NN, M. Kałasz, A. Czekalińska,
listopad 2007 r., fot. ze zb. S. Jakóbczyka
Komisja zbierała się po kilka, nawet kilkanaście razy w roku na posiedzeniach
naukowych — czasem na jednym były dwa lub trzy krótkie referaty albo tzw. komu-
nikaty naukowe. I ciągle dyskusje, zawsze jakieś nowe pomysły. Prawdziwa kor-
poracja naukowa. Tradycją było, że w naukowej części zebrania Komisji każdy
kandydat na członka wygłaszał najpierw referat; potem odbywała się meryto-
ryczna dyskusja, coś na kształt obrony doktoratu albo kolokwium habilitacyj-
nego; następnie kandydat na chwilę wychodził na korytarz, a Komisja odbywała
posiedzenie administracyjne i głosowała w sposób tajny (Pieczara przygotowywał
stosowne karteczki) za przyjęciem lub odrzuceniem kandydatury. Jakiś czas póź-
niej wybór zostawał zatwierdzony, najpierw przez prezydium Zarządu, potem cały
Zarząd, wreszcie nowy członek otrzymywał pocztą zawiadomienie o tym fakcie.
Notabene pamiętam, chyba już z początku XXI wieku, jeden jedyny przypadek,
kiedy prezydium Zarządu wyboru kandydata nie zatwierdziło — tzn. nie przeka-
zało do zatwierdzenia Zarządowi. Chodziło o plagiaty w twórczości piśmienniczej
owej osoby (nomina sunt odiosa).
Opisane powyżej powody sprawiały, że o PTPN wiele rzeczy wiedziałem,
a jeszcze więcej czułem. Jako — nagle — jeden z szefów tej niezwykłej instytucji zna-
lazłem się początkowo w pozycji trochę niezręcznej, np. dlatego że służbowo podle-
gali mi wszyscy jej pracownicy, bez względu na wiek i tytuł naukowy. W tym ostat-
nim przypadku chodziło na szczęście tylko o jednego człowieka, prof. Ryszarda
Marciniaka, dyrektora Biblioteki PTPN. Zarazem jedynego współpracownika,
209
stanisław Jakóbczyk
210
z którym zgadzałem się zawsze, we wszystkim, który czuł i rozumiał towarzystwo
dokładnie tak samo jak ja. Może jeszcze prof. Karłowska-Kamzowa miała podobne
hierarchie wartości (ale to ja jej podlegałem; ona nigdy nie była pracownicą PtPn),
z jednym tylko zastrzeżeniem: uważałem, że ludzie chętniej i lepiej realizują swoje
pomysły niż cudze, a kochana pani prezes miała zawsze mnóstwo własnych pomy-
słów, które chciała w towarzystwie realizować, co – moim zdaniem – mogło usy-
piać kreatywność innych, nie tylko funkcyjnych członków. W zarządzie zależało
nam na tym, by właśnie budzić tzw. oddolną aktywność. Wiele lat później okazało
się, że pod względem liczby pomysłów – często, choć nie zawsze trafionych, a cza-
sem realizowanych niepotrzebnie – na głowę pobił prof. Kamzową prezes prof.
Jacek Wiesiołowski. oddanym towarzystwu i przez to bliskim mi człowiekiem
był prof. stanisław Kurnatowski, długoletni zastępca sekretarza generalnego, który
pomagał mi z poświęceniem we wszystkich tzw. sprawach korporacyjnych, to zna-
czy w kontaktach z członkami, komisjami i wydziałami. z rzadka, ale zawsze przy-
jaźnie i pomocnie, wspierała mnie również później druga zastępczyni sekretarza
generalnego, prof. Ewa Bagieńska.
W większości spraw podzielałem też opinie prezesa Gąsiorowskiego, który
nieustannie imponował mi nie tylko wiedzą naukową, ale przede wszystkim
sprawnością – nie tylko intelektualną – wspaniałym refleksem, także orienta-
cją w sprawach prawnych, proceduralnych, nawet technicznych, i umiejętnością
docierania do właściwych ludzi, znajdywania rozwiązań, szybkiego logicznego
myślenia, brania na siebie odpowiedzialności w kluczowych momentach i nie-
przejmowania się drobiazgami. „nie jestem detalistą” – mawiał. nie zgadzałem
się tylko z jego bezkompromisowością, zwłaszcza w kwestiach pracowniczych.
na szczęście w tych sprawach zostawiał mi swobodę: udało się nie zmniejszyć
gwałtownie stanu zatrudnienia w towarzystwie. Razem z dyrektorem Biblioteki,
prof. Marciniakiem, staraliśmy się, by pracownicy czuli się w PtPn jak najlepiej,
byli traktowani łagodnie i elegancko, żeby nie bali się swojej instytucji, ale żeby
ją lubili i szanowali. zdawaliśmy sobie sprawę, że pracownicy są mieszkańcami
Poznania, że rozmawiają z wieloma innymi ludźmi, zapewne też o swojej pracy,
więc zależało nam, by opinia poznaniaków o towarzystwie była jak najlepsza,
taka, jaką i my mieliśmy. Żeby PtPn w tzw. lokalnej świadomości społecznej miał
jak najwyższą wartość, żeby zwykli ludzie cenili tę instytucję tak bardzo – choć
Boże broń nie z takimi skutkami – jak ów dżentelmen z lat 30. XX wieku, który
usiłował powstrzymać jakichś młodych nacjonalistów przed klejeniem plakatów
na murze naszego gmachu: ci pobili go tak, że znalazł się w szpitalu i zmarł od
odniesionych obrażeń.
Początkowo było bardzo dużo pracy. Wiedziałem już, że – wiedziałem też,
iż niesłusznie, przez pomyłkę chyba – wybrano mnie, abym był swego rodzaju
„menedżerem” (nie lubię tego słowa ani zjawiska), obznajmionym z regułami gry
w nowym ustroju gospodarczo-prawnym, który wprowadzi towarzystwo w nowe
czasy. Czasy gospodarki rynkowej, kultu pieniądza, ale też kontaktów ze światem
(stąd ważna znajomość języków obcych) i coraz bardziej nowoczesnych technolo-
gii. Czyli nowych możliwości, które można spróbować wykorzystać. Pewnie nikt
nie wiedział, że moja prywatna spółka splajtowała już po kilku miesiącach, a ja
nie byłem typem bezwzględnego „fightera”, tylko sentymentalnym tradycjonalistą.
Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie
211
ale robiłem, co mogłem. z pewnością charakter takiego „fightera” miał prezes
Gąsiorowski; wiceprezes, a później prezes Karłowska-Kamzowa tonowała czasem
jego bezkompromisowość, twierdząc, że to lub owo trzeba załatwić z kimś bardziej
„politycznie”. to słowo nie było wtedy jeszcze tak doszczętnie zdewaluowane.
Były to czasy, kiedy komputeryzacja dopiero się zaczynała; w biurze przez
pierwsze lata całą korespondencję i inne pisma czy dokumenty pisałem ręcznie
albo dyktując pani Helenie staszewskiej w sekretariacie, która pisała na trady-
cyjnej maszynie. Pierwszy komputerek – dość prymitywny i mały – nieoceniony
Ryszard Marciniak wykorzystywał w wypożyczalni Biblioteki. zapisywano na
nim sygnatury dzieł wypożyczonych na zewnątrz, dzięki czemu czytelnik zama-
wiający książkę mógł się dowiedzieć w tzw. okienku, czy warto mu wypełniać
szereg rewersów, co przecież nieraz zajmowało i kilkanaście minut. inne biblio-
teki nie miały takiego udogodnienia. Udogodnieniem dla czytelnika był też czas,
w jakim dzieło trafiało do niego z magazynu: najczęściej kilka minut. W Bibliotece
Uniwersyteckiej było to nie mniej niż kilka godzin. Kilka lat później, kiedy już
ruszyła tzw. digitalizacja katalogu, nasza Biblioteka znów lepiej traktowała czy-
telnika. opracowywanie komputerowe zbiorów wyglądało tak samo jak w innych
bibliotekach powstałego wtedy konsorcjum, a więc robiono je dwutorowo: po
pierwsze po kolei, pozycja po pozycji, ale też – po drugie – najpierw te dzieła,
które wypożyczano częściej, w praktyce – każde kolejne wypożyczane; z tym że
w innych bibliotekach czytelnik zamawiał książkę, po czym czekał kilka dni na jej
udostępnienie, zanim została ona „opracowana”, natomiast w PtPn takie zamó-
wione dzieło opracowywano nie przed wypożyczeniem, ale po oddaniu. Czytelnik
nie musiał czekać. Żmudne „komputeryzowanie” katalogów trwało zresztą całe
lata, dopóki nie wprowadzono w bibliotekach skanowania i systemu odszuki-
wania w komputerze starych kartek tradycyjnego katalogu. nawiasem mówiąc,
jest to przykład szybkości, z jaką zmienia się technologia informatyczna, której
każdy niemal następny wynalazek czyni bezsensownymi jeszcze niedokończone
prace z wynalazkami poprzednimi. Podobnie rozwój internetu prześcignął nie-
które oczekiwania związane ze wspomnianym konsorcjum poznańskich bibliotek
naukowych, które w zasadzie stało się niepotrzebne.
Wróćmy do wspomnień. Praca sekretarza generalnego polegała na uprawia-
niu wielu pól jednocześnie. Jest on trochę jak bosman na okręcie: jest szefem
załogi i musi znać się po trochu na wszystkim, a przynajmniej wiedzieć, kto się zna
lepiej, i skierować go do stosownej pracy. ale jest też rządcą, porte-parole zarządu,
pisarzem, konserwatorem budynku, klucznikiem, kwestarzem, podkomorzym.
Mówiąc nowocześnie – „menedżerem”, rzecznikiem i specjalistą od public relations
i marketingu, protokolantem, administratorem, finansistą. Jakiś czas pełniłem też
bowiem obowiązki skarbnika, które na szczęście przy pierwszym kryzysie finan-
sowym przejął, najlepiej tę funkcję sprawujący w XX i na początku XXi wieku,
genialny rachmistrz (choć humanista!) dyrektor Marciniak.
najpierw musiałem (oprócz normalnych zajęć rutynowych, czyli brania na
siebie odpowiedzialności przez podpisywanie – bądź odmawianie podpisu –
setek dokumentów oraz robienia wszystkiego tego, o czym stanowił ówczesny
statut) spełnić oczekiwania zarządu i uzdrowić stosunki własnościowo-loka-
lowe w budynku PtPn. Wszyscy lokatorzy dostali umowy z zakazem podnajmu
stanisław Jakóbczyk
212
pomieszczeń osobom trzecim i stosownie zmienionymi stawkami wynajmu. Było
z tym sporo zachodu, bo mnóstwo lokatorów uważało się (niektórzy słusznie, jak
prof. Fedorowski ze swoimi geologicznymi zbiorami, albo prof. orlicz, który na
Mielżyńskiego nawet pomieszkiwał) za placówki naukowe i jako takie wpisujące
się w statutową działalność PtPn. trzeba było zatem sporo delikatności, dyplo-
macji, rozmów i argumentów „politycznych”, ale i determinacji. W końcu pomo-
gła trochę Pan, bo poznański oddział (i parę jego placówek) wyprowadził się do
nowej siedziby przy ul. Wieniawskiego i mnóstwo pomieszczeń zostało pustych.
Można było je wynająć innym firmom, za inne pieniądze. ale zrobiliśmy wtedy
„woltę”: pomieszczenia po akademii znajdowały się głównie na pierwszym pię-
trze, a wiedzieliśmy już, że im niżej położony lokal (byle nie poniżej poziomu
ulicy), tym wyższa cena. Przenieśliśmy więc biura towarzystwa na pierwsze pię-
tro, a wynajęliśmy parter. akademia zresztą pomagała nam również bezpośrednio,
choć niestety krótko, bo sama wkrótce wpadła w finansowe tarapaty. otóż w dwóch
pierwszych latach iii Rzeczypospolitej w dalszym ciągu, tak jak w okresie słusznie
minionym, w Pan istniało jakieś biuro do spraw towarzystw naukowych, które
„z rozpędu” dalej dofinansowywało owych towarzystw działalność, w tym i naszą.
a z drugiej strony mogliśmy się starać o tzw. dotacje celowe w Ministerstwie
nauki (które zresztą co chwila zmieniało wtedy nazwę), a później w powstałym
wówczas tzw. Komitecie Badań naukowych, co też skrzętnie wykorzystywaliśmy.
Pojawiały się ponadto różne międzynarodowe fundacje. Jeśli do tego dodać nagle
wzrastające dochody z czynszów, mieliśmy naprawdę „tłuste” dwa, może trzy lata.
Dzięki temu przeprowadziliśmy szereg mniejszych remontów i dokonaliśmy jesz-
cze jednej karkołomnej operacji: przeprowadziliśmy salę posiedzeń na pierwsze
piętro w oficynie. Wszystko w celu uzyskania cennych powierzchni na wynajem.
Wiązało się z tym mnóstwo innych inwestycji, drogich, skomplikowanych,
ale niezbędnych. Prezes Gąsiorowski był jednoznacznie nastawiony na jak naj-
szybsze zmiany – przewidując zapewne bliski koniec koniunktury – takie, które
choć w części uczyniłyby z posesji PtPn pewne źródło finansowania zadań sta-
tutowych. Budynek, jako ta część majątku towarzystwa, która najszybciej i naj-
łatwiej – chociaż formalnie rzecz biorąc, faktycznie i technicznie, było to bar-
dziej skomplikowane i wymagające – mogła przynosić dochód, był jego oczkiem
w głowie, i miał we mnie wiernego sojusznika w tych sprawach. „to, co nam
zostawili antenaci, to wielki skarb” – mawiał. i jeszcze: „o budynek trzeba dbać
w pierwszym rzędzie, jak o jedyną krowę, która daje mleko”. trzeba było najpierw
wybudować windę przy najstarszym z naszych budynków (projektu zygmunta
Gorgolewskiego jeszcze, i to nie bez pomocy samego seweryna Mielżyńskiego),
przy jej pomocy przenieść cały magazyn książek na górne piętra – które, nawia-
sem mówiąc, Mielżyński słusznie wyposażył w drewniane stropy, na nieszczęście
pozostawiając tzw. strop Kleina (czyli szereg małych sklepień dodawanych) wła-
śnie nad opróżnianym pomieszczeniem, co wymagało wykonania dodatkowych
zabezpieczeń konstrukcyjnych. Potem trzeba było zaprojektować jakieś dobre
wejście do przyszłej sali posiedzeń, wreszcie samą salę. a jeszcze gazowe ogrze-
wanie. a jeszcze nowe tynki w dziedzińcu, a odtworzenie pomnika Mickiewicza
(z wykorzystaniem dawnego wywietrznika nieczynnej wentylacji, przerobionego
na cokół), urządzenie ogródka, tynki z tyłu gmachu, ocieplenie północnej ściany,
DWADZIEŚCIA LAT W DOBRYM TOWARZYSTWIE
2. Uroczystość nadania członkostwa honorowego PTPN profesorom: W. Steffenowi (z prawej)
i Z. Sobierajskiemu, 1994 r. [?], fot. ze zb. S. Jakóbczyka
wyprowadzenie wody z kotłowni i piwnic, z zalewanej niszy, wreszcie dach i tynk
od frontu, i ciągle remonty, remonty, remonty.
Opisuję te działania w skrócie, nie pamiętam już dokładnie wszystkich ani ile
czasu one zajęły: niektóre pewnie wiele lat, inne — pierwszych kilka czy kilkanaście
miesięcy. W moim wypadku ich prowadzenie odbywało się trochę kosztem pracy
naukowej i dydaktycznej. Ale po niecałym roku, może po kilku miesiącach mojego
sekretarzowania, Zarząd doszedł do wniosku, to znaczy najpierw do tego wnio-
sku doszła ówczesna wiceprezes („Przecież jest pan ojcem rodziny” — mówiła)
i sam prezes, że praca sekretarza generalnego stała się inna, niż była wcześniej,
wymaga dużo więcej czasu i zachodu, i że należy się sekretarzowi wynagrodze-
nie. To samo zresztą dotyczyło głównego redaktora wydawnictw. Zacząłem więc
w Towarzystwie nie tylko działać, ale i pracować. Mogłem oddać mu jeszcze więcej
czasu. Na przykład wtedy, kiedy komputeryzacja dotarła do biura: zamiast szki-
cować ręcznie korespondencję i dawać do przepisania pani w sekretariacie, szyb-
ciej było (dla Towarzystwa i dla owej pani na pewno, dla mnie — niekoniecznie)
napisać samemu na komputerze, wydrukować, podpisać i dać tylko do wysłania.
Paradoksalnie więc wraz z komputerem przybyło mi pracy.
213
stanisław Jakóbczyk
214
Fakt pobierania wynagrodzenia przez sekretarza wiązał się z likwidacją sta-
nowiska dyrektora biura zarządu. W pierwszych pracach pomagał mi dyrektor
andrzej Chrząstowski. Kiedyś wziął mnie na stronę i powiedział, że idzie na
emeryturę i że najlepiej będzie i dla niego (ze względu na jakieś nowe przepisy),
i dla towarzystwa, jeśli przeprowadzimy likwidację jego stanowiska. „tu dyrektor
w ogóle nie jest potrzebny” – powiedział mi na ucho. „Dokończę tylko kartoteki
członków w kartonach i odejdę. Da pan radę sam”. W ówczesnej sytuacji miał
rację. Był to bardzo dobry i mądry człowiek. Bycie funkcyjnym członkiem kor-
poracji, a jednocześnie jej pracownikiem niosło też nowe niedogodności: pewną
niezręczność i ambiwalencję. Mimo bowiem wysiłków i eleganckiej postawy prof.
Ryszarda Marciniaka, który bezpośrednio kierował sporą gromadą bibliotekarzy,
będąc także funkcyjnym członkiem i pracownikiem towarzystwa, i którego stara-
łem się naśladować, trudno było nieraz godzić interes pracowników z interesem
pracodawcy, którego nie tylko reprezentowałem, ale którym w jakiejś części po
prostu byłem. sekretarz generalny był zatem do pewnego stopnia również „chłop-
cem do bicia”, lawirującym między scyllą zarządu z prezesem, a Charybdą współ-
pracowników ze związkami zawodowymi. Dopóki była dobra sytuacja finansowa,
łatwiej było to pogodzić. zresztą pracownicy byli na ogół wspaniali: potrafili
z własnej inicjatywy przyjechać w nocy na Mielżyńskiego, aby zatkać pękniętą
rurę albo zamknąć zepsute okno. staraliśmy się częstokroć dawać im jakieś zle-
cenia dodatkowe, finansowane albo przez PtPn, albo pośrednio przez instytucje
dotujące i inne, tzw. podmioty zewnętrzne, a jeśli już nie mogliśmy zaoferować
pieniędzy – dawaliśmy czas. na przykład do tradycyjnie już wolnej od pracy wigi-
lii Bożego narodzenia dodaliśmy też wolny Wielki Piątek, świadomi, że znakomita
większość pracowników to kobiety – żony i matki. Wszyscy członkowie zarządu
starali się też pomagać pracownikom różnymi prywatnymi zleceniami, podobnie
jak lokatorzy – firmy wynajmujące pomieszczenia na biura. oczywiście prace dla
PtPn miały pierwszeństwo. substancja naszej korporacji zmieniała się powoli,
wyznawaliśmy z prof. Marciniakiem zasadę ostrożności, wyrażaną mniej więcej
tymi słowami: towarzystwo trwa już 140 [potem 150] lat, więc dla nas miesiąc
w tę czy w tamtą stronę nie jest istotny. Powoli, ale – jak sądziliśmy – w dobrym
kierunku.
Żałuję, że nie pamiętam nazwisk wszystkich pracowników nieruchomości
i administracji PtPn, traktujących swoje miejsce pracy z sentymentem i szacun-
kiem. a był i pan stasiu ziwert z kotłowni, pan zbyszek Chęciński (wszędzie), jego
żona Hanka (w sali posiedzeń), portierzy z panią Marią Witkowską na czele, pani
alfreda Czekalińska kierująca całością spraw nieruchomości, pani Małgorzata
Kałasz królująca w sekretariacie, a w księgowości… oj, tutaj od 1990 roku,
kiedy jeszcze była pani Paprzycka, następowały częste zmiany, bo księgowość
towarzystwa stała się wtedy wyjątkowo skomplikowana. Rozmaitość działań, czę-
sto nieznanych w innych instytucjach, i rodzaj kontrahentów (instytucje dotujące,
lokatorzy, wykonawcy zleceń, autorzy i inni twórcy, urzędy…) przyprawiały prze-
ciętnych buchalterów, a nawet ekonomistów o zawrót głowy. np. problem, czy tę
część produkcji Wydawnictwa, którą przekazywano do Biblioteki, która z kolei
rozsyłała ją do odbiorców na świecie, którzy z kolei wymieniali ją na przysyłane
do naszej Biblioteki publikacje, a których część niepasującą do naszych zbiorów
Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie
215
przekazywaliśmy innym bibliotekom – traktować jako przychód czy jako stratę,
pozostał do dzisiaj kwestią sporną. najdłużej wytrzymała w księgowości pani
Monika Pupiec, obecnie działa już dość długo pani Ewa Koczorowska. Do róż-
nych prac porządkowych dochodził pan Jacek zbierski, do kierowania pracami
technicznymi – inżynier Bogdan Drzewiecki. Wszyscy byli zarazem uniwersalni:
zasadą było, że w razie czyjejś losowo wymuszonej nieobecności każdy mógł na
pewien czas zastąpić każdego. Była też w tym pomocna, zatrudniona w Bibliotece
i w ogóle najdłużej pracująca w towarzystwie, pani Danuta Koralewska.
Młodsi poznaniacy, nawet członkowie towarzystwa, często nie zdają sobie
sprawy, że jeszcze ćwierć wieku temu prezes nie miał żadnego gabinetu (chyba
zresztą nie miał go żaden nigdy, nawet august Cieszkowski), że sala posiedzeń
PtPn (i tzw. Mała sala) była na parterze przy ulicy, że nie było ozdobnej kraty
w bramie, która była zwykłą, często brudną bramą, że nie było żadnej portierni
(która dziś wygląda, jakby istniała tam od zawsze, i już dawno wymaga remontu),
że dziedziniec był zabłoconym, ciemnym, szaro-czarnym podwórkiem studnią
z chodniczkami chaotycznie naprawianymi sześcioma czy siedmioma rodzajami
popękanych płyt, płytek, cegieł i kamieni, że okna gubiły czasem szyby, wpusz-
czając do środka zimno, deszcz i gołębie, że nie było pomnika, a tablice pamiąt-
kowe ginęły w smutnej szarości i zaniedbaniu, że brud pochodził także z dymów
kotłowni, do której przywożony koks zsypywano najpierw na uliczny chodnik,
niszcząc mury pod oknami parteru, że mury te kruszały, zwłaszcza od strony pół-
nocnej i zachodniej, dachy przeciekały, że trzeba było delikatnie i „politycznie”
likwidować panoszące się szyldy, tablice i reklamy lokatorów, którzy nie wyobra-
żali sobie bez nich życia, a które szpetnie zakrywały przez jakiś czas portal naszego
gmachu, tak elegancko narysowany przez Rogera sławskiego. nie będę szerzej
pisał o tych rozmaitych działaniach – wszystkie są jakoś wspomniane w protoko-
łach prezydium zarządu oraz w sprawozdaniach z działalności zarządu, redago-
wanych przez Ryszarda Marciniaka (a po jego śmierci – przeze mnie).
Jak wiadomo, podstawowe trzy agendy statutowe PtPn to: po pierwsze korpo-
racja – ponad 1000 członków zgrupowanych w Komisje i Wydziały, odbywających
naukowe zebrania i konferencje; po drugie – Wydawnictwo, dawniej publikujące
głównie teksty wygłaszanych w ramach korporacji referatów i komunikatów (póź-
niej tylko ich streszczenia), zwane sprawozdaniami, i kilka uznanych czasopism
naukowych, a od końca XX wieku przede wszystkim książki, także w dłuższych
seriach wydawniczych; po trzecie – Biblioteka. Biblioteką i Wydawnictwem rzą-
dzili ich szefowie – formalnie, skoro pobierali wynagrodzenie, sekretarz generalny
był ich zwierzchnikiem, także zwierzchnikiem ich pracowników, a sam „opieko-
wał się” (tego eufemizmu nieraz używano w zarządzie) korporacją. to była zresztą
głównie pomoc w organizowaniu konferencji i zdobywaniu na nie publicznych
pieniędzy. W relacjach „wewnętrznych”, na przykład w budżecie towarzystwa,
dochodziły jeszcze agendy służebne wobec tych trzech: administracja i nierucho-
mość. tymi też – a nawet przede wszystkim tymi – kierować musiał sekretarz
generalny.
Widać na pierwszy rzut oka, że stosunki między sekretarzem generalnym a sze-
fami Biblioteki i Wydawnictwa wymagały wielostronnego taktu, owej „politycz-
ności”. nie wiem, czy w moim wypadku zadziałały moje skłonności do szukania
stanisław Jakóbczyk
216
kompromisu, ale udawało mi się długo unikać jakichś konfliktów z tego powodu.
Dużo bardziej napięte bywały jednak relacje dwustronne między Wydawnictwem
a Biblioteką, zwłaszcza w okresach trudności finansowych, kiedy obie agendy sta-
wały się w pewnym sensie wobec siebie konkurencyjne. starałem się pomagać
finansowo to jednej, to drugiej (np. opłacając część prac redakcyjnych przy wyda-
waniu tomów pokonferencyjnych z dotacji na samą konferencję albo zatrudniając
bibliotekarzy do prac przy nieruchomości), ale musiałem twardo bronić potrzeb
budynku, pamiętając, co o dbaniu o krowę mawiał prof. Gąsiorowski. zresztą ze
wszystkimi żyłem bezkonfliktowo – główni redaktorzy, następcy wspaniałego
Wojciecha Rzepki, byli wprawdzie partnerami trudnymi, lecz współpracującymi.
Jerzy Świdziński był wielce, „bizantyjsko” tajemniczy, gdy próbowano wyciągnąć
od niego jakieś informacje o szczegółach pracy, o kontaktach z drukarniami
i sponsorami, ale spokojny i zawsze miał dla mnie czas; Jan Piskorski odwrotnie:
wprawdzie nerwowy, szybko wybuchający, ale szczery i walił prosto z mostu, co
myślał, a to było niezwykle cenne – nie traciło się z nim czasu, a Wydawnictwo
ciągle się rozwijało.
W tej beczce miodu pojawiały się niekiedy łyżki dziegciu, niestety. zarazem
korzyścią i błędem było chyba wyodrębnienie dla Wydawnictwa osobnego
rachunku i rozliczenia, przy zachowaniu tej agendy w ogólnym budżecie. Pozwalało
to wprawdzie na w miarę swobodne obracanie się wydawcy w wolnorynkowym
świecie i konkurowanie co do kosztów, bo wewnętrzne koszty, tak zwane pośred-
nie, w całości pokrywano z dochodów całego towarzystwa, co zresztą główni
redaktorzy starali się mu wynagrodzić, oddając pod koniec roku rozliczeniowego
część tzw. oszczędności z „sekretnego” konta. z drugiej strony, po pierwsze skarb-
nik miał niewielką wiedzę o finansach Wydawnictwa, i – po drugie – w łatwo
przewidywalnym momencie ustania dotacji celowych owe oszczędności zniknąć
mogły błyskawicznie, podobnie jak przyzwyczajeni do swoich stawek kontrahenci.
Wydaje się, że z takiego układu nie można się już było wycofać, w każdym razie nie
nagle i nie operacyjnie: gwałtowne odsunięcie faktycznego dofinansowania przez
budżet ogólny towarzystwa oznaczałoby koniec Wydawnictwa. należało zacho-
wawczo „wygaszać” tego rodzaju działania.
Podobne dylematy miało PtPn w związku z Biblioteką, choć tu nie było ani
wewnętrznego, ani żadnego „sekretnego” rachunku. W dodatku bardzo długo uda-
wało się (w każdym razie dopóki wiedziałem, co się dzieje w zarządzie, i dopóki
żył dyrektor Marciniak) utrzymać tzw. koszty pośrednie działalności Biblioteki na
poziomie faktycznego udziału własnego towarzystwa, a resztę pokrywać z dotacji.
niestety już na początku XXi stulecia pojawiły się złe symptomy na państwowym
horyzoncie ministerialno-dotacyjnym: naszą Bibliotekę poczęto traktować naj-
pierw jako instytucję działającą za nasze własne pieniądze, a dofinansowywaną
jedynie na jakieś dodatkowe zadania. Jakby nikt nie rozumiał, że sama się nie
utrzyma. teraz – o zgrozo – dochodzą mnie słuchy, że jest już przez centralne
władze nauki uważana za coś zupełnie zbędnego.
sekretarz generalny nie miał statutowej funkcji reprezentowania towarzystwa
na równi z prezesem i jego zastępcami, ale często z braku czasu większości czynnych
przecież ludzi nauki zdarzało mi się nieraz bywać w rozmaitych gremiach zamiast
prezesa. nawet w ramach Kolegium Rektorów Wyższych Uczelni Poznania, do
Dwadzieścia lat w dobrym towarzystwie
217
którego tradycyjnie należeli prezes PtPn i prezes Poznańskiego oddziału Pan. Po
jakimś czasie zacząłem też brać udział w spotkaniach równoległego, nieformalnie
wówczas powołanego, kolegium dyrektorów administracyjnych, zwanych póź-
niej kanclerzami, co było bardzo pomocne dla towarzystwa w jego pozanauko-
wych pracach. W czasach prezesury prof. Leona Kozackiego – która była dość
zrównoważona, mimo oznak przyszłych kłopotów finansowych, powodujących
wspomniane rywalizowanie agend i konflikty w zarządzie, a które prezes potra-
fił jednak spokojnie zażegnywać – reprezentowałem towarzystwo także w Radzie
Muzeum narodowego, co jako miłośnik malarstwa niezwykle sobie ceniłem.
Kiedy kończyła się moja ostatnia tak zwana kadencja – piąta z kolei – wie-
działem już, że nasz papabile, pewny kandydat na prezesa, Jacek Wiesiołowski, nie
będzie chciał zatrudniać ani sekretarza generalnego, ani redaktora wydawnictw.
Po prostu nam to powiedział: nie miał na myśli stosunków osobowych (nawet
proponował mi ponowne kandydowanie), tylko zasadę, według której członko-
wie zarządu PtPn nie mieli być wynagradzani. Miał to być tak zwany powrót
do dawnej, XiX-wiecznej tradycji. Prof. Wiesiołowski nie pamiętał może, albo
nie przyjmował do wiadomości, opinii na ten temat prof. trzeciakowskiego, że
mianowicie w XiX wieku takie społeczne funkcje organizacyjne pełnili ziemianie
albo przedsiębiorcy, kupcy lub przedstawiciele intratnych wolnych zawodów, czyli
ludzie majętni.
nie zgadzałem się generalnie nigdy i nigdzie z realizowaniem tzw. powrotu
do dawnych, zapomnianych tradycji (byłem np. przeciwny nazywaniu „odbudową
zamku” nowej budowy „z wyobraźni” na Górze Przemysława – Przemysła, jak
chcą jego „odnowiciele”). to jest zawsze nielogiczne, bo przeczy pojęciu tradycji,
w którym jest przecież idea przekazywania międzypokoleniowego i ciągłości; języ-
koznawcy słusznie uważają, że „tradycyjność języka naturalnego”, notabene jedna
z jego nielicznych cech uniwersalnych, polega na tym, iż wszystkie (niektórzy
mówią o trzech) żyjące w jakimś momencie pokolenia użytkowników danego języka
potrafią się przy jego pomocy swobodnie porozumiewać. Jednak w tym konkret-
nym przypadku zgadzałem się z prof. Wiesiołowskim, wiedząc z doświadczenia,
w jakiej niezręcznej sytuacji może się znaleźć członek zarządu stowarzy-
szenia, którego jest zarazem pracownikiem. Ponieważ ciągle jeszcze stosowaliśmy
zasadę powolnych, stopniowych zmian, ustaliliśmy wspólnie, również z moim
następcą prof. Lechem torlińskim, który należał do ciągle aktywnych zawodowo
ludzi nauki i zastrzegał się, że nie będzie miał czasu na zajmowanie się od razu
całością prac sekretarskich, że jeszcze przez pewien czas zostanę przy nim na sta-
nowisku dyrektora biura zarządu, które planowano przywrócić.
tych kilka przedostatnich moich lat w zarządzie – a raczej już tylko „przy
zarządzie” – nie należało do najłatwiejszych. Początkowo dlatego, że realizacja
wielu zamierzeń nowego zarządu, z prof. Wiesiołowskim na czele, wymagała
mnóstwa pracy i mnóstwa pieniędzy, o których wiedziałem, że jest ich w kasie
coraz mniej. trzeba przy tym oddać Jackowi Wiesiołowskiemu sprawiedliwość:
towarzystwu był naprawdę całkowicie oddany; my, pracownicy, widzieliśmy,
że poświęcał korporacji najwięcej czasu ze wszystkich prezesów, których znali-
śmy. Mimo moich świetnych relacji z sekretarzem generalnym i, dzięki temu, for-
malnie niezłych pełnomocnictw do załatwiania różnych pilnych spraw (niekiedy
stanisław Jakóbczyk
218
zdobycie dla towarzystwa kilku tysięcy złotych wymagało wielu godzin pisa-
nia, chodzenia po urzędach i zwykłego klamkowania, często nieefektywnego),
wiedząc o naszej korporacji najwięcej – po odejściu nieodżałowanego Ryszarda
Marciniaka – miałem najmniejszy wpływ na jej poczynania. Dyrektor biura
zasiadał w coraz rzadziej zbierającym się zarządzie jedynie z głosem doradczym
i nie miał już tzw. siły przebicia. Udało się w każdym razie urzeczywistnić szereg
dobrych pomysłów – wspaniały jubileusz 150-lecia (głównie dzięki prezesowi),
pomnik kryptologów od Enigmy (dzięki prof. Januszowi stokłosie z Politechniki),
dach na gmachu głównym, otynkowanie fasady. Do nieudanych realizacji zaliczył-
bym niefortunną zmianę statutu. Próbowałem, pomagając w redakcji jego projek-
tów, to i owo zachować – ale nie udało się. nowy statut niepotrzebnie likwidował
na przykład tradycyjną, hierarchiczną strukturę komisji i wydziałów korporacji,
a sąd polubowny uzależnił w praktyce od prezydium zarządu, z góry czyniąc
ewentualny spór członka z zarządem wygranym przez ten ostatni.
ostatnich kilka lat okazało się dla mnie trudnymi z zupełnie innych powo-
dów niż nadmiar zajęć. Postępujący brak dotacji i zmniejszanie się dochodów
własnych korporacji skutkowały drastycznym zmniejszeniem się ilości pracy
do wykonania: mniej konferencji, mniej rozliczeń, mniej remontów… Przy
kolejnym kryzysie finansowym, zarazem kadrowym, cudem znaleźliśmy nową,
kompetentną księgową. Jeszcze niejako „rzutem na taśmę” udało się nowemu,
dynamicznemu dyrektorowi Biblioteki, arkadiuszowi Wagnerowi, wystylizować
kilka jej wnętrz: następne władze towarzystwa mogły już tylko zwalniać biblio-
tekarzy, idąc z duchem czasów, który kazał niekiedy zapominać o niedawnych
przecież tzw. dobrych obyczajach i elegancji poprzedników. Już wcześniej stop-
niowo zmniejszaliśmy, z sekretarzem generalnym, kompetencje dyrektora biura.
a gdy prezesem została prof. Hanna Kóčka-Krenz, znów stały się aktualne – choć
w zupełnie innej sytuacji i z innych przyczyn – słowa andrzeja Chrząstowskiego:
„tu dyrektor nie jest potrzebny”.
Uważam nadal, tak jak 26 lat temu, że siłą PtPn jest trwanie, ciągłość tradycji,
nawet śmieszne dla niektórych stare obyczaje i urok niedostosowania do współ-
czesności, do tzw. ducha czasu. zwolennikom oportunistycznego dostosowywania
towarzystwa do tego „ducha czasu”, także poprzez rewolucje (i rewolucyjne w isto-
cie powroty do martwych od dawna tradycji), zadedykowałbym chętnie pewien
sąd Goethego: „Was ihr Geist der Zeit heißt, das ist im Grund der Herren eigener
Geist”. na szczęście ciągle są ludzie podtrzymujący dawny zapał, ciągle nasza kor-
poracja żyje i z kolejnych „terminów się podnosi”. Jest silna także poprzez ładunek
intelektualny swych członków, stanowiących prawdziwą elitę naszego miasta.
PRZEMYSŁAW MATUSIK
Pani Małgosia
W Towarzystwie znali Ją wszyscy. Nic
dziwnego, pani Małgorzata Kałasz pro-
wadziła sekretariat PTPN przez ponad 20
lat, od początku stycznia 1995 roku, choć
wcześniej już od kilku lat z Towarzystwem
współpracowała. Zazwyczaj pani z sekre-
tariatu wie więcej o funkcjonowaniu
danej instytucji niż jej szefowie, tym bar-
dziej jeśli zmieniają się z urzędu co kilka
lat. A Pani Małgosia służyła swą wiedzą
i zaangażowaniem kilku prezesom PTPN
i kierowanym przez nich Zarządom.
Zaczynała bowiem za prezesostwa prof.
Antoniego Gąsiorowskiego, kontynuowała
pracę za kadencji prof. Alicji Karłowskiej-
-Kamzowej, prof. Leona Kozackiego,
prof. Jacka Wiesiołowskiego, prof. Hanny
Kóćki-Krenz, wreszcie — prof. Andrzeja 1. Małgorzata Kałasz,
Gulczyńskiego. Wszyscy z respektem pod- fot. ze zb. D. Guci
chodzili do Jej doświadczenia, znajomości
ustalonych procedur i utartych zwyczajów,
wreszcie — kontaktów z ludźmi PTPN. W Jej ręku skupiały się przecież wszystkie
nici łączące poszczególne części Towarzystwa, wydziały i komisje, u Niej zjawiali
się szacowni profesorowie organizujący międzynarodowe konferencje, przewod-
niczący wydziałów z dokumentami dotyczącymi przyjęcia nowych członków,
sekretarze komisji w sprawie wykładów zamiejscowych gości. Każdy mógł liczyć
na Jej kompetencję i ciepłą przychylność, nowi adepci Towarzystwa dodatkowo —
na dobrotliwą wyrozumiałość. To dlatego przed walnymi zebraniami, konferen-
cjami czy wykładami wielu zaglądało do sekretariatu, by po prostu przywitać się
z Panią Małgosią i zamienić z Nią choć kilka serdecznych słów. Wprawdzie wspo-
magała swymi kompetencjami wszystkich, choć niektórych — z większą przyjem-
nością. Na Jej szczególne względy mogli liczyć ci, którzy przynależności do PTPN
nie dzielili z jakąkolwiek inną. Wiadomym też było powszechnie, jak wiele zna-
czyły dla Niej coroczne Seminaria Mediewistyczne, zainicjowane przed ponad
trzydziestu laty przez prof. Karłowską-Kamzową; pracę przy ich organizacji trak-
towała jako szczególny hołd dla tak cenionej pani prezes naszego Towarzystwa.
219
Przemysław Matusik
W siedzibie PtPn widać było Jej kobiecą rękę, dbała o kwiaty w sekretariacie,
o choinkę stawianą w stosownym czasie w gabinecie prezesa. Latem wytchnie-
niem był dla niej ogród w rodzinnej opalenicy. z chorobą, która Ją dotknęła,
Pani Małgosia zmagała się wiele miesięcy. odeszła – dla nas – niespodziewanie
i zdecydowanie zbyt szybko. na zawsze pozostanie we wdzięcznej pamięci tych,
którzy Ją znali – członków i pracowników PtPn. Pozostanie na zawsze częścią
historii Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, któremu oddała tyle lat ofiar-
nej pracy i głębokiego zaangażowania.
ZBIORY
Na poprzedniej stronie:
Sala rzeźby w PTPN, drzeworyt druk�, kolorowany akwarelą,1883 r�,
ze zb� PTPN
223
Joanna Pietrowicz
Donatorzy Biblioteki
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
„Pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”, jak głosił pierw-
szy statut towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego, nie mogło się obyć bez
biblioteki gromadzącej książki, rękopisy oraz pamiątki historyczne, aby zaspokoić
potrzeby kształtującego się wielkopolskiego środowiska naukowego1. Dary zaczęły
trafiać do Biblioteki już w pierwszym roku działalności PtPn. W odpowiedzi na
apele o współuczestniczenie w dziele budowania ośrodka nauki polskiej z całej
Wielkopolski, a także z pozostałych zaborów oraz z zagranicy napływały liczne
książki i rękopisy. Przesyłali je nie tylko członkowie towarzystwa, ale również
przedstawiciele rozmaitych środowisk. Wśród przekazanych darów były zarówno
pojedyncze egzemplarze druków czy manuskryptów pochodzących z rodzinnych
zbiorów, jak i całe księgozbiory. Dokumentację dotyczącą poszczególnych daro-
wizn zbierano w archiwum PtPn2, wojenne zniszczenia ze stycznia 1945 roku
spowodowały jednak, że nie dotrwało ono do naszych czasów3.
Wobec braku źródeł archiwalnych wiedzę o darczyńcach musimy czerpać
z drukowanych spisów darów. zamieszczano je przede wszystkim w wyda-
wanych od 1860 roku „Rocznikach tPnP” oraz w lokalnej prasie, głównie
w „Dzienniku Poznańskim” i „Kurierze Poznańskim”. nie uwzględniono w nich
jednak wszystkich donatorów. niektórych spośród darczyńców pozwalają
również wyśledzić proweniencje umieszczone w dziełach pozyskanych przez
Bibliotekę w XiX wieku.
Kilka nazwisk pierwszych ofiarodawców wymieniła na początku 1858 roku
„Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”. W wydrukowanym na jej łamach sprawoz-
daniu z zebrania PtPn odnotowano, że dary dla Biblioteki przekazali doktor
praw z Petersburga antoni Białecki, poznański księgarz i wydawca Jan Konstanty
Żupański, przyrodnik i wykładowca instytutu agronomicznego w Marymoncie
koło Warszawy Wojciech Jastrzębowski oraz górnośląski działacz i nauczyciel Józef
Lompa. Wszyscy czterej byli członkami towarzystwa4. Bardziej szczegółowy wykaz
1 Ustawy Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 1857, s. 3, 7–10.
2 spis akt z przedwojennego archiwum PtPn podaje a. Wojtkowski, Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Poznaniu, „Roczniki PtPn”, t. 50, 1927, s. 5–10.
3 Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1–1950), oprac.
B. olejniczak, J. Pietrowicz, Warszawa 2008, s. 6.
4 „Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”, nr 55 z 5 iii 1858.
Joanna Pietrowicz
224
darczyńców zamieszczono w pierwszym tomie „Roczników tPnP”5. Wymieniono
w nim około 150 osób i organizacji, które przekazały towarzystwu rozmaite dary,
najczęściej zabytki archeologiczne i numizmaty. 55 donatorów oddało Bibliotece
książki i rękopisy. autorzy przesyłali utwory własne (m.in. ks. Józef Dydyński
z Kłecka i adam Kirkor z Wilna), wydawcy – dzieła przez siebie wydane (Jan
Konstanty Żupański i napoleon Kamieński), inne cenne druki lub manuskrypty
ofiarowywali miłośnicy nauki i bibliofile. Wśród nich warto wymienić arcybi-
skupa Leona Przyłuskiego, księcia adama Czartoryskiego, hrabiów Rajmunda
skórzewskiego i Konstantego tyszkiewicza, a także Władysława niegolewskiego
i Władysława Kosińskiego. ten ostatni podarował autograf Wiersza do legiów pol-
skich Cypriana Godebskiego, a oprócz tego rękopiśmienny wykaz ponad 4,5 tys.
woluminów wchodzących w skład księgozbioru zgromadzonego przez rodzinę
Kosińskich. syn gen. amilkara nie wiedział wówczas, że kilkadziesiąt lat później
cała biblioteka Kosińskich trafi do PtPn za sprawą jego syna Witolda, który prze-
każe ją aktem notarialnym z 22 czerwca 1920 roku, zastrzegając, że darowizna
zostanie zrealizowana po jego śmierci6.
W budowanie księgozbioru Biblioteki PtPn od początku włączyło się rów-
nież towarzystwo naukowe Krakowskie, towarzystwo naukowe Wileńskie
i towarzystwo agronomiczne Średzko-Wrzesińskie, przekazując nowo powsta-
łemu PtPn różne publikacje, w tym swoje wydawnictwa. Praktycznym zmysłem
wykazał się Władysław Kozłowski z szamotuł, który oprócz artefaktów archeolo-
gicznych oraz książek i rękopisów sprezentował towarzystwu szafę biblioteczną.
Jednak szczególnie cenny dar przekazał wymieniony w wykazie pod numerem 95
Gustaw Potworowski, ziemianin z Goli. Jak lakonicznie zapisano, podarował on
księgozbiór byłego Kasyna Gostyńskiego. organizacja ta, o charakterze towarzy-
sko-oświatowym, założona przez G. Potworowskiego, skupiała ziemian i inteligen-
cję z Gostynia i okolic. Kasyno Gostyńskie działało do likwidacji przez zaborcę
pruskiego w 1846 roku. Jednym z przejawów działalności Kasyna było prowadze-
nie biblioteki, która według drukowanego spisu z 1838 roku liczyła 1074 pozy-
cje7. Liczba książek wzrastała w kolejnych latach dzięki darowiznom. Księgozbiór
Kasyna Gostyńskiego zawierał liczne dzieła z historii Polski i historii powszechnej,
utwory literackie autorów polskich i zagranicznych, prace historycznoliterackie,
językoznawcze, podręczniki agronomiczne, a także czasopisma. Po przekazaniu do
PtPn w 1858 roku księgozbiór Kasyna stał się ważnym składnikiem nowo utwo-
rzonej Biblioteki towarzystwa. obecnie potrafimy zidentyfikować około 300 wolu-
minów oznaczonych podłużną pieczęcią: „Bibl. Kassyna w Gostyniu”8. Jedną
z pozycji zachowanych do dziś jest drukowana rozprawa doktorska Karola Libelta,
zawierająca autograf autora, podarowana przez niego w dniu promocji doktorskiej
5 Wykaz darów które nadesłali do dnia 1go Stycznia Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Poznaniu […],
„Roczniki tPnP”, t. 1, 1860, s. 604–613.
6 Witold Kosiński z Koszut zmarł 18 Xii 1928 r., a księgozbiór Kosińskich trafił do PtPn w 1929 r.
zob. a. Koehlerówna, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1957, „Roczniki Histo-
ryczne”, t. 23, 1957, s. 388 i 394–395.
7 Spis książek biblioteki gostyńskiej, wyd. E. Günther, Leszno 1838.
8 B. Borszewska, „Księgozbiór Kasyna Gostyńskiego” [ok. 1990]. Maszynopis w posiadaniu J. Pietrowicz.
DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
Maqgażiu
1. Woluminy „Magazin fiir die neue Historie und Geographie” Antona Friedricha Biischinga
podarowane Bibliotece PTPN przez A. Cieszkowskiego, wszystkie fot. ze zb. PTPN
tzw. Bibliotece Wielkopolanów w Berlinie. Była to biblioteczka gromadzona w śro-
dowisku polskich studentów kształcących się na uniwersytecie berlińskim. Po jej
likwidacji książki trafiły do Kasyna Gostyńskiego, a stamtąd do PTPN”. Kolejno
wpisywane znaki proweniencyjne w pracy Karola Libelta wyznaczają drogę egzem-
plarza dysertacji od samego autora aż do księgozbioru Towarzystwa.
Ważną część księgozbioru PTPN stanowiła biblioteka lekarska, służąca
pomocą w samokształceniu członkom Wydziału Lekarskiego Towarzystwa. Do jej
wzbogacenia przyczyniali się autorzy najnowszych publikacji medycznych prze-
kazujący swoje dzieła, m.in. wybitni poznańscy lekarze Teofil Matecki i Ludwik
Gąsiorowski. Po śmierci tego ostatniego w 1863 roku jego bibliotekę zawierającą
czasopisma oraz dzieła medyczne zakupił i przekazał Towarzystwu hrabia Edward
Grabowski z Grylewa, jeden z członków założycieli PTPN. Równocześnie podaro-
wał swój własny księgozbiór przyrodniczy liczący 650 woluminów, atakże zobowią-
zał się przekazywać corocznie 25 talarów na jego pomnażanie". Hojność Edwarda
Grabowskiego czasem przekraczała jego realne możliwości. W późniejszych
latach musiał wyprzedawać część swoich kolekcji, z których m.in. sześć obrazów
olejnych (w tym portrety Krzysztofa Arciszewskiego i Mikołaja Kopernika) nabył,
9 R. Marciniak, Nie znana „Biblioteka Wielkopolanów” z I poł. XIX w. [w:] Nuntius Vetustatis sive Opus-
cula diversa Professori Georgio Wisłocki septuagenario dedicata et in reticulam electronicam publicata,
red. A. Bieniaszewski, R. Prinke, Poznań 1998; http://www.bkpan.poznan.pl/biblioteka/JW70/spis.htm
[dostęp: 20.06.2015].
10 Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 287.
225
JOANNA PIETROWICZ
Magazin
nene
Hijtorie w» Geograpbie,
angrlegt bon
D. Anton griederif Bifóńing
Sknigl. Preufikgen Oberconfiftorialrath, Director Deć Gonmnafii tna grauew
Ktofłer zu Berlin und der dawon abfdngenden bepdez Odulen.
m sA” —aeecyza a s
a następnie podarował Towarzystwu
Seweryn Mielżyński".
Biblioteka PTPN nie posiadała
funduszy na zakup bieżącej prasy, aletu
z pomocą przyszło Koło Towarzyskie
skupiające wielkopolskich ziemian.
Przekazywało ono po upływie kolej-
nego roku oprawne roczniki czaso-
pism polskich pochodzących z trzech
zaborów (w tym krakowski „Czas,
„Bibliotekę Warszawską” i „Kuryer
Warszawski”), a także gazety francu-
skie („Revue des deux Mondes ). Prasa
poznańska trafiła do PTPN dzięki
Bibiannie Moraczewskiej (22 wolu-
miny „Dziennika Poznańskiego”)
oraz Ignacemu Modlińskiemu
z Walentynowa (26 tomów gazet
i dzienników poznańskich). Między
innymi dzięki tym darowiznom
kolekcja czasopism znajdująca się
w zbiorach Biblioteki PTPN może
obecnie służyć jako cenne źródło do
dziejów drugiej połowy XIX wieku.
Zmikrofilmowana w latach 70. XX wieku, a później zdigitalizowana i udostępniona
w internecie stanowi ciekawe świadectwo tamtej epoki.
Jak podsumował sytuację w Sprawozdaniu z czynności... do grudnia 1864
Zarząd Towarzystwa: „Różne osoby nadto przykładają się do wzrostu zbiorów
darami książkowemi, i w braku środków materyalnych tym jedynie sposobem
liczba książek corocznie się zwiększa. Wielkość Biblioteki oszacowano wówczas
na około 5 tys. woluminów”.
Ponieważ dary dla Biblioteki pochodziły z wielu źródeł, wśród nich niejed-
nokrotnie zdarzały się drugie, a nawet trzecie egzemplarze tej samej publikacji.
Prowadząc politykę jednego egzemplarza, Towarzystwo dzieliło się z innymi insty-
tucjami i organizacjami w zaborze pruskim, przekazując dublety książek gimna-
zjom w Chełmnie, Chojnicach i Wejherowie oraz biblioteczkom ludowym na
terenie Górnego Śląska. Niektóre egzemplarze dubletowe sprzedawano, uzyskując
w ten sposób fundusze na zakup książek dla uzupełnienia powstającej kolekcji.
Zbiory biblioteczne PTPN wciąż wzrastały dzięki kolejnym darom, co stawało
się istotnym problemem, rozwiązanym ostatecznie szczodrą donacją Seweryna
Mielżyńskiego i umieszczeniem Towarzystwa w przekazanej mu kamienicy przy
Erfter Zpeil
Mie Kufern.
$Hamburą,
terlegt bon Grieterih Ehriftian Mitter, 1767.
2. „Magazin fiir die neue Historie und Geographie”
1767, strona tytułowa
U Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego od kwietnia 1871 do grudnia 1872,
„Roczniki TPNP t. 7, 1872, s. 253.
12 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego od grudnia 1862 do grudnia 1864,
„Roczniki TPNP, t. 3, 1865, s. 621-622.
226
DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
. ruda szyn Moyacił hak u w/
o
Ę ADA BOZE
GŁ Mau. ZR W
ś ad
kanace: A. BBR
3. Dedykacja prof. Leona Wituskiego wpisana w dziele Mikołaja Kopernika De revolutionibus,
2 marca 1891 r.
ówczesnej ul. Młyńskiej 17. Było to wręcz opatrznościowe wydarzenie w dzie-
jach PTPN oraz jego Biblioteki. Nowy gmach, wybudowany na działce zaku-
pionej od wdowy Florentyny Kolskiej, po kolejnych rozbudowach na początku
XX wieku służy Towarzystwu do dziś, stanowiąc materialną podstawę jego dzia-
łalności. Seweryn Mielżyński ogromną część swojego majątku przeznaczył na cele
publiczne, początkowo militarne, później naukowe i kulturalne. Swoją działalność
uzasadniał w liście do brata Macieja: „Jeżeli majątek mój nie ma służyć ku temu, by
wspierać dzielnych, to jakąż korzyść może mi on przynieść? Chyba że każę sobie
zrobić złotą trumnę”". Hojność Seweryna Mielżyńskiego zaskarbiła mu wdzięcz-
ność kolejnych pokoleń, co znalazło wyraz w przyznaniu hrabiemu za życia tytułu
honorowego prezesa Towarzystwa, a po latach — w nazwaniu jego imieniem ulicy,
przy której stoi gmach PTPN.
Do Biblioteki docierały kolejne dary, zarówno pojedyncze książki, jak
i całe księgozbiory. Kazimierz Kantak z Dobieszewka, poseł do pruskiej Izby
Poselskiej i parlamentu Rzeszy, przekazał ponad 200 tomów dzieł i broszur oraz
trzy atlasy i osiem map, pułkownik Ferdynand Dienheim-Chotomski, lekarz,
uczestnik kampanii sycylijsko-neapolitańskiej Garibaldiego — ponad 1000 wolu-
minów, a dr Henryk Fryderyk Hoyer z Warszawy, współzałożyciel Towarzystwa
Lekarskiego Warszawskiego — około 110 najnowszych publikacji medycznych”.
Profesor Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu Leon Wituski ofiarował
do Muzeum Towarzystwa przedmioty pochodzące z wykopalisk, w tym kość bio-
drową mamuta znalezioną w Warcie, a Bibliotece — 22 tomy dawnych dzieł mate-
matycznych i astronomicznych”. Urodzony w Markowicach koło Inowrocławia
Leon Władysław Wituski jest jednym z częściej wspominanych darczyńców.
Wśród książek przekazywanych przez niego w kolejnych latach znalazła się jedna
niezwykle cenna, będąca do dziś ozdobą zbioru starodruków PTPN - pierwodruk
De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika (Norymberga 1543).
13 Cyt. za: A. Wojtkowski, Historia..., s. 282.
14 Sprawozdanie [...] do kwietnia 1871, „Roczniki TPNP” t. 6, 1871, s. 366.
15 Sprawozdanie [...] do grudnia 1872, „Roczniki TPNP* t. 7, 1872, s. 251.
227
JOANNA PIETROWICZ
4. Teki ks. Wincentego Kraińskiego
Spośród około 400-500 egzemplarzy tego dzieła wydrukowanych w pierwszej
połowie XVI wieku w polskich bibliotekach zachowało się do dzisiejszych cza-
sów zaledwie 11, z tego dwie w Poznaniu. Darowiznę dla PTPN potwierdza wpis
proweniencyjny na początku książki: „Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Poznaniu
składa w ofierze Prof. Wituski. Poznań 2.3.[18]91.
Także August Cieszkowski, trzykrotny prezes PTPN, wzbogacał zbiory biblio-
teczne swoimi darowiznami, dając przykład innym członkom Towarzystwa. Filozof
podarował m.in. Magazin fiir die neue Historie und Geographie, wielotomowe
dzieło Antona Friedricha Biischinga wydane w Hamburgu w latach 1767-1788.
Zachowane do dziś woluminy zawierające miedziorytowe ilustracje i mapy, opra-
wione starannie w pergamin, z tytułem wypisanym na grzbiecie złotą czcionką,
posiadają na stronach tytułowych rycinę przedstawiającą bibliotekę pełną czytelni-
ków. Zapewne takie było zamierzenie prezesa Towarzystwa, aby zachęcić użytkow-
ników do studiowania dzieł naukowych, także i tego przekazanego przez siebie".
Niektóre zbiory książek trafiały do Biblioteki PTPN dzięki spadkobiercom
bibliofilów. Ponad 100 woluminów z biblioteki zmarłego dr. Anastazego Romana
Mizerskiego z Poznania ofiarowała wdowa po nim Albertyna z Kolskich Mizerska.
Florentyna z Jonemanów Haak z Nowca przekazała około 3 tys. dzieł teologicz-
nych, rolniczych i ogrodniczych po swoim mężu Faustynie, a liczący niemal
1 tys. woluminów księgozbiór historyka Jędrzeja Moraczewskiego oddała rodzina
Moraczewskich z Chaław koło Czempinia.
16 Wymienione dzieło przed ofiarowaniem go Bibliotece PTPN wchodziło w skład księgozbioru Augusta
Cieszkowskiego w Wierzenicy i nosiło sygnaturę 1398.
228
DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
MANUSCRIT
z a
IL nmtir Czwr DOCZE,
Kazitaaeć dę Przsy
wan FrikiursNaDE CETTR aNNCK
Pie wazy a Pinia
BE LEMPEREUR NAPOLEON;
p aa Nz FAIN,
+. RZE z—
ETOWE Rozp Mama 0 o
5. Dary Seweryna Mielżyńskiego
Po śmierci Seweryna Mielżyńskiego w 1872 roku zgodnie z jego testamen-
tem wdowa Franciszka z Wilkxyckich przekazała Towarzystwu kolejnych 5 tys.
tomów pochodzących ze zbiorów miłosławskich lub zakupionych wcześniej od
Edwarda Rastawieckiego. Niektóre z dzieł oznaczone były autografem Seweryna
Mielżyńskiego, inne pieczęcią lakową z herbem Nowina lub prostokątną pie-
czątką: „Z Biblioteki Miłosławskiej. Kolekcja Edwarda Rastawieckiego nie
posiadała natomiast odrębnych znaków własnościowych, z wyjątkiem kilku
dedykacji dla barona, dlatego dzisiaj trudno ustalić, które tomy pochodzą z jego
księgozbioru.
Biblioteka działacza emigracyjnego Wiktora Heltmana podarowana została
w 1875 roku przez jego szwagra dr. Włodzimierza Dmochowskiego. W daro-
wiźnie pośredniczył ks. Ignacy Polkowski, proboszcz z Lubostronia, wcześniej
z Czerniejewa. Ponad 200 druków emigracyjnych i publikacji dotyczących historii
Polski, 32 teki korespondencji oraz rękopisy prac własnych znalazły się w PTPN
w podzięce za życzliwość i pomoc pieniężną, jaką darzyli Wiktora Heltmana „nie-
którzy z obywateli Wielkopolski”. Ks. Ignacy Polkowski przekazał Towarzystwu
również zbiór własnych książek”.
Jednym z najcenniejszych darów, które pod koniec XIX wieku trafiły do
Biblioteki PTPN, był księgozbiór pozostały po ks. kanoniku Janie Koźmianie.
Przekazał go w 1880 roku brat księdza, Stanisław Egbert Koźmian, ówczesny pre-
zes Towarzystwa. Jan Koźmian po wzięciu udziału w powstaniu listopadowym,
17 List ks. Ignacego Polkowskiego do Zarządu TPNP z 23 IX [1875] r., Biblioteka PTPN, rkps 1465 k. 1;
A. Wojtkowski, Historia..., s. 275.
229
Joanna Pietrowicz
230
jeszcze przed wstąpieniem do stanu duchownego, przebywał na emigracji we
Francji i w niemczech, odwiedzał również Włochy. W tamtych latach kolek-
cjonował wybitne dzieła literatury i nauki europejskiej, kupując je często na
aukcjach antykwarycznych. zakupił m.in. wiele ksiąg z wyprzedawanych biblio-
tek włoskich rodzin książęcych albani i altieri. Egzemplarze te do dziś cieszą
oczy wspaniałością skórzanych opraw zdobionych złoceniami i herbowymi
superekslibrisami. Jan Koźmian posiadał też liczne XVi-wieczne dzieła filo-
zoficzne, religijne i historyczne wydane na ziemiach polskich lub Polski doty-
czące. nabył również kolekcję słynnych elzewirów, wydawanych w XVii wieku
w holenderskiej Lejdzie kieszonkowych przewodników zawierających opisy
wszystkich niemal krajów Europy. nie uciekał także od współczesnej mu litera-
tury polskiej, m.in. publikacji autorstwa twórców, których miał okazję spotykać
na emigracji we Francji. Wśród przekazanych do PtPn pozycji odnajdujemy
utwory adama Mickiewicza, Juliusza słowackiego, zygmunta Krasińskiego
i Cypriana Kamila norwida, w tym cenne pierwodruki dzieł naszych wiesz-
czów18. zachowały się dwie księgi inwentarzowe zbioru Koźmianowskiego
powstałe w Bibliotece PtPn w latach 80. XiX wieku. W pierwszej z nich spi-
sano 8560 dzieł w 12 105 tomach. Księga druga stanowi inwentarz zbioru, któ-
remu w PtPn nadano sygnatury w ciągu od 30000 do 38302, zachowując w ten
sposób integralność kolekcji19.
nie tylko Wielkopolanie mieli swój wkład w budowanie księgozbioru
towarzystwa. sto kilkadziesiąt cennych dzieł, w tym liczne stare druki od XVi
do XViii wieku, przekazał Bibliotece stefan Ciecierski z Podlasia. Były wśród
nich prace z dziedziny historii, geografii, filozofii, językoznawstwa i wojskowo-
ści, niektóre unikatowe edycje wydane w supraślu i siemiatyczach. Ciecierski,
do dziś wspominany w ziemi ciechanowskiej jako hojny mecenas instytucji
nauki i kultury, podarował PtPn również odziedziczone po swoich przodkach
rękopisy wykładowców i uczniów XViii-wiecznych kolegiów, m.in. jezuitów
w Braniewie20.
Ks. Wincenty Kraiński, lektor języka polskiego na uniwersytecie we
Wrocławiu, przesłał jako dar kilkadziesiąt tomów swoich drukowanych publika-
cji oraz własny dorobek rękopiśmienny liczący około 70 tek pokaźnej grubości.
Ponadto ofiarował swoją bibliotekę składającą się z kilkuset woluminów, a także
kwotę 1 tys. talarów przeznaczoną na pomnażanie księgozbioru PtPn i wydawa-
nie „dzieł pożytecznych”21. Fundusz ten okazał się pomocny w kolejnych latach,
gdy z odsetek od darowizny dokonywano zakupów książek. Dodatkowo ks. W.
Kraiński podarował swój portret olejny pędzla Gustawa Daniela Budkowskiego
namalowany w 1858 roku. obraz ten aktualnie zdobi wnętrze bibliotecznej czy-
telni, niejako spoglądając na studiujących rozmaite dzieła. Warto tu przytoczyć
18 E. stelmaszczyk, Księgozbiór Jana Koźmiana (1814–1877) [w:] Z Badań Nad Polskimi Księgozbiorami
Historycznymi, t. 16, Warszawa 1995, s. 125–132.
19 Księgi inwentarzowe kolekcji ks. Jana Koźmiana włączono do zbioru rękopisów Biblioteki PtPn –
rkps 945 i 946.
20 Inwentarz rękopisów…, s. 21–24.
21 Sprawozdanie […] do grudnia 1872, „Roczniki tPnP”, t. 7, 1872, s. 254.
DONATORZY BIBLIOTEKI POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK
r, TQ7 Mm - T
ZAWSZE 0NI
OBRAZY BISTORYCZKE I OBYCZNIOWE
Z CZASÓW KOŚCIUSZKI I LEGIONÓW
KAJETANA SUFFCZYŃSKIEGO (RODZAYNTOWICZ W
Z ILLESTRACTAWI ). KOSSAKA | KEPOGŁAFAWI W. POŁA, NIEDZIE NIEDATKOWANEWI
PĄ TOM DRUGI
m2
A wę
SB
POZNAŃ
NAKŁADEM 1. K. ŻUPAŃSKIEGO
1875
6., 7. Książki przekazane Towarzystwu przez poznańskiego księgarza i wydawcę
Jana Konstantego Żupańskiego
fragment wiersza autorstwa ks. Kraińskiego, zachęcający do korzystania z księgo-
zbioru PTPN: „Nie ma wszechnicy w Poznaniu / ku Polaków nauczaniu, / Lecz
polska biblioteka / uczy polskiego człowieka”. Notabene rękopisy wrocławskiego
duchownego, spisane w mowie wiązanej, gdyż Kraiński wszystkie swoje prace
zwykł pisać wierszem, używając rymów częstochowskich, wciąż czekają na skata-
logowanie. Na przeszkodzie stanął niestety brak funduszy...
Autorzy i wydawcy często dzielili się z Biblioteką PTPN płodami własnej
pracy. Profesor uniwersytetu w Heidelbergu Antoni Stanisław Jurasz przesyłał
nie tylko nabyte przez siebie najnowsze dzieła medyczne, ale też swoje publi-
kacje z dziedziny medycyny. Kazimierz Stronczyński, historyk i kolekcjoner
z Królestwa Polskiego, członek Akademii Umiejętności w Krakowie, twórca
podstaw polskiej numizmatyki okresu średniowiecza, podarował trzyto-
mowe dzieło Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiellonów. Wojciech
Kętrzyński, dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, prze-
kazał pięć własnych rozpraw z dziedziny historii Polski, a Jan Hanusz, wykła-
dowca języka litewskiego i języków celtyckich na Uniwersytecie Wiedeńskim,
osiem swoich prac z zakresu językoznawstwa i filologii porównawczej.
Własnymi wydawnictwami regularnie zasilały Bibliotekę PTPN także instytu-
cje, np. Akademia Umiejętności w Krakowie, uniwersytety warszawski i kijow-
ski, redakcja „Słownika geograficznego” w Warszawie, Towarzystwo Zachęty
22 Cyt. za: A. Koehlerówna, Biblioteka... s. 389.
231
Joanna Pietrowicz
232
sztuk Pięknych w Krakowie, a nawet niemieckie organizacje, m.in. warmińskie
Der historische Verein für Ermland23. niektórym z nich towarzystwo odwdzię-
czało się własnymi wydawnictwami, głównie „Rocznikami”. Wymiana wydaw-
nictw, a także zakup książek tylko w niewielkim stopniu przyczyniały się do
budowania księgozbioru. Głównym źródłem pozostawały wciąż dary. Co jakiś
czas apelowały o nie władze towarzystwa: „Jesteśmy przekonani, że jak dotąd
tak i nadal składać je [dary] będzie społeczeństwo nasze w swoim narodowym
przybytku, prawdziwą mu przynoszącym chwałę a pożytek wszystkim, którzy ze
zbiorów naszych korzystać zechcą”. „Wszystko, co należy do zakresu bibliotecz-
nego i archiwalnego jako to druki i pisma; dawniejsze akta sądowe, dokumenta
pergaminowe i papierowe wraz z pieczęciami […] karty i atlasy geograficzne
[…] wreszcie autografy osób znamienitych, chociaż tylko spraw prywatnych
dotyczące, są nam pożądane dla pomnożenia biblioteki”24.
zasilany głównie dzięki ofiarności społeczeństwa księgozbiór w 1880 roku, po
24 latach działalności towarzystwa, liczył już 50 tys. woluminów25. łatwo obli-
czyć, że średnio rocznie musiało trafiać do Biblioteki w darze ponad 2 tys. tomów.
Dla dzisiejszych przedstawicieli zawodu bibliotekarskiego taka wysoka liczebność
cennych darów jest nie do pomyślenia. Polacy żyjący pod zaborami i rozproszeni
w całej Europie z pewnością na serio traktowali mecenat społeczny sprawowany
nad PtPn. Jak zaznaczał w jednym ze swoich sprawozdań opiekujący się zbiorami
towarzystwa Bolesław Erzepki: „Dzięki niewyczerpanej hojności i ofiarności spo-
łeczeństwa naszego zbiory […] znakomitego we wszystkich oddziałach doznały
znowu przyrostu i pomnożenia. obficie i bez przerwy płyną dzień po dniu z róż-
nych stron kraju coraz to nowe dary i nabytki”26.
W ciągu kolejnych 20 lat nadal książki nieustannie napływały w darze dla
towarzystwa. Do pierwszych lat XX wieku księgozbiór został podwojony i obej-
mował prawie 100 tys. woluminów. Biblioteka PtPn była wówczas największą
książnicą polską w zaborze pruskim. W 1918 roku, u progu niepodległości, liczyła
już około 120 tys. woluminów27. Średni poziom 2 tys. nabytków rocznie, głów-
nie darów, został utrzymany przez pierwszych 60 lat działalności towarzystwa.
trwająca kilkadziesiąt lat akcja wzbogacania księgozbioru Biblioteki PtPn,
kontynuowana w mniejszym stopniu w latach późniejszych, bazowała na ofiar-
ności społeczeństwa polskiego. Pochodzący ze wszystkich warstw społecz-
nych darczyńcy przekazywali nie tylko własne książki i pamiątki, ale także
druki i rękopisy z nabytych bibliotek i archiwów. zrozumienie donatorów dla
celów stawianych od początku przez PtPn zaowocowało zgromadzeniem cen-
nych zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Dzięki temu polski księgozbiór
towarzystwa już w odrodzonej ojczyźnie mógł służyć uczonym i studentom sku-
pionym wokół wyższej uczelni – Wszechnicy Poznańskiej (później Uniwersytet
23 Sprawozdania, „Roczniki tPnP”, t. 15, 1887, s. 14; t. 16, 1889, s. 899.
24 H. Feldmanowski, Odezwa, Poznań 1878, s. 1–4.
25 a. Wojtkowski, Historia…, s. 275; a. Koehlerówna, Biblioteka…, s. 384–391.
26 Sprawozdanie konserwatora Towarzystwa Przyjaciół Nauk z II półrocza 1891 r�, „Roczniki tPnP”, t. 18,
1891, s. 500.
27 R. Marciniak, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Informator, Poznań 2008, s. 10.
Donatorzy Biblioteki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
233
Poznański) – utworzonej staraniem prezesa PtPn Heliodora Święcickiego
i innych członków towarzystwa.
i choć żyjemy obecnie w zupełnie innej rzeczywistości, pozostało coś z kli-
matu szacunku dla historii i tradycji pielęgnowanej w murach zasłużonej dla
Wielkopolski i Polski instytucji. Również dziś niektórzy autorzy przynoszą swoje
prace, aby je ofiarować Bibliotece PtPn. Donatorzy, wspominając swoich przod-
ków, dawnych członków towarzystwa, przekazują nie tylko książki, ale i materiały
rodzinne oraz fotografie. nie sposób wymieniać wszystkich darczyńców, przypo-
mnijmy zatem niektórych z nich. andré Preibish (Bogusław andrzej Prejbisz),
urodzony w Rydzynie, którego losy wojenne rzuciły z Polski przez australię do
Kanady, przysłał zza atlantyku dwie wielkie skrzynie pełne dzieł literatury anglo-
języcznej, a w testamencie zapisał kwotę na zakup książek dla Biblioteki PtPn.
Michał Żółtowski z Lasek, jeden z ostatnich przedwojennych mieszkańców pałacu
w Czaczu w powiecie kościańskim, przekazał swoje książki, a także zbiory fotografii
i dokumentów rodzinnych, obrazujących życie wielkopolskiej rodziny ziemiańskiej.
Halina sosnowska podarowała liczne materiały związane z działalnością swego
męża Kiryła, dziennikarza i wydawcy, współzałożyciela konspiracyjnej organizacji
„ojczyzna” podczas ii wojny światowej. Maria Grabowska, poznańska psycholog,
przeszczepiająca ruch anonimowych alkoholików na grunt polski, ofiarowała wła-
sne wspomnienia oraz materiały dotyczące jej brata Jerzego Waldorffa. Pozostałą
część spuścizny J. Waldorffa przekazała do PtPn jej rodzina. Halina Dembińska,
wdowa po Felicjanie, profesorze akademii Rolniczej w Poznaniu, oddała przecho-
wywane w rodzinie Dembińskich dokumenty pozostałe po Klarze Dembińskiej,
opiekunce synów augusta Cieszkowskiego, wśród których wiele dotyczyło osoby
filozofa. sławomir Leitgeber, kultywujący pamięć o swoich przodkach, członkach
towarzystwa, przekazał korespondencję rodzinną oraz wiele własnych rękopisów.
Janisław osięgłowski, niegdyś pracownik, a później wierny czytelnik Biblioteki
PtPn, ofiarował korespondencję swojej ciotki Gabrieli Mikołajczyk, archeolog
pracującej przez wiele lat w Muzeum archeologicznym w Gnieźnie. nie możemy
również zapomnieć o Krzysztofie Mańkowskim z Wiednia, który w 1986 roku
podarował Bibliotece PtPn pierwszy komputer, rozpoczynając w ten sposób
epokę komputeryzacji bibliotek poznańskich.
Kompletny księgozbiór nie może wzrastać wyłącznie drogą darów. Powstałe
luki należy uzupełniać zakupem książek. Jednakże zawsze należy doceniać ofiar-
ność tych, którzy cząstkę swojego dorobku oddawali dla wzbogacenia „naro-
dowego przybytku”. nie da się wymienić wszystkich donatorów, dzięki którym
w ciągu 160 lat działalności Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk wzrastała
Biblioteka służąca do dzisiaj czytelnikom nie tylko z Poznania i Wielkopolski.
niektórych darczyńców wymieniano w publikowanych spisach, pewne nazwiska
ofiarodawców można odnaleźć w zachowanych znakach proweniencyjnych, inni
pozostaną dla nas anonimowi. Wszystkim należy się nasza wdzięczność.
234
Barbara Borszewska
skarbnica ksiąg
na trakcie Królewsko-Cesarskim
W „Przeglądzie Poznańskim” z 1858 roku1, w artykule omawiającym dzia-
łalność powołanego do życia rok wcześniej towarzystwa Przyjaciół nauk
Poznańskiego, pojawiła się informacja, że „towarzystwo posiada już początek
Biblioteki”2. Gromadząc obiekty prehistoryczne, numizmaty, zbiory przyrodnicze,
obrazy i ryciny, nie zapomniano o szczególnej roli piśmiennictwa w „przykłada-
niu się do rozszerzania nauk i umiejętności w polskim języku”3. Do 1862 roku
Biblioteka zdołała zgromadzić 4 tys. dzieł. Hieronim Feldmanowski (1822–1885)
w wydanym w 1869 roku Katalogu Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Poznańskiego
podaje już liczbę 6602 pozycji4. Klasyfikacja dziedzinowa pozwala wnioskować
o naukowym i możliwie wszechstronnym wówczas charakterze zbiorów obej-
mującym: teologię, filozofię, filologię, astronomię i matematykę, historyę, gospo-
darstwo rólnicze, handel i przemysł, prozę obejmującą literaturę piękną, poezye
i wiersze, rozmaitości, czasopisma, nauki przyrodnicze, medycynę i rękopisy
(uwzględniono w nich również obrazy, ryciny i muzykalia).
Kształtujący się głównie poprzez darowizny członków towarzystwa i świa-
tłych obywateli księgozbiór obok najwybitniejszych dzieł literackich i nauko-
wych – druków z XV–XiX wieku, rękopisów, muzykaliów, kartografii – zawierał
też pozycje nieprzydatne, przypadkowe oraz „duplikaty”. te ostatnie konserwato-
rzy zbiorów, Feldmanowski, a potem Klemens Kantecki (1851–1885), spisywali
i przekazywali dla „uczącej się młodzieży” bibliotekom gimnazjalnym w Prusach
zachodnich, na Pomorzu i Górnym Śląsku. Począwszy od 1872 roku, część duble-
tów Kantecki starał się sprzedawać, by zyskać fundusze na zakup potrzebnych
książek. Podobnie postępował jego następca Bolesław Erzepki (1852–1932), który
z braku środków na pomnażanie księgozbioru przygotował dwukrotnie, w roku
1 Towarzystwo Przyjaciół Nauk Poznańskie, „Przegląd Poznański” 1858, nr 25, s. 147–150.
2 Biblioteką kierowali kolejno: Hieronim Feldmanowski (1868–1881), Klemens Kantecki (1882–1885),
Bolesław Erzepki (1885–1919), Ludwika Dobrzyńska-Rybicka (1919–1937), Jan Baumgart (1937–1939,
1945–1948), aniela Koehlerówna (1948–1963), Bernard olejniczak (1963–1980), Ryszard Marciniak
(1980–2009), Elżbieta stelmaszczyk (2009–2010, 2012–2013), arkadiusz Wagner (2010–2011), Bogdan
Hojdis (2014–).
3 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu� Z polecenia Towarzystwa napisał…
[w:] Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857–1927, „Roczniki PtPn” 1928, t. 50, s. 88.
4 H. Feldmanowski, Katalog Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego� Z polecenia Towarzystwa
spisał i ułożył…, Poznań 1869.
skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim
235
1891 i 1897, wykazy duplikatów5. Biblioteka od początku nastawiona była na gro-
madzenie literatury naukowej, głównie z zakresu nauk przyrodniczych i ścisłych.
założycielom towarzystwa przyświecał cel, by nowo tworzona książnica, obok
działających już Kórnickiej i Raczyńskich, udostępniała źródła, książki i czasopi-
sma dla kiełkującego życia naukowego Wielkopolski. Gdy po latach walki o miejsce
dla przyrastających systematycznie zbiorów – w tym bibliotecznych przecho-
wywanych w Bibliotece Raczyńskich, a następnie w Bazarze – w listopadzie
1882 roku, w ćwierćwiecze powstania towarzystwa, świętowano otwarcie nowego
gmachu przy ul. Młyńskiej 35, Biblioteka miała już ok. 20 tys. dzieł spisanych
przez Kanteckiego w „karteczkowym katalogu”6. Środowisko naukowe zgłaszało
jednak „niedostatek najniezbędniejszych źródeł i dzieł pomocniczych”7. nowa
lokalizacja i powołanie w 1885 roku na stanowisko konserwatora dra Bolesława
Erzepkiego skłoniły zarząd towarzystwa do wydania postanowienia, „żeby ile
możności przede wszystkiem uwzględniać życzenia ludzi pracy naukowej między
nami, skoro nie znajdą w bibliotece tego, czego potrzebują, a obok tego, z kolei
przechodząc dyscyplinami, sprawiać to, co najniezbędniejsze”8. Kierowano więc
ponownie apele do społeczeństwa (1882, 1916), a zwłaszcza księgarzy, wydawców
i redaktorów czasopism, o przekazywanie Bibliotece dzieł naukowych zarówno
nowo publikowanych, jak i tych z przeszłości dalekiej i bliskiej.
Do pracy nad kształtowaniem księgozbioru włączyły się poszczególne
wydziały. Wydział Lekarski skupiający blisko 200 praktykujących lekarzy, „czując
potrzebę ciągłego obeznawania się z coraz to nowym rozwojem nauk lekarskich”9,
gromadził prace z zakresu medycyny i prenumerował kilkanaście najpoważniej-
szych czasopism z tej dziedziny. W 1874 roku utworzono nawet osobną czytelnię
medyczną na parterze gmachu towarzystwa. W latach 80. XiX wieku wydzielono
też księgozbiór przyrodniczy, którym do 1923 roku opiekował się dr Franciszek
Chłapowski, wieloletni przewodniczący Wydziału Przyrodniczego towarzystwa.
zbiory biblioteczne powiększały się też dzięki zapoczątkowanej już w 1864 roku
wymianie krajowej i zagranicznej – za przesyłane publikacje towarzystwo prze-
kazywało „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego”10. napływały
wydawnictwa z akademii Umiejętności, Biblioteki ossolińskich, Kórnickiej,
5 H. Feldmanowski, Katalog duplikatów z Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk u bibliotekarza
Towarzystwa…, Poznań 1872; K. Kantecki, Katalog duplikatów z Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, które można nabywać u Konserwatora Zbiorów Towarzystwa Klemensa Kanteckiego, Poznań
1883 (rkps 1405); B. Erzepki, Katalog duplikatów Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu,
Poznań 1897. Patrz też: a. Koehlerówna, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–1957,
„Roczniki Historyczne” 1957, R. 23, passim.
6 aniela Koehlerówna podaje, że w listopadzie 1882 r. Biblioteka miała już ok. 60 tys. wol., choć zin-
wentaryzowanych 20 tys., a w 1919 r., w ostatnim roku pracy Erzepkiego, zinwentaryzowanych było już
50 tys. wol. (a. Koehlerówna, dz. cyt., s. 383, 408). Ludwika Dobrzyńska-Rybicka z kolei przytacza liczbę
55 600 dzieł w 1929 r. w artykule Biblioteka Tow� Przyjaciół Nauk [w:] Biblioteki wielkopolskie i pomorskie,
red. s. Wierczyński, Poznań 1929, s. 49.
7 a. Wojtkowski, Historja Towarzystwa…, s. 279.
8 „sprawozdanie z czynności towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego z roku 1885”, s. 30.
9 „Roczniki towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego” 1878, R. 10, s. 418.
10 „Roczniki…” 1865, R. 3, s. 622.
BARBARA BORSZEWSKA
Ż 0 Ą
NOK Z
z £gnanitańt poft ef JGela ce? filins bucisalimi ceci.
loćmqzinumep maloy denitis:bonox opep epercita/
tiói bumnliter adlyerebat.nec pofuitcarnć ach fui
inadintoiń:nec aa fibucta in hoie:5 ad alafiimii
pofuir refugiii fuU:2 fact? Ofis „ptectoa €i?: bed upie
£li 11 udiwe mifercordie fe de fructu'vćtris (ni pofiit fup
fedćfua. Yi co eni cft cópleti illub „ppberici $bózdńs folnit có7
pebitos disillmninar cecos. £titcę. Jnite ofiliń a bifcipabić.lo
Krasińskich, z towarzystw nauko-
wych Berlina, Królewca, Pragi
i Budziszyna”. Dzięki niestrudzonej
pracy Erzepkiego księgozbiór został
uporządkowany, założono kata-
log książkowy, po który, choć część
tomów pochłonęła wojna, nadal się
sięga. Wielki miłośnik i znawca ksią-
żek powiększył Bibliotekę o kolejne
stare druki, wydawnictwa śląskie
i królewieckie. Dzięki jego stara-
niom pozyskano archiwum ordynacji
rydzyńskiej książąt Sułkowskich — 820
pudeł, które przybyły do Poznania
wagonem, prawdopodobnie w końcu
grudnia 1908 roku. Z archiwum po
II wojnie światowej ocalały jedynie
dwa pudła”. Księgozbiór w latach
1919-1927 przyrastał też w związku
z przyznaniem Bibliotece egzempla-
quinmni $bó znó fieryEreucerat eni puercce?regndte fteplyano fi . : 4a
rza obowiązkowego”, przejętego póź-
niej przez Bibliotekę Uniwersytecką.
W latach międzywojennych kierująca
Biblioteką dr Ludwika Dobrzyńska-
-Rybicka (1868-1958) dokumento-
wała jej historię, a we współpracy
z Anielą Koehlerówną (1882-1969)
opracowała Katalog druków polskich XVI w.'*. Stan zbiorów w sierpniu 1939 roku
według jej następcy, dra Jana Baumgarta (1904-1989), wynosił 141343 wolu-
miny druków, 1912 rękopisów, 1492 jednostki kartograficzne i 1330 nut.
Inkunabułów było 161, a druków z XVI wieku — 417. Wśród rękopisów znajdo-
wały się 473 dyplomy (w tym pergaminowe) i 631 autografów. Kartografia, spi-
sana w 1883 roku przez Edmunda Calliera (1833-1893), obejmowała około
1. Johannes de Thurocz, Chronica Hungarorum,
Augsburg 1488, wszystkie fot. ze zb. PTPN
UW latach 30. XX w. były to wpływy ok. 890 wol. rocznie, a w 50. i 60. XX w. ok. 5-6 tys. wol. od ponad
700 partnerów wymiany krajowej i zagranicznej — czasopisma, wydawnictwa ciągłe i druki zwarte
(A. Koehlerówna, dz. cyt., s. 385).
12], Baumgart, Historia i zawartość Archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół
Nauk, „Roczniki Historyczne” 1939, R. 15, s. 116-147; B. Olejniczak, ]. Pietrowicz, Biblioteka Poznańskiego
Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa
przy współudziale T. Sieniateckiej, Warszawa 2003, s. 282-287.
3 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z 12 II 1919 r. obejmowało wszystkie druki b. Królestwa
Kongresowego.
141. Dobrzyńska-Rybicka, A. Koehlerówna, Katalog druków polskich XVI w. znajdujących się w Bibljotece
Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1929.
I5E. Callier, Spis map geograficznych w zbiorach Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, „Sprawozdanie
z czynności... z roku 1883 Poznań 1884.
236
SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM
50 wyjątkowych atlasów i wiele cen-
nych map'. Pamiątki po Józefie I.
Kraszewskim (1812-1887) z roku
jego jubileuszu (1879 r.) zostały
zgromadzone od 1884 roku, zgod-
nie z wolą pisarza, w tzw. Gabinecie
Kraszewskiego”.
Zbiory Biblioteki w czasie II wojny
zostały całkowicie rozproszone.
Najcenniejsze obiekty (w tym inku-
nabuły) Niemcy wywieźli do Berlina
i Gryfii lub umieścili w pałacach
w Obrzycku, Cerekwicy i Smogulcu.
Inne partie księgozbioru trafiły do
Biblioteki Uniwersyteckiej i poznań-
skich kościołów (św. Małgorzaty
na Śródce i św. Michała Archanioła
przy ul. Stolarskiej), z których część
niestety przemielono w młynach
papierni w Czerwonaku. Unikatowe 2. Ulrich von Hutten, Hoc In Volvmine Haec
archiwa Sułkowskich, Łuszczewskich Continentvr Vlrichi Hvtteni Eqv. Super
i Kraśnickich zgromadzono w Archi- interfectione..., [Mainz] 1519
wum Państwowym. W czasie wojny
Biblioteka utraciła ponad 40 proc.
swoich zbiorów. Przepadły diariusze sejmów polskich, księgi urzędowe
miast i miasteczek wielkopolskich z XVI-XVIII wieku, 12 tomów heral-
dyki Wojciecha Wincentego Wielądki, Teka Rogalińskich, archiwum redak-
cji „Orędownika Naukowego, liczne autografy, rękopisy Sułkowskich,
Łuszczewskich i Kraśnickich. Nie odzyskano większości zbiorów kartograficz-
nych, przepadły muzykalia i wiele cennych druków”. Tak wielkie straty miały
zrekompensować przekazane Bibliotece w 1947 roku księgozbiory podwor-
skie - Augusta Cieszkowskiego z Wierzenicy, Mielżyńskich z Iwna i Brezów
z Więckowic. 15 grudnia 1947 roku, w 90-lecie Towarzystwa, Biblioteka
wznowiła działalność. Książki zagubione w czasie wojny z rzadka, ale nadal napły-
wały. W 1956 roku zbiory przekroczyły liczbę sprzed wojny i osiągnęły około
150 tys. woluminów. W 2015 roku ich liczba wynosiła ponad 340 tys. woluminów,
w tym ponad 22,5 tys. zbiorów specjalnych (stare druki, rękopisy, ikonografia,
kartografia, ekslibrisy) i 5402 tytuły czasopism. Kontakty w ramach wymiany
utrzymywano z ponad 230 partnerami zagranicznymi i krajowymi, uzyskując
380 tytułów czasopism i wydawnictw seryjnych, w tym 248 zagranicznych.
16], Baumgart, Zbiory naukowe Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w czasie okupacji i stan obecny,
„Przegląd Wielkopolski” 1946, nr 2, s. 324-331.
17 Gabinet, a właściwie to, co ocalało z zawieruchy wojennej, przejęło Muzeum Narodowe (Oddział
w Rogalinie), a w 1985 r. Biblioteka Raczyńskich (Pracownia J.I. Kraszewskiego).
18B, Olejniczak, J. Pietrowicz, dz. cyt., s. 283-284; J. Baumgart, Zbiory..., dz. cyt., s. 533.
237
Barbara Borszewska
238
tysiące starych druków Biblioteki PtPn to świadectwo umiłowania nauki
i książek przez szeroki krąg XiX-wiecznego społeczeństwa Wielkopolski, nie tylko
ziemiaństwo i stan duchowny. studia za granicą, podróże po Europie stanowiły
źródło napływu na te tereny myśli naukowej i nowych idei. Kolekcja 155 inkuna-
bułów nosi ślady działalności Wielkopolan i ich pozycji w dawnej Polsce. Mikołaj
z Błonia (przed 1400–?), autor kazań, Sermones de tempore et de sanctis, strasburg
1494–1495, choć rodem z Mazowsza, objął probostwo w archidiecezji gnieźnień-
skiej, a w 1429 roku został kapelanem biskupa poznańskiego Erazma Ciołka.
W 1435 roku towarzyszył biskupowi na soborze w Bazylei. trzy inkunabuły mają
proweniencje wielkopolskie: z Kobylina – Baptista de salis, Summa casuum con-
scientiae� Sixtus IV Papa Bulla, Rzym 30 Xii 1479; z szamotuł – augustinus aurelius,
Expositio evangelii secundum Johannem, Bazylea 1491; z Poznania – Biblia stras-
burska z 1470 roku. oprawy, deska obciągnięta skórą i zdobiona wyciskami (mię-
dzy innymi wizerunki orła, smoka), według Kazimierza Piekarskiego19 wykonano
w Poznaniu w końcu XV wieku. szesnastowieczną medycynę reprezentuje dzieło
Józefa strusia (1510–1568), doktora medycyny i filozofii, lekarza króla zygmunta
augusta, burmistrza Poznania, Sphygmicae artis libri V (O tętnie, ksiąg V), Bazylea
1555. Wydanie tej książki wzbudziło tak wielkie zainteresowanie, że pierwszego
dnia sprzedano jej podobno aż 800 egzemplarzy, z których Biblioteka ma dwa.
z druków Paracelsusa (1493–1541), bazylejskiego medyka, twórcy jatrochemii20,
warto wspomnieć dzieło wydane w nysie Śląskiej w 1566 roku De urinarum ac
pulsuum iudiciis libellus (O badaniu moczu i pulsów).
W 1996 roku Biblioteka otrzymała w darze cztery dzieła medyczne, współ-
oprawne, z lat 1497–1509, jeden inkunabuł i trzy postinkunabuły wydane we
Włoszech. Były one własnością Piotra (Wedelickiego) Wedelicjusza z obornik
(ok. 1483–1543), oprawę zdobi superekslibris z herbem Wedel. Wedelicjusz,
syn rzemieślnika, studiował sztuki wyzwolone w akademii Krakowskiej. został
bakałarzem, a w 1512 roku magistrem sztuk wyzwolonych. Potem wyjechał na
studia medyczne do Włoch, jako doktor medycyny powrócił do Polski i wykła-
dał w akademii Krakowskiej, gdzie w latach 1525–1526 wybrano go na rektora.
Wśród tych druków są trzy dzieła Claudiusa Galenusa (130–201), lekarza cesarzy
rzymskich, autora ponad 80 prac medycznych. Pierwsze, Ars medicinalis, quae et
ars parua dicitur, Ferrara 1509, wydane przez Lodovica Bonaciola, przetłumaczył
z greckiego na łacinę niccolò Leoniceno, filozof i lekarz z Vicenzy. Do rozprawy
dołączono Galeni in Aphorismos Hippocratis, liber primus – zalecenia dla lekarzy
odnośnie do stawiania diagnozy i postępowania z chorym. Każdy aforyzm został
opatrzony komentarzem Galena. Kolejna praca jego autorstwa, De differentiis
febrium liber primus [et secundus], Wenecja 1508, to rozprawa o stanach gorącz-
kowych, która jest fragmentem większego, niezachowanego niestety dzieła. trzeci
druk Galenusa, Prodictiones [!] sive pro[g]nostica Hyppocratis cum commentariis
Claudii Galeni, Florencja 1508, był podręcznikiem stawiania diagnozy na podsta-
wie objawów opisywanych przez pacjentów. ostatnie dzieło w klocku to inkunabuł
19 K. Piekarski, Inwentarz inkunabułów bibljotek polskich, Kraków 1925.
20 Jatrochemia lekarska – kierunek panujący w alchemii od XVi do XViii w., zastosowanie chemii do
odkrywania nowych leków.
SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM
autorstwa Corneliusa Celsusa (25
p.n.e.-50 n.e.), De arte medica libri
octo, Wenecja 1497. Stanowi ono
jedyną zachowaną część encyklopedii
wiedzy ludzkiej. Rękopis tego frag-
mentu odkrył w XV wieku Tommaso
Parentucelli (1397-1455), późniejszy
papież Mikołaj V. Druk zawiera opisy
wielu chorób oraz metod i sposobów
ich leczenia. Dzięki swej szczegóło-
wości dzieło stało się podręcznikiem
medycyny renesansowej Europy”'.
Polską encyklopedię ziół i ich
właściwości zawdzięczamy Stefanowi
Falimirzowi (XVI w.), O ziołach
i mocy ich. W Bibliotece jest prze-
chowywane wydanie krakowskie
z 1534 r., które ukazało się w oficynie
Floriana Unglera. Druk ilustrowany
ok. 550 drzeworytami był swego
rodzaju poradnikiem lekarsko-gospo- 3. Stefan Falimirz, O ziołach i mocy ich,
darskim. Autor — botanik, lekarz, Kraków 1534
dworzanin Jana Tęczyńskiego — oparł
się na herbariuszach łacińskich.
Pomagali mu młodzi medycy zatrudnieni przez Unglera (Szymon z Łowicza,
Józef Zimmermann). Falimirz pisze o ziołach i ich zastosowaniu, o przyprawach,
olejkach, o stawianiu baniek. Jest też rozdział o puszczaniu krwi, który przetłu-
maczył z łaciny Andrzej Glaber (1500-1555) z Kobylina, ksiądz, lekarz, profesor
Akademii Krakowskiej. Falimirz zamieścił też informacje o zwierzętach, rybach,
rzeczach zamorskich i nauce gwiazdecznej. Opisanie ryb jest oryginalnym opra-
cowaniem autora. Dzieło doczekało się kilku wydań.
Twórcą jednego z pierwszych zielników był Szymon Syreniusz (1540-1611),
lekarz, botanik. Po studiach w Krakowie i Padwie został profesorem Akademii
Krakowskiej. Podróżował, obserwował rośliny, zwiedzał ogrody. Zbierał mate-
riał do zielnika na Węgrzech, w Niemczech, Szwajcarii, w Niderlandach, we
Włoszech, na Podolu, w okolicach Lwowa, w Bieszczadach i na Babiej Górze.
Dorobek jego życia — Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, to jest opi-
sanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow y mocy zioł wszelakich...,
Kraków 1613, w drukarni Bazylego Skalskiego — niekompletny niestety, bo
część zapisków zaginęła, opublikował uczeń i przyjaciel Syreniusza, Gabriel
Joannicy (ok. 1565-1613). Jeden z trzech notowanych w Bibliotece egzem-
plarzy został podarowany Towarzystwu 20 czerwca 1876 roku przez rodzinę
21 Więcej o Piotrze Wedelicjuszu i drukach medycznych zob. R. Marciniak, Cztery podręczniki medyczne
Piotra Wedelicjusza z Obornik w Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (uwagi kodykologiczne)
[w:] Scriptura custos memoriae, ted. D. Zydorek, Poznań 2001, s. 425-435.
239
BARBARA BORSZEWSKA
DALE ANTIQVITA LIBR.O
4. Sebastiano Serlio, Il primo [-quinto] libro darchitettura, Vinegia 1551
Bierkowskich z Krakowa, jako pamiątka po profesorze Ludwiku Bierkowskim
rodem z Poznania, twórcy krakowskiej kliniki chirurgicznej. Jest to prawdo-
podobnie kompilacja trzech różnych egzemplarzy”. Dzieło zawiera 765 opisów
roślin, w tym wielu z terenów Polski.
W rękopisach Biblioteka przechowuje Zielnik z pól, łąkilasów nadniemeńskich
Elizy Orzeszkowej (1841-1910). Staraniem Franciszka Chłapowskiego został on
przekazany Towarzystwu w 1911 roku przez Marię Obrębską z Grodna i zło-
żony w Muzeum Przyrodniczym. Po wojnie powrócił do Biblioteki w 1966 roku
dzięki Jerzemu Wojciechowi Szulczewskiemu z Puszczykowa, nauczycielowi
i przyrodnikowi, związanemu z PTPN od 1919 roku. Orzeszkowa zbierała okazy
w okolicach miejscowości Miniewicze, Poniżany, Hledowicze (*) (Hlebowicze),
Kowszow, Poniemuń, Horny, Kołpaki. Autorka wkleiła i opisała w języku pol-
skim, łacińskim i białoruskim ludowym 280 roślin. Jest to jeden z czterech lub
może kilku zielników Orzeszkowej. Trzy notuje Nowy Korbut, jednak Halina
Gacowa, autorka tomu poświęconego Elizie Orzeszkowej”, rękopisu Biblioteki
PTPN nie podaje. Zielnik jest wyłączony z udostępniania z uwagi na kruchość
22 „Roczniki... 1877, R. 9, s. 338.
33H. Gacowa, Eliza Orzeszkowa [w:] Bibliografia Literatury Polskiej Nowy Korbut, t. 17, vol. 2, Wrocław
1999, s. 101.
240
SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM
| 1 a
h f
oaza Hcpit liber quintus_
Wykilko zx. en płanikni Gej R
"polóm nh emptirńatcme 6
Kpl pana cam plis)
zał. odr omacze. kę Ap
4. molowa” nyeodeeić
zdtryneńne pmezjiężn ws cd. rad ol | , u 7
AJOS : Ans dom Millesi tn
Ksimys Quadragrsimis.
£
tów Amaturne BolzstA! Polemenem
| Eta azeffin gwini brlle.frre Faroe
Aba, firoać 192 pokerać. aloe M merere
20 ekofadłw © ieftrrntar cf tot Żolam?
ZUD uroda wrrstnm zaarkicj m
m sda R znpwklice forziwrent ot PE
Potterem peznst. Aloytać ot Zro6Cj
EEE AI
ZADów „Io pk fok gara darem Je",
SA 2, AERO 25.
Pw pawła m poki OKO re Ż
Trel, zaloz. ocrstywam, 4T rm omaje
mm Rana najpe mjr perkoereśńć
€7 Flm: owa gówe fe me zab ret 0%
5. Długosz Jan, Historia Polonica, księgi 1-6 [rękopis z XVI w.]
zasuszonych roślin, wymaga specjalistycznej konserwacji. Wyjątkowo został
zaprezentowany na wystawie Zagubieni w ogrodach, zorganizowanej w ramach
Nocy Muzeów 2014. W 2004 roku ukazała się bogato ilustrowana publikacja
poświęcona zielnikowi”*.
Nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu również o lekarzu i przyrod-
niku Janie Jonstonie (1603-1675), Szkocie z pochodzenia, który urodził się
w Szamotułach, a po studiach na europejskich uniwersytetach i licznych podró-
żach osiadł w Lesznie. Wśród dzieł jego autorstwa notowanych w Bibliotece jest
i to najważniejsze, wielotomowa Historia naturalis wydawana we Frankfurcie nad
Menem i Amsterdamie.
Z dziedziny astronomii na uwagę zasługuje przełomowe dzieło Mikołaja
Kopernika (1473-1543) De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer nie-
bieskich), Norymberga 1543. Pierwsze wydanie zawdzięcza Kopernik profesorowi
Jerzemu Joachimowi Retykowi (1514-1574), matematykowi z Wittenbergi, który
zadbał o druk, zlecając go Johannesowi Petreiusowi. Dzieło zostało zadedyko-
wane papieżowi Pawłowi III. Egzemplarz tego wydania podarował Towarzystwu
w 1891 roku dr Leon Wituski (1825-1900), profesor Gimnazjum św. Marii
24 A.M. Kielak, Zielnik Elizy Orzeszkowej. Nieznany zabytek botaniczny przechowywany w zbiorach
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2004.
241
Barbara Borszewska
242
Magdaleny w Poznaniu i członek PtPn. Drugie wydanie De revolutionibus uka-
zało się w Bazylei w roku 1566 i zostało podarowane Bibliotece przez Dezyderego
Rożnowskiego z arcugowa w 1883 roku. W egzemplarzu widoczne są zamazania
na niektórych stronach. to ślady ingerencji cenzury, które powstały na pewno po
1616 roku. od tego bowiem roku dzieło Kopernika znajdowało się na kościelnym
indeksie25. trzecie wydanie, z 1616 roku, Biblioteka utraciła w czasie wojny.
Wybitnym astronomem XVii wieku był Jan Heweliusz (1611–1687). Pochodził
z rodziny browarników, a astronomią zainteresował się w Gdańskim Gimnazjum
akademickim. Po studiach w Lejdzie oraz licznych podróżach powrócił do
Gdańska i zbudował na dachach trzech swoich kamienic obserwatorium astro-
nomiczne. Wyposażył je w przyrządy astronomiczne, z których większość sam
konstruował. Dysponował najdłuższym na świecie, 50-metrowym teleskopem.
Przedstawił swoje dokonania w dziele, notowanym w Bibliotece, Machinae coeles-
tis, Gdańsk 1673, wydrukowanym u simona Reinigera, z 35 miedziorytami, na któ-
rych między innymi został uwieczniony ów słynny teleskop. obraz wszechświata
przynosi Harmonia macrocosmica seu, atlas universalis…, kartograficzne dzieło
z księgozbioru Biblioteki, opracowane przez andreasa Cellariusa (1596–1665),
wydane w amsterdamie w 1708 roku u Petera schenka i Gerarda Valka. zawiera
mapy miedziorytowe ręcznie kolorowane, ukazujące wszechświat według teorii
geocentrycznej Ptolemeusza (100–168), heliocentrycznej Kopernika oraz teorii
astronoma duńskiego tychona de Brahe (1546–1601). ten ostatni głosił, że wokół
ziemi krąży Księżyc i słońce, a wokół słońca – Merkury, Wenus, Mars, Jowisz
i saturn. atlas zawiera mapy obu półkul Księżyca według miedziorytu zawartego
w dziele Jana Heweliusza Selenographia opublikowanym w 1647 roku w Gdańsku.
(Biblioteka nie ma niestety tego wydania).
Jedno z najważniejszych dzieł w historii nauki, Philosophiae naturalis prin-
cipia mathematica (Matematyczne zasady filozofii przyrody) isaaca newtona
(1642–1727), trafiło do PtPn w 1991 roku jako dar po profesorze Władysławie
orliczu, wieloletnim przewodniczącym Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego
PtPn. Jest to wydanie drugie, amsterdamskie, z 1714 roku, które zawierało liczne
poprawki i uzupełnienia wprowadzone przez newtona. Wydanie to przygoto-
wał do druku Roger Cotes (1682–1716), angielski matematyk i astronom, który
w przedmowie odniósł się szczegółowo do dzieła newtona i podjął dyskusję
naukową z autorem.
Pierwszy polski traktat agronomiczny, Oekonomika ziemiańska generalna
Jakuba Haura (1632–1709), autora poradników i kompendiów rolniczych, doku-
mentują w zbiorach trzy wydania krakowskie z lat: 1675, 1679 i 1693.
Licznie reprezentowane w księgozbiorze Biblioteki są kroniki i dzieła z zakresu
historii. sygnaturą 1 opatrzono Historia Polonica Jana Długosza (1415–1480). Jest
to wydanie lipskie dwutomowe, z lat 1711–1712, zawierające trzynaście ksiąg.
Pierwsza edycja wydana w Dobromilu w latach 1614–1615 zaginęła w czasie wojny,
zachowały się natomiast cztery XViii-wieczne wydania, w tym jedno z księgo-
zbioru Mielżyńskich, drugie zaś z proweniencją Władysława Kosińskiego (1814–
1887). W zbiorach Biblioteki znajduje się też rękopis pierwszych sześciu ksiąg
25 R. Marciniak, Skarby Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „iKs” 2006, nr 3, s. 38–39.
skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim
243
dzieła Długosza Historia Polonica. Pochodzi on z pierwszej połowy XVi wieku i do
ii wojny światowej przechowywany był w Bibliotece Cieszkowskich w Wierzenicy.
zapis tytułu, jak i oprawa pochodzą z XiX wieku. na tylnej okładzinie wid-
nieje pieczęć z herbem Cieszkowskich, Dołęga. Rękopis zwany jest „kodeksem
Cieszkowskiego” (1814–1894), współtwórcy i wieloletniego prezesa towarzystwa
Przyjaciół nauk Poznańskiego26.
Maciej Miechowita (1457–1523) – Chronica Polonorum, egzemplarz wydany
w Krakowie w 1521 roku, druk u Hieronima Wietora – opierał się na dziejo-
pisarstwie Długosza, ale doprowadził swoją kronikę do czasów zygmunta
starego, którego był nadwornym lekarzem. Miechowita, kanonik krakowski, poza
medycyną interesował się historią, geografią, alchemią. Wykładał w akademii
Krakowskiej, której był ośmiokrotnym rektorem. Pierwsze wydanie kroniki uka-
zało się w 1519 roku, ale zostało skonfiskowane przez senat za krytykę dynastii
Jagiellonów. z dzieła Miechowity korzystał Marcin Kromer (1512–1589) przy
pisaniu dzieła De origine et rebus gestis Polonorum, Bazylea 1555, druk u Jana
oporyna. Jednak głównym źródłem do napisania kroniki było archiwum
Koronne na Wawelu, które Kromer jako sekretarz zygmunta augusta porząd-
kował. tę cenną książkę podarował towarzystwu w 1888 roku ksiądz Walenty
ziętkiewicz (1817–1895), proboszcz parafii farnej w Poznaniu. Druk ma prowe-
niencję klasztoru Cystersów pw. najświętszej Marii Panny w Paradyżu. oprawa
pochodzi z 1557 roku. na przedniej okładzinie naklejka z klęczącym królem
Dawidem, na tylnej superekslibris z herbem Półkozic. Biblioteka posiada również
kolejne bazylejskie wydania dzieła Kromera z roku 1558 i 1568. Wszystkie zostały
wydrukowane w oficynie Jana oporyna, który znany jest jako pierwszy wydawca
łacińskiego tłumaczenia Koranu w latach 1542–1543. Pomogło mu w tym wsta-
wiennictwo Marcina Lutra, bo Rada Miasta Bazylei zgłosiła sprzeciw. Wśród
innych XVi-wiecznych wydań dzieł Kromera, które notuje Katalog starych druków
Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Polonica XVI wieku27, warto
wymienić Polonia sive de origine et rebus gestis Polonorum, Kolonia 1589, nakład
arnolda Myliusa. Egzemplarz ma proweniencję biblioteki książąt albani i został
zakupiony w 1857 roku przez Jana Koźmiana (1814–1877) na wyprzedaży książek
z tej biblioteki w Rzymie.
autorem kroniki w języku polskim był Marcin Bielski (1495–1575), ziemia-
nin, poeta, autor satyr i komedii, żołnierz. Wiedzę historyczną zdobywał między
innymi na dworze Piotra Kmity w Wiśniczu, gdzie korzystał z zasobnej biblio-
teki. Jego Kronika wszystkiego świata to historia od zarania dziejów dla przecięt-
nego, nieznającego łaciny czytelnika. W Bibliotece są dwa XVi-wieczne wyda-
nia krakowskie: z 1564 roku i kolejne z 1597, przerobione i uzupełnione przez
syna autora, Joachima Bielskiego (1540–1599). Ukazało się pod tytułem Kronika
polska Marcina Bielskiego nowo wydana. oba druki wyszły w oficynie Mateusza
siebeneichera, nie tylko drukarza, ale i właściciela papierni i księgarni.
26 zmiana nazwy na Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk nastąpiła w 1921 r., ale sądowa decyzja
pochodzi dopiero z 1923 r.
27 E. stelmaszczyk, Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk�
Polonica XVI wieku, Poznań 1991.
Barbara Borszewska
244
Sarmatiae Europeae descriptio aleksandra Gwagnina (1534–1614), druk
krakowski z 1578 roku z oficyny Macieja Wirzbięty, przekazała towarzystwu
w 1888 roku Wanda Piwnicka z Gulbin koło Rypina, co odnotował „Kurier
Poznański” w nr. 52 z tegoż roku. W Bibliotece jest też drugie wydanie, bogato
ilustrowane, z 1581 roku. Opisane dzieje Polski, Litwy, Inflant i Rosji wydane pod
nazwiskiem Gwagnina uznawano za plagiat. W rzeczywistości były to prawdopo-
dobnie zapiski i materiały Macieja stryjkowskiego (1547–1586/1593), pseudonim
osostevitius28, który służył w Witebsku jako podkomendny Włocha. stryjkowski
zbierał źródła litewskie, kroniki rękopiśmienne i latopisy do napisanej w języku pol-
skim Kroniki polskiej, litewskiej, zmodzkiej i wszystkiej Rusi, wydanej w Królewcu
w 1582 roku u Jerzego osterbergera. Druk wpłynął do Biblioteki około 1901 roku.
Dzieło andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503–1572) De Republica emen-
danda (O poprawie Rzeczypospolitej) jest w zbiorach w języku łacińskim, wydane
w Bazylei w 1554 roku, i w polskim tłumaczeniu Cypriana Bazylika (1535–1600),
które ukazało się w ośrodku ariańskim w łosku, w drukarni Jana Kiszki w roku
1577. zbiór praw ułożony przez prymasa Polski kanclerza wielkiego koronnego
Jana łaskiego (1456–1531), Commune Regni Poloniae privilegium, został wydany
w 1506 roku u Jana Hallera. Biblioteka ma dwa różne egzemplarze tego wydania,
jeden był własnością Juliana Ursyna niemcewicza, o czym zaświadcza ekslibris
z herbem Rawicz niemcewiczów i dewizą Nil conscire sibi (nic nie mieć sobie
do zarzucenia). na końcu tego egzemplarza, co ciekawe, znajduje się wydruko-
wany tekst Bogurodzicy. statut łaskiego był pierwszym, pełnym zbiorem praw
Królestwa Polskiego wydanym na polecenie aleksandra Jagiellończyka.
trzy współoprawne architektoniczne traktaty renesansowe trafiły do zbio-
rów Biblioteki stosunkowo niedawno. Pierwszy to dzieło włoskiego malarza
i architekta Leona Battisty albertiego (1404–1472) L’architettura, opublikowane
w 1550 roku we Florencji, wydany po włosku traktat o architekturze, bogato ilu-
strowany. alberti, zwolennik harmonii i wzorów antycznych, odwoływał się do
rzymskiego architekta Witruwiusza. Przeznaczył swoje dzieło dla wszechstron-
nie wykształconych odbiorców i znawców przedmiotu. Kolejny druk to I quattro
primi libri di architettura Pietro Cataneo (ok. 1500–1569), sieneńskiego architekta
i inżyniera, wydany w Wenecji w 1554 roku, zawierający teoretyczne podstawy
projektowania miast. trzecie architektoniczne dzieło Il… libro d’architettura,
Lib� 1–5 autorstwa sebastiano serlio (1475–1554), wydane w 1551 roku w Wenecji,
obejmowało zagadnienia geometrii w architekturze, zabudowy mieszkaniowej,
sakralnej i wojskowej. traktat wykorzystywali architekci europejscy, między
innymi Jan Baptysta Quadro przy projekcie ratusza poznańskiego. Klocek tych
trzech traktatów należał do andrzeja opalińskiego (1540–1593), wielkopolskiego
magnata, marszałka wielkiego koronnego, który prawdopodobnie wykorzystał je
przy rozbudowie rezydencji w Radlinie. na skórzanej oprawie widnieje supereks-
libris z herbem łodzia29.
28 L. Dobrzyńska-Rybicka, Co nam mówią stare księgi� Z dziejów Biblioteki T�P�N�, „Kurier Poznański” 1928,
nr 278, s. 17–18.
29 E. stelmaszczyk, Księgozbiór Andrzeja Opalińskiego (1540–1593) próba rekonstrukcji [w:] Księgozbiór
wielkopolskiego magnata� Andrzej Opaliński (1540–1593), red. a. Wagner, Poznań 2011, 57–103.
SKARBNICA KSIĄG NA TRAKCIE KRÓLEWSKO-CESARSKIM
W zbiorach Biblioteki jest też
egzemplarz z biblioteki Zygmunta
Augusta. Są to trzy współoprawne
druki obce: Witzel Georg, Vitae
patrum per Romanam eandemque
catholicam ecclesiam, Moguncja 1546;
Cochlaeus Johannes, | Speculum
| grzcm z ziczjka Lianikięoo I TE
antiquae devotionis circa missam, Ib ec sji = dake
Moguncja 1549; Cochlaeus Johannes, |] Z s SYż0,
Commentaria loannis Cochlaei, | R
de actis et scriptis Martini Lutheri, MLS Ra
Moguncja 1549. Na oprawie skórza- | a poradnie a dA AFTI
nej superekslibris króla, na przedniej |hij|| jj -B. Ś1WONA SyRzyj, jj
okładzinie widnieje herb przedsta- ||. e. —
wiający Orła polskiego i Pogoń litew-
ską, a na tylnej wytłoczony napis:
Sigismundi Augusti Regis Poloniae
Monumentum 1549. Opis oprawy
wraz z dokumentacją fotograficzną
i przerysami został zamieszczony
w Bazie opraw zabytkowych XV-
XVIII w. dostępnej na stronie inter-
netowej Biblioteki”". 6. Szymon Syreniusz, Zielnik herbarzem...
Literacki zabytek to między to jest opisanie własne imion, kształtu,
innymi Postylla Mikołaja Reja (1505- _ przyrodzenia, skutkow y mocy zioł wszelakich,
1569), wydana w Krakowie u Macieja Kraków 1613
Wirzbięty w 1560 roku. W egzempla-
rzu drzeworyty przedstawiające sceny
z życia Chrystusa i portret autora. Dzieło z biblioteki Jana Koźmiana. Warto wspo-
mnieć również wydanie Pacis querela Erazma z Rotterdamu (1467-1536), opu-
blikowane w weneckiej oficynie Aldo Manucjusza w 1518 roku. W księgozbiorze
notowana jest też dziesięciotomowa lyońska edycja Opera omnia holenderskiego
humanisty, najbardziej kompletna i uznana za wyjątkową, ukazywała się w latach
1703-1706.
Wśród rękopisów Biblioteki PTPN, poza już wspomnianymi, jest pierw-
sza dwuaktowa wersja Halki Stanisława Moniuszki (1819-1872), wyciąg for-
tepianowy ze śpiewem, z autografem kompozytora. Premiera opery odbyła się
w Wilnie 1 stycznia 1848 roku”'. Rękopis Moniuszko podarował Achillesowi
Bonoldiemu (1821-1871), śpiewakowi i nauczycielowi śpiewu w Wilnie, z którym
się przyjaźnił. Dla niego ponoć kompozytor napisał barytonową partię Jontka.
Bonoldi sam przetłumaczył na włoski libretto Halki. Od niego rękopis trafił do
% http://www.ptpn.poznan.pl/oprawy/
31 pierwsze wykonanie Halki odbyło się w salonie Miillerów, teściów Moniuszki. Premiera ze stycznia
1848 r. nazywana jest estradową. Premiera sceniczna odbyła się 16 II 1854 r. w Wilnie. Czteroaktowa wersja
Halki miała premierę 1 I 1858 r. w Warszawie.
245
Barbara Borszewska
246
dra stanisława Wikszemskiego z Wilna, a ten przekazał go etnografowi i języko-
znawcy, drowi Janowi Karłowiczowi (1863–1903), który 16 czerwca 1884 roku
przesłał Halkę z Heidelbergu towarzystwu w darze. z muzykaliów ocalał jeszcze
Album Instytutu Muzycznego ofiarowany Kraszewskiemu z okazji 50-lecia pracy
pisarskiej 3 października 1879 r� Rękopis zawiera utwory dedykowane pisarzowi,
a napisane przez kompozytorów polskich. znalazła się tam między inny Pieśń
ignacego Paderewskiego skomponowana w 1878 roku. album darowany przez
jubilata towarzystwu był przechowywany w Gabinecie Kraszewskiego. zachował
się też w zbiorach Biblioteki rękopis czterotomowej powieści historycznej pisarza,
Maleparta, pisanej od lutego 1843 do lipca 1844 roku.
Cennym literackim zabytkiem rękopiśmiennym jest Krytyka krytyki i lite-
ratury Juliusza słowackiego (1809–1849). satyryczny felieton w formie komedii
wysłał poeta 22 września 1841 roku z Paryża do redakcji „orędownika naukowego”
w Poznaniu. Wyśmiewał w nim dokonania krytyków poznańskich i umiłowanie
młodej poezji romantycznej, szczególnie kultywowane na łamach „tygodnika
Literackiego”32. Bolesław Erzepki wydał ów tekst słowackiego w 1891 roku nakła-
dem „Kuriera Poznańskiego”. z kolekcji rękopisów warto też odnotować jedynie pięć
zachowanych rękopisów średniowiecznych, pochodzących z klasztorów wielko-
polskich skasowanych w XiX wieku. Ciekawy jest zbiór teatraliów Wojciecha
simona (1854–1900) zawierający 185 utworów dramatycznych. Powojenne
wpływy to archiwa rodzinne turnów z objezierza i Cieszkowskich z Wierzenicy,
rękopisy utworów dramaturga i poety tadeusza Różewicza (1921–2014) oraz spu-
ścizna Jerzego Waldorffa (1910–1999), pisarza, publicysty i krytyka muzycznego
związanego z Poznaniem.
zbiory kartograficzne Biblioteki uległy znacznemu zniszczeniu w czasie wojny.
z zabytkowych atlasów, poza wspomnianym Harmonia macrocosmica Cellariusa,
na uwagę zasługuje Theatrum orbis terrarum abrahama orteliusa (1527–1598),
flamandzkiego geografa, kartografa i historyka. Dzieło, zbiór map z całego
świata, jest uznawane za wybitne osiągnięcie w dziedzinie kartografii XVi wieku.
Pierwsze wydanie ukazało się w 1570 roku i zawierało 87 opisów oraz 70 miedzio-
rytów. Egzemplarz Biblioteki został wydany w antwerpii w 1595 roku w oficy-
nie Plantiniana, zawiera miedzioryty autorstwa Fransa Hogenberga (1535–1590),
kolorowane prawdopodobnie przez samego orteliusa. na końcu autor umieścił
nazwiska współczesnych mu kartografów. W atlasie znajduje się mapa Polski
Wacława Grodeckiego (1535–1591), obszerniejsza od pierwszej mapy Polski autor-
stwa Bernarda Wapowskiego z 1526 roku. Grodecki uwzględnił bowiem północne
inflanty i wschodnie tereny aż po Dniepr. Kartograf uczęszczał w Wittenberdze
na wykłady Filipa Melanchtona (1497–1560), współtwórcy reformacji, i to dzięki
jego wstawiennictwu, bo „uczony mąż polski pięknie nakreślił ten kraj”, mapa
32 „tygodnik Literacki” ukazywał się w Poznaniu w latach 1838–1845. został założony przez a. Woy-
kowskiego (1815–1850), bibliofila, oraz a. Poplińskiego (1796–1868), dyrektora Biblioteki Raczyńskich,
i J. łukaszewicza (1797–1873), historyka i bibliotekarza. Dwaj ostatni zostali w 1840 r. redaktorami
„orędownika naukowego”, czasopisma literackiego publikowanego w Poznaniu w latach 1840–1846,
a finansowanego przez E. Raczyńskiego (1786–1845). „tygodnik Literacki” natomiast od 1840 r. reda-
gował Woykowski we współpracy z E. Dembowskim, K. Libeltem, J. Moraczewskim i R. zmorskim.
skarbnica ksiąg na trakcie Królewsko-Cesarskim
247
została opublikowana w Bazylei w 1558 roku33. zawierała indeks i dodatek autor-
stwa Melanchtona o pochodzeniu słowian i Polaków. Była dedykowana królowi
zygmuntowi augustowi. Mapę spopularyzowały jednak dopiero liczne wyda-
nia atlasu orteliusa. W Bibliotece jest też dzieło wielkiego reformatora i twórcy
kartografii nowożytnej Gérarda Mercatora (1512–1594) – Atlas minor, wydany
w amsterdamie w 1634 roku. Mercator po raz pierwszy użył nazwy ameryka oraz
określenia „atlas” w odniesieniu do opracowanego zbioru map.
Posnaniana w zbiorach kartograficznych to między innymi niezwykle dokładna
Mapa Wielkiego Księstwa Poznańskiego Wiktora Kurnatowskiego (1799[?]–1846),
litografa i twórcy, wspólnie z sewerynem Mielżyńskim, dagerotypii poznańskiej.
autor był uczestnikiem powstania listopadowego i powstania 1846 roku, w czasie
którego został aresztowany. zmarł śmiercią samobójczą w więzieniu w sonnenburgu
(słońsk). Mapa powstała dla celów wojskowych i stała się dowodem obciążającym
w procesie spiskowców w 1847 roku. Atlas ziem polskich, t. 1, cz. 1, Wielkie Księstwo
Poznańskie, autorstwa zygmunta Światopełka słupskiego (1851–1928), został
wydany w Poznaniu w 1912 roku. słupski to ciekawa postać – urzędnik kolejowy,
literat i dziennikarz związany z Królestwem Kongresowym. Pisywał w „Gazecie
Lubelskiej” i „Gazecie Radomskiej”. Wydalony z kraju osiadł w 1886 roku w nowym
Jorku, gdzie założył polską księgarnię i wypożyczalnię. następnie w Buffalo reda-
gował „Polaka w ameryce”, a w Filadelfii tygodnik „Patriota”. W 1898 roku powró-
cił do kraju, do Poznania. Pisywał do „Dziennika Poznańskiego”, siedział pół roku
w pruskim więzieniu, a od 1904 roku prowadził firmę wydawniczą34. zainteresował
się wówczas kartografią. Poza wspomnianym atlasem wydał w 1909 roku Skorowidz
W� Ks� Poznańskiego: niezbędny dla każdego podręcznik obejmujący zupełny
i dokładny spis wszystkich… blizko 7000 miejscowości z podaniem także nazw urzę-
dowych, który występuje w zbiorach Biblioteki w kilku egzemplarzach.
Ważną i pielęgnowaną kolekcją Biblioteki są druki polskie i obce z XiX wieku.
to jeden z największych zbiorów w Polsce, liczne pierwodruki, około 600 druków
ulotnych i blisko 470 dysertacji doktorskich Polaków studiujących na europejskich
uniwersytetach. Wśród czasopism – najbardziej opiniotwórcze tytuły rysujące
polityczno-kulturalno-obyczajowy obraz społeczeństwa polskiego w XiX wieku.
notowane są też roczniki, a niekiedy tylko pojedyncze numery czasopism nie-
występujących w innych bibliotekach („Przyjaciel Ludu” – Królewiec; „Diablik
Poznański” – Poznań; „Gazeta Ludowa” – Ełk; „Lutnia Polska” – Poznań; „tygodnik
nadobrzański” – Kościan; „Rocznik tow. łowczego w Wielkim Księstwie
Poznańskim” – Poznań; „sztandar” – Poznań; „Bulletyn Cesarsko-Francuskiey
armii” – Ebersdorf dn. 23 maja 1809; „zwiastun Ewangeliczny” – Cieszyn).
z najmłodszego w Bibliotece zbioru ekslibrisów warto odnotować kolekcję
warszawskiego malarza i grafika stanisława ostoi-Chrostowskiego (1897–1947)
oraz Witolda Gawęckiego (1911–1946), wielkopolskiego rysownika i grafika – obie
przekazane przez antoniego Gąsiorowskiego, prezesa PtPn w latach 1987–1996.
33 J. Król, Wacław Grodecki i jego mapa Polski (http://macierz-grodziec.org/?waclaw-grodecki-i-jego-ma-
pa-polski,110).
34 R. skręt, Słupski (Światopełk-Słupski) Zygmunt [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXiX, Warszawa–
Kraków 1999–2000, s. 133–134.
Barbara Borszewska
248
na szczególną uwagę zasługuje pokaźny zbiór ekslibrisów stanisława Mrowińskiego
(1928–1997), wybitnego poznańskiego grafika, rysownika i karykaturzysty.
Rozwijająca się dynamicznie cyfryzacja umożliwiła systematyczne udostęp-
nianie najcenniejszych druków z XV–XiX wieku i rękopisów Biblioteki w sieci
za pośrednictwem Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej. z najciekawszych obiek-
tów ikonograficznych Biblioteki utworzono Bazę ikonografii35 zawierającą 4,5
tys. jednostek, a z najcenniejszych opraw starych druków wspomnianą już Bazę
opraw zabytkowych. Powstała też Wirtualna Galeria im� Mielżyńskich – część
kolekcji obrazów ze zbiorów PtPn36. W 2016 roku liczne w zbiorach Biblioteki
plany Poznania z lat 1870–1944 trafiły do Cyfrowego Repozytorium Lokalnego
CYRYL37. Biblioteka prezentuje swoje najcenniejsze zbiory na corocznych wysta-
wach w ramach nocy Muzeów oraz przy okazji konferencji, wykładów i imprez
organizowanych przez Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk.
od 1964 roku ograniczono gromadzenie zbiorów do szeroko pojętej humani-
styki, a szczególnie publikacji historycznych, literaturoznawczych i językoznaw-
czych. Ważne miejsce zawsze zajmowały pozycje z zakresu historii nauki, druki
regionalne i serbołużyckie. nie zrezygnowano nigdy z uzupełniania kolekcji sta-
rych druków, druków z XiX wieku, rękopisów czy ikonografii, nabywanych na
aukcjach antykwarycznych i od osób prywatnych. Biblioteka, mimo braku stałego
finansowania z budżetu państwa, dzięki swoim zbiorom i działalności w ramach
Poznańskiej Fundacji Bibliotek naukowych pozostaje w gronie liczących się pla-
cówek bibliotecznych w Polsce. Jednak ostatnia nowelizacja „Ustawy o zasadach
finansowania nauki” odebrała Bibliotece możliwość uzyskiwania środków na
poszerzanie księgozbioru, czyli zakup bieżących publikacji naukowych. W roku
jubileuszu więc ta wielce zasłużona dla Poznania i Wielkopolski książnica jest bli-
ska utraty swej wypracowanej przez dziesięciolecia pozycji.
35 https://ptpn.locloud.pl/collections/show/2?lang=pl
36 https://ptpn.locloud.pl/collections/show/1?lang=pl
37 http://cyryl.poznan.pl/katalog.php?repurl=k,633,1
249
Michał Boksa
archiwum sułkowskich w zbiorach Biblioteki
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk (PtPn) od początków działalności
uznawało za swój statutowy obowiązek gromadzenie rękopisów (głównie archi-
waliów), w tym spuścizny wybitnych Wielkopolan i archiwów rodów wielkopol-
skich. Wśród tych ostatnich w przedwojennym zasobie towarzystwa wyróżniało
się archiwum sułkowskich, liczące w momencie wybuchu ii wojny światowej
820 pudeł (nieopracowanych). W jej trakcie większość zbiorów rękopiśmiennych
Biblioteki PtPn uległa zniszczeniu. z pożogi wojennej ocalało zaledwie 275 ręko-
pisów i dwa pudła pochodzące z archiwum sułkowskich. Całkowitemu zniszcze-
niu uległy też katalogi i inwentarze rękopisów1.
Ród sułkowskich herbu sulima należał do najważniejszych i najsłynniejszych
wielkopolskich rodów u schyłku Rzeczypospolitej i w okresie porozbiorowym. Jego
polityczna kariera rozpoczęła się w czasach saskich, gdy aleksander Józef sułkowski
(1695–1762) zaprzyjaźnił się z synem augusta ii, królewiczem Fryderykiem
augustem, podczas jego podróży po Europie. aleksander Józef odegrał ważną
rolę wpierw u boku augusta ii, a następnie – po jego śmierci – w czasie walki
augusta iii o tron polski. Królowie sascy powierzali mu w zamian kolejne funkcje
państwowe, w tym ministerialne. Dzięki służbie państwowej zgromadził pokaźny
majątek, który pozwolił mu w 1738 roku na zakup od stanisława Leszczyńskiego
ogromnych dóbr z Rydzyną i Lesznem na czele. stały się one podstawą ordyna-
cji rydzyńskiej, utworzonej w 1776 roku przez augusta sułkowskiego, ostatniej
tego typu instytucji prawnej w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. od 1733 roku
aleksander Józef posługiwał się tytułem hrabiowskim przyznanym mu przez cesa-
rza Karola Vi, od 1752 roku zaś i zakupu Księstwa Bielskiego na Śląsku – tytu-
łem książęcym, rozciągniętym przez cesarzową Marię teresę w 1754 roku na całą
rodzinę. aleksander Józef, faktyczny twórca potęgi rodu sułkowskich, przeka-
zał stworzone przez siebie „imperium” swoim synom: augustowi (1729–1786),
aleksandrowi (1730–1786) i antoniemu (1735–1796), którzy w czasach stanisła-
wowskich doszli do ważnych stanowisk państwowych. największą karierę zrobił
najstarszy august (współtwórca Komisji Edukacji narodowej, wojewoda kaliski
i poznański) oraz antoni (wojewoda kaliski i poznański, kanclerz wielki koronny).
1 M. Boksa, Spuścizny w zbiorach Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Spuścizny
w zbiorach poznańskich archiwów i bibliotek, red. H. Krajewska, J. Malinowski, J. Matysiak, Poznań 2011,
s. 103.
MICHAŁ BOKSA
1. Zamek w Rydzynie na litografii Theodora Hennickego, poł. XIX w.
Cieniem na życiorysie Antoniego położyło się jednak przystąpienie do konfede-
racji targowickiej i jawne wspieranie zaborców. Kolejne pokolenie Sułkowskich
zapisało chlubną kartę w dziejach Polski. Józef Sułkowski (1770-1798), Antoni
Paweł (1785-1836) i Jan Nepomucen (1777-1832) brali udział w walkach u boku
Napoleona Bonaparte. Józef był jego adiutantem, uczestnikiem kampanii we
Włoszech i Egipcie. Antoni Paweł brał udział w kampanii hiszpańskiej i rosyjskiej,
a po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego pod Lipskiem (1813) objął dowództwo
armii polskiej. W ciągu XIX wieku kolejni Sułkowscy wiązali się z rodami pocho-
dzącymi z państw zaborczych. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił zmierzch
rodu Sułkowskich, który wygasł ostatecznie na początku kolejnego stulecia”.
Założycielem archiwum rodowego książąt Sułkowskich był Aleksander Józef
Sułkowski. Kontynuował je jego syn i pierwszy ordynat — August Sułkowski, który
gromadził w archiwum rodowym dyplomy, dokumenty, kontrakty, dokumen-
tację majątkową i polityczną oraz korespondencję. Po nim przez kilka miesięcy
1786 roku archiwum zarządzał jego brat i drugi ordynat — książę Aleksander
+ H. Palkij, Sułkowscy herbu Sulima [w:] Sułkowscy. Życie i dzieło, red. Z. Moliński, Rydzyna-Leszno 1999,
s. 13-28; A.Perałkowski, M. Zwierzykowski, Sułkowski Aleksander Józefh. Sulima [w:] Polski Słownik Biografic-
zny (dalej: PSB), t. XLV, Warszawa-Kraków 2007-2008, s. 519-528; D. Dukwicz, M. Zwierzykowski, Sułkow-
ski Antoni h. Sulima, tamże, s. 531-537; D. Dukwicz, M. Zwierzykowski, Sułkowski August h. Sulima, tamże,
s. 542-553; M. Baczkowski, A. Nieuważny, Sułkowski Antoni Paweł, tamże, s. 537-540; M. Czeppe,
A. Nieuważny, J. Pawlikowski, Sułkowski Józef, tamże, s. 566-571.
250
archiwum sułkowskich w zbiorach Biblioteki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk
251
sułkowski, a następnie w latach 1786–1796 kolejny z braci i trzeci ordynat – książę
antoni sułkowski. zasadniczą część archiwum sułkowskich tworzyły materiały
zgromadzone przez augusta i antoniego sułkowskich. Mniej archiwaliów pocho-
dziło z czasów czwartego ordynata – księcia antoniego Pawła sułkowskiego,
najmniej zaś z okresu piątego – księcia augusta antoniego sułkowskiego (1820–
1882) oraz szóstego i zarazem ostatniego ordynata – księcia antoniego Ryszarda
sułkowskiego (1844–1909)3.
Gdy w 1898 roku zmarł Franciszek, w 1905 roku zaś aleksander – synowie
ostatniego ordynata – stało się jasne, że z chwilą jego śmierci wygaśnie ród i ordy-
nacja sułkowskich. 10 lipca 1908 roku sułkowscy i ich spadkobiercy zawarli umowę
z rządem pruskim, który rościł sobie prawo do ordynacji na podstawie artykułu
iii statutu ordynackiego. W jej wyniku majątek ordynacki przypadł stronie pru-
skiej, która zobowiązała się w zamian do zapłacenia spadkobiercom alodialnym
połowy wartości majątku (4 250 000 marek) oraz przekazania im archiwum rodo-
wego. Jeszcze za życia ostatniego ordynata o pozyskanie archiwum sułkowskich
dla PtPn zabiegał Bolesław Erzepki, piastujący stanowisko konserwatora zbio-
rów towarzystwa w latach 1886–1919. Przejęło ono ostatecznie owe zbiory
w grudniu 1908 roku lub w styczniu roku następnego. Gdy 15 czerwca 1909 roku
zmarł ostatni ordynat, książę antoni Ryszard sułkowski, zgodnie z umową dobra
rydzyńskie przeszły na własność władz pruskich, natomiast archiwalia powinny
trafić do spadkobierców alodialnych. tak się jednak nie stało, gdyż dzięki stara-
niom B. Erzepkiego były one już wówczas częścią zbiorów PtPn. Dodajmy, że ich
część na mocy wspomnianej umowy została w 1911 roku wydzielona i włączona
do zasobu archiwum Państwowego w Poznaniu. Były to głównie materiały urzę-
dowe dotyczące dóbr ordynackich oraz część materiałów dotyczących samej
rodziny sułkowskich4.
Bolesław Erzepki urodził się 5 lipca 1852 roku w Pawłowicach koło Leszna jako
syn Józefa Jakuba i Rozalii ze szczepańskich. od 1875 roku studiował filologię sło-
wiańską i historię na Uniwersytecie Wrocławskim. W 1885 roku otrzymał stopień
doktora filozofii na podstawie rozprawy Der Text der Gnesener Predigten, kritisch
beleuchtet. Jako konserwator zbiorów PtPn wydał polsko- i niemieckojęzyczne
katalogi galerii malarstwa oraz albumy z reprodukcjami najcenniejszych zabytków
archeologicznych. za jego kierownictwa nastąpił rozwój księgozbioru Biblioteki
PtPn, głównie dzięki darom, m.in. z bibliotek prywatnych Kazimierza szulca,
ks. Franciszka Malinowskiego, stefana Żychlińskiego, Jana Pawła łuszczewskiego
czy też biblioteki towarzystwa Literacko-słowiańskiego we Wrocławiu. zabiegał
on również o fundusze na rozbudowę gmachu Biblioteki PtPn, która trwała od
1908 do 1911 roku. ogłosił kilkadziesiąt publikacji z zakresu archeologii, biblio-
grafii, numizmatyki, językoznawstwa i historii literatury. Wydał m.in. odna-
lezione przez siebie w rękopisach glosy polskie oraz próbki gwary mazowiec-
kiej. ogłosił drukiem Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z Bydgoszczy, za co
3 J. Baumgart, Historia i zawartość archiwum książąt Sułkowskich w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół
Nauk, „Roczniki Historyczne” 1939, z. 1, s. 116–117.
4 tamże, s. 117–119; s. Borowiak, Sprawa ordynacji rydzyńskiej na tle walki o ziemię w Poznańskiem na
przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2008, s. 109–110.
Michał Boksa
252
otrzymał w 1895 roku nagrodę akademii Umiejętności w Krakowie. Wyszukiwał
w bibliotekach i wydawał nieznane wcześniej materiały źródłowe oraz polskie
utwory literackie (m.in. Wacława Potockiego, Juliusza słowackiego, Wojciecha
stanisława Chrościńskiego, Franciszka zabłockiego, Cypriana Kamila norwida
i innych). zebrał i wydał materiały Wojciecha adamskiego, dotyczące flory
Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W latach 1887–1889 współredagował „zapiski
archeologiczne” (organ Komisji archeologicznej PtPn). Był prezesem Wydziału
Historyczno-Literackiego (1893–1914) i członkiem honorowym PtPn, człon-
kiem zarządu towarzystwa Przyjaciół Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu,
członkiem honorowym instytutu zachodniosłowiańskiego, współorganizatorem
i wiceprezesem towarzystwa Ludoznawczego w Poznaniu, profesorem honoro-
wym Uniwersytetu Poznańskiego (1922), członkiem Komisji antropologicznej,
Komisji Językowej i Komisji Literackiej, a także członkiem-korespondentem
Wydziału Filologicznego akademii Umiejętności w Krakowie i członkiem sekcji
archeologicznej Muzeum Królestwa Czeskiego w Pradze. otrzymał Krzyż
Komandorski Polonia Restituta (1921) i nagrodę literacką im. Józefa łukaszewicza
(1928). Był żonaty z Różą z Węclewskich, z którą miał czwórkę dzieci: zdzisława,
teresę, Helenę i Dorotę annę. zmarł 27 marca 1932 roku w Poznaniu5.
Według ostatniego spisu zawartości z 1893 roku archiwum sułkowskich skła-
dało się z następujących działów:
i. Dyplomy, nadania, akta dotyczące ordynacji sułkowskich. Dział ten zawierał
dyplomy (oryginały i kopie), nadania tytułów książęcych, akta związane z utwo-
rzeniem ordynacji sułkowskich oraz akty przystąpienia.
ii. znaczniejsze wydarzenia. Dział obejmował materiały dotyczące m.in.
nadania dóbr, godności cywilnych i wojskowych, urzędów i zaszczytów, orderów
i odznaczeń.
iii. sprawy procesowe. archiwalia licznych procesów majątkowych prowa-
dzonych przez sułkowskich.
iV. Dokumenty. Dział podzielony był na trzy poddziały:
a. Przywileje, układy, kontrakty, zobowiązania, zapisy, dekrety. Umieszczono
tutaj rozmaite dyplomy i przywileje (m.in. królów polskich) oraz zapisy dotyczące
miast i wsi należących do sułkowskich, a także dekrety sądów ziemskich i w spra-
wach majątkowych.
B. Kwity (głównie rachunków, dłużne i kwarciane z XViii i XiX wieku).
C. Metryki, kontrakty ślubne, testamenty. W poddziale tym zebrano metryki
urodzeń, świadectwa chrztu, kontrakty i intercyzy ślubne, testamenty i poświad-
czenia śmierci.
V. Materiały do poszczególnych dóbr sułkowskich. Dział ten zawierał liczne
dokumenty dóbr ordynackich i alodialnych sułkowskich oraz ich spraw finanso-
wych. Wśród nich znajdowały się m.in. akta dotyczące zakupu dóbr leszczyńskich
od stanisława Leszczyńskiego.
Vi. Papiery dotyczące Księstwa Bielskiego.
5 t. ziółkowski, Erzepki Bolesław [w:] PsB, t. Vi, Kraków 1948, s. 294–295; i. Litwiak, Erzepki Bolesław [w:]
Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa–łódź 1972, s. 205–206; J. Pietrowicz, Bolesław Erzepki
1852–1932 [w:] Słownik bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, Poznań 2001, s. 52–55.
ARCHIWUM SUŁKOWSKICH W ZBIORACH BIBLIOTEKIPOZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁNAUK
2. Dokument pergaminowy Joachima Andreasa hrabiego von Maltzan, 1785 r.,
ze zb. Biblioteki PTPN
VII. Sprawy kościelne i szkolne. Zebrano tutaj materiały dotyczące szkół
w Rydzynie i Lesznie oraz gmin wyznaniowych i świątyń na terenie ordynacji
Sułkowskich.
VIII. Sprawy majątkowe i ich administracja. Najobszerniejszy dział obejmował
materiały dotyczące spraw majątkowych Sułkowskich oraz administracji ich dóbr
w zakresie prawnym, gospodarczym i policyjnym. Były tam rozmaite księgi kasowe,
zestawienia (rachunków, wydatków, dochodów i rozchodów, aktywów i pasywów
ordynacji Sułkowskich), inwentarze (sreber, porcelany, garderoby, zbroi i książek),
spisy żywego i martwego inwentarza, rachunki, zamówienia, noty, materiały doty-
czące administracji dóbr, kontrakty budowlane, dokumentacja spadkowa.
IX. Materiały polityczne. Dział zawierał rozmaite dokumenty (oryginały
i kopie) dotyczące spraw politycznych i dworskich z okresu saskiego, stanisła-
wowskiego, porozbiorowego, Księstwa Warszawskiego i Wielkiego Księstwa
Poznańskiego. Zgromadzono tu również materiały dotyczące skarbowości, edu-
kacji i wojskowości polskiej.
X. Korespondencja. Ów dział obejmował obszerną korespondencję wycho-
dzącą i wpływającą Sułkowskich, podzieloną na trzy zasadnicze części:
A. Korespondencję z panującymi, książętami, ministrami, posłami (m.in.
z dworami: polskim, saskim, pruskim, austriackim i carskim).
B. Korespondencję z samymi Sułkowskimi i ich krewnymi (m.in. z rodami sko-
ligaconymi: Sapiehami, Szembekami, Potockimi, Wielopolskimi i Działyńskimi).
253
Michał Boksa
254
C. Korespondencję z innymi osobami (m.in. z Leszczyńskimi i opalińskimi).
Xi. Materiały ujęte w formie protokołów. zebrano tutaj księgi oprawne z pro-
tokołami dotyczącymi spraw gospodarczych (m.in. dokonanych transakcji i kon-
traktów).
Xii. Rachunki gospodarcze (administracji dóbr sułkowskich).
Xiii. Varia (materiały i druki wydane na cześć sułkowskich).
XiV. spisy (zawartości archiwum sułkowskich)6.
Kazimierz Marian Morawski dokonał w 1910 roku podziału archiwum
sułkowskich na trzy główne grupy chronologiczne:
i. archiwum księcia aleksandra Józefa sułkowskiego (1695–1762).
znajdowały się tam m.in. liczne materiały dotyczące jego uwięzienia w Głogowie
w latach 1759–1760 i korespondencja króla pruskiego Fryderyka ii Wielkiego
z sułkowskimi w tej sprawie.
ii. archiwum jego synów – augusta sułkowskiego i antoniego sułkowskiego.
Do najważniejszych archiwaliów augusta sułkowskiego Morawski zaliczył:
jego pamiętnik prowadzony od 1768 roku, materiały dotyczące spraw majątkowych
i procesowych, korespondencję z najmłodszym bratem antonim oraz z królem
stanisławem augustem Poniatowskim i ottonem Magnusem von stackelbergiem
(1736–1800).
iii. archiwum księżnej Karoliny z hr. Bubna-Littitz sułkowskiej (1759–1831),
jej syna antoniego Pawła sułkowskiego i jego żony Ewy z Kickich sułkowskiej
(1786–1824)7.
W czasie niemieckiej okupacji archiwum sułkowskich trafiło do archiwum
Państwowego w Poznaniu (przemianowanego wówczas na Reichsarchiv Posen),
gdzie 29 stycznia 1945 roku większość jego zasobów uległa zniszczeniu pod-
czas walk o Poznań. W zbiorach PtPn po dawnym archiwum sułkowskich
przetrwały do naszych czasów jedynie dwa pudła, zawierające materiały osobi-
ste i rodzinne (w tym około 2,5 tys. listów) oraz materiały gospodarczo-mająt-
kowe dotyczące dóbr rydzyńskich i miasta Leszna. oprócz tego zachowało się
też 10 dyplomów pergaminowych i papierowych. niektóre materiały z dawnego
archiwum sułkowskich przetrwały jedynie w formie odpisów, dokonanych przez
Włodzimierza Dworzaczka w latach 1935–19368.
Wśród ocalałych dokumentów pergaminowych znalazły się: akt nadania
i erygowania dla hrabiego aleksandra Józefa sułkowskiego miasta Friedrichstadt,
sygnowany w 1726 roku przez króla augusta ii Mocnego; dokument z 1734 roku
będący świadectwem nadania rodzinie sułkowskich przez króla Fryderyka augusta
(augusta iii); akt wystawiony w 1752 roku przez cesarzową austriacką Marię
teresę dla księcia aleksandra Józefa sułkowskiego, nadający mu tytuł książęcy
i dobra w Księstwie Bielskim na Śląsku; dokument nadania rodzinie sułkowskich
6 J. Baumgart, dz. cyt., s. 124–143.
7 K.M. Morawski, Archiwum rydzyńskie książąt Sułkowskich w poznańskiem Towarzystwie Przyjaciół Nauk,
„sprawozdania z Czynności i Posiedzeń akademii Umiejętności w Krakowie” 1910, nr 5, s. 8–14.
8 Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1-1950), oprac.
B. olejniczak, J. Pietrowicz, Warszawa 2008, s. 384–385; J. Matysiak, Jak feniks z popiołów… Początki
odbudowy Archiwum Państwowego w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania”, 1/2015, s. 272–273.
ARCHIWUM SUŁKOWSKICH W ZBIORACH BIBLIOTEKIPOZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁNAUK
3. Przywilej Augusta II Mocnego dla Aleksandra Józefa Sułkowskiego nadający prawa
do publicznego noszenia herbu hrabiowskiego, Drezno, 1733 r., ze zb. Biblioteki PTPN
przez cesarza austriackiego Franciszka I z 1754 roku; dwa świadectwa wystawione
w 1785 roku na zamku w Miliczu przez Joachima Andreasa hrabiego von Maltzan,
dotyczące sprzedaży dóbr rycerskich Hammer i Dammer; dokument wystawiony
w 1792 roku przez Karola von Maltzan potwierdzający nadania dla Fryderyka
Wilhelma Henryka hrabiego Reichenbach dóbr i posiadłości rycerskiej Dammer".
Z dawnego Archiwum Sułkowskich w zbiorach PTPN zachowała się również
korespondencja wpływająca od Ludwiki Radziwiłłowej z książąt pruskich i Elżbiety
Radziwiłłówny do Justyny Modesty z Dzieduszyckich Działyńskiej z lat 1825-1835
(rkps 1352); korespondencja wychodząca Antoniego Sułkowskiego i Augusta
Sułkowskiego oraz korespondencja wpływająca do Antoniego Sułkowskiego,
dotycząca administracji dóbr rydzyńskich oraz Leszna z lat 1762-1771 (rkps
1353); korespondencja wychodząca ks. Joanny z Sułkowskich Sapieżyny do hra-
biny de Fernemont z lat 1754-1792 (rkps 1354); korespondencja wychodząca
> D. Jutrzenka-Supryn, Trzy dokumenty pergaminowe wraz z przywieszonymi pieczęciami, wystawione
w latach: 1785 i 1792 przez Joachima Andreasa i Karola Maltzana ze zbiorów Biblioteki Poznańskiego Towa-
rzystwa Przyjaciół Nauk, dokumentacja konserwatorska, Toruń 1995; taż, Cztery dokumenty pergaminowe
wraz z przywieszonymi pieczęciami, dotyczące nadań herbów lub dóbr dla rodziny Sułkowskich, wystawione
w latach 1734 (?), 1726, 1752 i 1754 ze zbiorów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, doku-
mentacja konserwatorska, Toruń 1998.
255
Michał Boksa
256
księżnej Joanny z sułkowskich sapieżyny do hrabiny de Fernemont z lat 1795–
1799 (rkps 1355); korespondencja wychodząca antoniego sułkowskiego z drugiej
połowy XViii wieku (rkps 1356); listy Karoliny sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz do
antoniego sułkowskiego z lat 1782–1795 (rkps 1357); korespondencja Karoliny
sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz do syna antoniego Pawła sułkowskiego z lat
1793–1816 i jego żony Ewy z Kickich sułkowskiej z lat 1809–1818 (rkps 1358);
korespondencja wychodząca Karoliny sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz dotycząca
wychowania i opieki nad synem antonim Pawłem sułkowskim z lat 1784–1807
(rkps 1359); korespondencja wpływająca Karoliny sułkowskiej z hr. Bubna-Littitz
z lat 1788–1820 (rkps 1360–1361); korespondencja antoniego Pawła sułkowskiego
do żony Ewy z Kickich sułkowskiej z lat 1808–1823 (rkps 1369–1372); korespon-
dencja wpływająca i wychodząca antoniego Pawła sułkowskiego z lat 1793–1832
(rkps 1373); korespondencja wychodząca Ewy sułkowskiej z Kickich z lat 1806–
1821 (rkps 1374); korespondencja wpływająca Ewy sułkowskiej z Kickich z lat
1804–1824 (rkps 1375–1376); korespondencja wpływająca teresy Kickiej z lat
1805–1825 (rkps 1377); korespondencja teresy Kickiej do Ewy sułkowskiej
z Kickich z lat 1808–1813 (rkps 1378); korespondencja teresy Kickiej do Ewy
sułkowskiej z Kickich z lat 1816–1824 (rkps 1379–1380); korespondencja Badoux
Clément do księżnej taidy Karoliny sułkowskiej z lat 1824–1838 (rkps 1381–
1382); korespondencja wpływająca taidy Karoliny sułkowskiej z lat 1820–1839
(rkps 1383–1384). Do naszych czasów przetrwały też dzienniki antoniego Pawła
sułkowskiego z lat 1794, 1806, 1812, 1816, 1817, 1819 i 1821–1823 (rkps 1362–
1366); opis wydarzeń w armii polskiej po śmierci księcia Józefa Poniatowskiego
od 19–31 października 1813 roku (rkps 1367); biografia księcia antoniego Pawła
sułkowskiego oparta na jego wspomnieniach, napisana w 1830 roku przez jego
córkę taidę Karolinę sułkowską (rkps 1368), oraz drobne dokumenty i teksty
dotyczące Działyńskich z lat 1666–1811 (rkps 1351) i sułkowskich z lat 1753–1844
(rkps 1385)10.
Część dawnego archiwum sułkowskich zachowała się prawdopodobnie
w archiwum Państwowym w Poznaniu. Wśród przechowywanych tam zbio-
rów prywatnych i spuścizny znajduje się bowiem osiem jednostek archiwalnych
po sułkowskich, z których trzy są depozytem PtPn: korespondencja przycho-
dząca i wychodząca augusta sułkowskiego wojewody poznańskiego z lat 1782–
1783, Instruction vor unserer Regierung in Reisen inbetreff eines General Plan zur
Bezahlung aller unserer Schulden z 1782 roku oraz Registratur derer von uns dem
Regiments – Quartiermeister Moczyński vor der gesammten Reisner Regierung gege-
benen Bejehle und Instructionen vor unserer Abreise nach Russland z roku 1783.
znajduje się tam również dokument nadania tytułu książęcego aleksandrowi
Józefowi sułkowskiemu przez cesarzową Marię teresę z 1752 roku oraz mowy
antoniego Pawła sułkowskiego z 1828 i 1834 roku11.
10 Inwentarz rękopisów Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (sygn� 1-1950), oprac.
B. olejniczak, J. Pietrowicz, Warszawa 2008, s. 385–403.
11 archiwum Państwowe w Poznaniu, archiwa prywatne i spuścizny – sułkowscy, sygn. 53/5226/1–4 i 6–7.
257
artur Jazdon
Profesor Ryszard Marciniak
Dyrektor Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w latach 1980–2009
W związku z odbywającym się w Poznaniu w sierpniu 1980 roku Viii zjazdem
Bibliotekarzy Polskich środowisko miejscowych pracowników bibliotek przygo-
towało pracę zbiorową zatytułowaną Biblioteki Wielkopolski1. Rozdział poświę-
cony Bibliotece Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk przygotował Ryszard
Marciniak i była to pierwsza próba określenia przez niego stanu Biblioteki, od
momentu objęcia funkcji jej dyrektora. objął ją w lutym 1980 roku, pozostając
na tym stanowisku aż do roku 2009. Był doskonale przygotowany do prowadze-
nia tej wielce zasłużonej dla Wielkopolski i kraju placówki. Urodzony 18 lutego
1939 roku w Krotoszynie, po ukończeniu miejscowych szkół zdał egzamin matu-
ralny w liceum ogólnokształcącym w roku 1957. Podjął i ukończył studia histo-
ryczne na Uniwersytecie im. adama Mickiewicza w Poznaniu, wieńcząc je pracą
magisterską Ustrój polityczny związku obodryckiego do połowy XI wieku, napisaną
w roku 1962 pod kierunkiem prof. Gerarda Labudy2. Jej wysoka ocena pozwoliła
opublikować ją w „Materiałach zachodniopomorskich”3. Jednakże ani przebieg
studiów, ani wspomniana rozprawa, znamionujące wybitne zdolności Ryszarda
Marciniaka, nie zostały nagrodzone zatrudnieniem na uczelni, z powodu już
wówczas wyrażanej postawy politycznej, tj. braku zgody na zapisanie się do
PzPR czy jej partii sojuszniczych oraz nieukrywanej religijności. skutkowało
to przyjęciem posady nauczyciela w szkołach w Goleniowie i Poznaniu, gdzie
ucząc różnych przedmiotów, szlifował umiejętności tak przydatne w późniejszej
pracy dydaktycznej na uczelni – logicznego, spójnego, wyrazistego wyrażania
myśli, zawsze dobrze uargumentowanego tłumaczenia każdego, nawet najbar-
dziej zawiłego tematu. Po trzech latach, w roku 1965, podjął pracę w Bibliotece
Kórnickiej Polskiej akademii nauk na stanowisku młodszego bibliotekarza.
Przeszedł w niej wszystkie etapy kariery zawodowej, wieńcząc ją – po zdaniu
trudnego i wielokierunkowego ministerialnego egzaminu zawodowego – stano-
wiskiem starszego kustosza dyplomowanego i funkcją wicedyrektora tejże insty-
tucji (1976–1979). awans poprzedziła praca w dziale rękopisów oraz w dziale
1 Biblioteki Wielkopolski, red. s. Kubiak, Poznań 2003.
2 Dane biograficzne na podstawie wspomnień: Ryszard Marciniak (1939–2009), „Pamiętnik Biblioteki
Kórnickiej” 2009, s. 327–329; J. Pietrowicz, Ryszard Marciniak – historyk, bibliotekarz, redaktor „Kroniki
Wielkopolski”, „Kronika Wielkopolski” 2010, nr 4, s. 81–85, oraz a. Mężyński, J. Wiesiołowski, Ryszard
Marciniak (1939–2009) – bibliotekarz i historyk doskonały, „Roczniki Biblioteczne” 2010, R. 54, s. 173–191.
3 zob. R. Marciniak, Ustrój polityczny związku obodryckiego do połowy XI wieku, „Materiały zachodnio-
pomorskie” 1966, t. 12, s. 481–546.
ARTUR JAZDON
Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk
w Poznaniu, ul. Mielżyńskiego 27/29
a
Legitymacja nr los
dr hab, Matciniadz/
nazwisko
Ryszard
imię (imiona)
dyrektor Bibliolelu. PPN
stanowisko (tytul służbowy)
Pa w ozn
Podpis pry any
Ważna na ręk/wystawienia
Ważność legitymacji przadluża się na
1. Legitymacja PTPN należąca do prof. R. Marciniaka, 1985 r., ze zb. PTPN
gromadzenia, którego pracami kierował. Jako wicedyrektor pełnił nadzór nad
działami: opracowania nowych druków, udostępniania i zbiorów specjalnych.
Można śmiało powiedzieć, że poznał dzięki temu arkana pracy bibliotekarskiej
od podstaw, a ponadto zetknął się z zagadnieniami dotyczącymi organizacji
i zarządzania dużą biblioteką naukową. Stanowisko wicedyrektora objął, jak
wspominają jego biografowie, w złożonym dla Biblioteki Kórnickiej momencie.
Stanęło przed nim wiele trudnych zadań związanych z uporządkowaniem dzia-
łalności biblioteki i wprowadzeniem do jej pracy wysokich standardów, co reali-
zował — we właściwy sobie sposób — metodycznie i konsekwentnie*. Wszystko
to złożyło się na niezwykły kapitał, w jaki był wyposażony w dniu rozpoczęcia
pracy w Bibliotece PTPN.
Od początku pracy zawodowej zajmował się także pracą badawczą, pozostając
jej wierny aż do ostatnich dni życia, traktując ją jako równie ważną jak realizowane
obowiązki bibliotekarskie. Istotną cechą prof. R. Marciniaka było to, iż nigdy nie
pokazywał rozmówcy, że to on ma bez wątpienia rację — zadawał pytania, wsłuchi-
wał się w głos dyskutanta, zawsze gotów zapamiętać jego argumenty, by je sumien-
nie rozważyć i dopiero wówczas przyjąć lub odrzucić. Zawsze był gotów przyznać
rację i uczyć się od każdej napotkanej na swej zawodowej drodze osoby. Pracę
doktorską przygotowaną pod kierunkiem prof. G. Labudy obronił w 1967 roku,
a następnie opublikował”. Bez wątpienia współpraca z tym wybitnym historykiem
XA. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 176.
*R. Marciniak, Dobra kapituły kamieńskiej do połowy XV wieku, Szczecin-Poznań 1970.
258
Profesor Ryszard Marciniak
259
wpłynęła na rozwój jego osobowości, jak i przyjętej metody prowadzenia badań.
Miał to szczęście, że jego posada bibliotekarska, szczególnie w pierwszych latach,
związana była z codzienną pracą badawczą, kształceniem w sobie dociekliwości
i cierpliwości, bo tego wymagało obcowanie z rękopisami. Jak podkreślała w krót-
kim wspomnieniu redakcja Pamiętników Kórnickich, a więc środowisko doskonale
go znające, wniósł ogromny wkład w opracowanie inwentarzy i katalogów ręko-
pisów. Wśród zajmujących go zbiorów znajdowała się kolekcja „acta tomiciana”,
której opracowanie wymagało prowadzenia obszernych kwerend. Praca nad tym
zespołem zaowocowała przygotowaniem i obronieniem w 1981 roku rozprawy
habilitacyjnej Acta Tomiciana w kulturze politycznej Polski okresu Odrodzenia.
nie prezentując szczegółowo przebiegu rezultatów jego kariery zawodowej w tych
latach, powtórzymy za a. Mężyńskim i J. Wiesiołowskim, iż okres kórnicki
ukształtował R. Marciniaka jako historyka i bibliotekarza6. z tym ogromem wiedzy
i doświadczenia zawodowego, nabytego w czasie 15 lat zatrudnienia w Bibliotece
Kórnickiej, rozpoczął w lutym 1980 roku pracę na stanowisku dyrektora Biblioteki
PtPn.
***
Wracając do przywoływanej w pierwszym akapicie publikacji, można stwier-
dzić, że Profesor Marciniak opisał stan Biblioteki towarzystwa na koniec roku
przed objęciem w niej funkcji dyrektora, a więc odbierać możemy ją jako swego
rodzaju raport otwarcia. W tym krótkim tekście7 znajdujemy, poza szkicem histo-
rycznym i opisem organizacji wewnętrznej, charakterystykę zasobów ze szcze-
gólnym uwzględnieniem zbiorów specjalnych, omówienie działalności infor-
macyjnej, naukowej i kulturalnej wraz ze statystyką charakteryzującą poziom
udostępniania. tekst ten, będący obrazem instytucji w momencie jej przejęcia,
pokazuje – co należy podkreślić z uznaniem – pogłębiony stopień widzenia jej
problemów. W momencie sporządzania tej charakterystyki Ryszard Marciniak
dopiero rozpoczynał swą działalność w Bibliotece PtPn, widać jednak, jak bardzo
zgłębił i rozpoznał jej stan i problemy. Co ważne, opis jest obiektywny, nie znaj-
dujemy w nim ocen wartościujących czy wskazujących na braki, niedociągnięcia,
złe decyzje poprzedników. obiektywizm, unikanie wygłaszania sądów nieugrun-
towanych zawsze cechowały R. Marciniaka. Co nie stało w sprzeczności z tym,
że potrafił w sposób spokojny i wyważony wyrażać swoje myśli i spostrzeżenia
wynikające z analizy osoby, zjawiska, danych, motywacji czy warunków podej-
mowania decyzji, nawet jeśli nie były one popularne czy zgodne z oceną innych.
Pozwalało mu to też zawsze – i nie unikał tego – zadawać pytania, zgłaszać wąt-
pliwości wynikające z przewidywanych przez niego skutków proponowanych roz-
wiązań, czego niejednokrotnie doświadczyłem osobiście w czasie narad dyrekto-
rów, posiedzenia Rady Bibliotecznej Biblioteki PtPn czy spotkań problemowych
innych gremiów. W tych pytaniach dotyczących przyszłych skutków widoczne
było analityczne spojrzenie R. Marciniaka, ale też objawiała się głęboka wiedza
6 a. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 175.
7 R. Marciniak, Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Biblioteki Wielkopolski,
red. s. Kubiak, Poznań 2003, s. 170–179.
artur Jazdon
260
i znajomość praktyki bibliotecznej. to pozwalało mu wiele lat kierować Biblioteką
w sposób wskazany już uprzednio przez a. Mężyńskiego i J. Wiesiołowskiego –
powoli, w ustalonym kierunku, systematycznie, bez zrażania się z powodu powsta-
jących komplikacji czy problemów, pokonując je codziennie małymi kroczkami.
to ważna cecha każdego zarządzającego, ale szczególnie ważna w bibliotekarstwie,
gdyż wiadomo, że kolekcje i budowane w oparciu o nie informatorium oraz dzia-
łania naukowe, kulturalne, oświatowe tworzy się latami, nie da się dobrych i trwa-
łych rezultatów osiągnąć natychmiast.
opisując „zastane królestwo”, stwierdzał, że jest to instytucja wpisana w histo-
rię Poznania, należąca od 1971 roku do sieci bibliotek naukowych, prowa-
dząca działalność w oparciu o Ustawę o bibliotekach z 1969 roku i statut PtPn
w brzmieniu ustalonym w 1973 roku, przy której działa Komisja Biblioteczna jako
ciało opiniodawcze i doradcze powoływane przez zarząd towarzystwa. operacje
księgowo-finansowe i obsługę administracyjną pełniły wówczas (co się nie zmie-
niło przez cały okres jego pracy na stanowisku dyrektora) odpowiednie agendy
towarzystwa. Biblioteka zatrudniała 23 osoby, w tym 12 bibliotekarzy z wykształ-
ceniem wyższym, a jej struktura składała się z czterech działów: gromadzenia,
opracowania druków nowych, udostępniania z sekcjami informacji i magazynów
oraz zbiorów specjalnych. na koniec 1979 zbiory ujmowały 156,8 tys. woluminów
wydawnictw zwartych, 69,7 tys. woluminów czasopism wydanych od 1801 roku
oraz – jak zapisał autor – 23 tys. zbiorów specjalnych, z ogromną przewagą sta-
rych druków (19 948)8. zaakceptowane w 1964 roku kierunki gromadzenia9, zmo-
dyfikowane – jak wskazywał – ograniczeniami finansowymi, charakteryzowało
w pierwszych dniach jego dyrektorowania pięć priorytetów, mających w rezulta-
cie zapewnić gromadzenie literatury z dziedzin historyczno-literackich i regional-
nych, a mianowicie:
Druki wielkopolskie z XVi–XViii wieku,
Druki wielkopolskie dotyczące XiX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem
czasopism oraz wydawnictw urzędowych i instytucjonalnych,
Piśmiennictwo humanistyczne (historia i literatura) ze szczególnym uwzględ-
nieniem piśmiennictwa polskiego,
Piśmiennictwo serbołużyckie i czesko-słowiańskie,
Dzieła ogólne ze wszystkich dziedzin wiedzy do księgozbiorów podręcznych.
Kończąc charakterystykę zbiorów, wskazywał na ważne źródło wpływów,
jakie stanowi wymiana, ze wszystkimi jej negatywnymi skutkami, tj. napływem
literatury nieprofilowej. opisy nabytków, powstające dla funkcjonujących kata-
logów kartkowych, przekazywane były także do katalogów centralnych, a popra-
wie informacji o najcenniejszych nabytkach zagranicznych służył corocznie dru-
kowany Wykaz nabytków zagranicznych. Czytelnia, licząca wówczas 22 miejsca,
miała zostać – jak wskazywał – powiększona do 45 miejsc, a korzystało z niej
3663 zarejestrowanych czytelników, którym w 1979 roku udostępniono przeszło
8 tamże, s. 173. W późniejszych sprawozdaniach wielkość ta została skorygowana o przeszło 5 tys., głównie
w odniesieniu do stanu posiadania starych druków.
9 Do tego roku Biblioteka gromadziła materiały ze wszystkich dziedzin wiedzy zob. a. Pihan-Kijasowa,
R. Marciniak, D. Gucia, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 1857–2011, Poznań 2011, s. 49.
Profesor Ryszard Marciniak
261
48 tys. jednostek. W działalności naukowej za najważniejsze uznawał publikacje
dotyczące historii książki i bibliotek, ale wskazywał również na udział pracow-
ników w dokumentowaniu dziejów PtPn oraz w inicjatywach ogólnopolskich
(informatory o polskich zbiorach specjalnych). W działalności kulturalnej pod-
kreślał znaczenie organizowanych wystaw, także poza Poznaniem, połączonych
z odczytami na temat Biblioteki.
Podstawowym zapewne problemem, przed jakim stanął nowy dyrektor, było
zapewnienie dostatecznych funduszy na prowadzenie Biblioteki na założonym
poziomie. Do roku 1989 pełne finansowanie gwarantowała Polska akademia
nauk, i nawet jeśli nie były to środki na najwyższym poziomie, to było ono
stabilne. sytuacja zmieniła się po 1989 roku. Profesor Marciniak określił ją jako
trudną, z uwagi na dokonujące się wówczas w Polsce zmiany dotyczące także
zasad finansowania nauki polskiej. Po wielu zabiegach środki na rok 1990 udało
się uzyskać z dwóch źródeł: Pan oraz Komitetu Badań naukowych. od roku
1992 finansowanie Biblioteki przejął KBn i corocznie, w wyniku składanych
wniosków, dofinansowywał ją z funduszu przeznaczonego na tzw. działalność
ogólnotechniczną. należało więc konstruować stosowne wnioski i w przeko-
nujący sposób wskazywać na zadania zaplanowane do wykonania. zadanie to
prof. R. Marciniak wykonywał co roku samodzielnie, zawsze z pozytywnym
skutkiem, choć jak wskazywał w sprawozdaniach, z reguły przyznawano dota-
cję niższą od wnioskowanej. Powodowało to konieczność pisania odwołań
i uzasadnień, co i tak nie zawsze zapobiegało trudnościom. W 2002 roku ze
smutkiem dziękował Profesor uniwersytetowi za gest polegający na pokryciu
przeszło czterdziestotysięcznego długu wobec Poznańskiej Fundacji Bibliotek
naukowych10. Środki otrzymywane z dotacji przeznaczano przede wszystkim
na zakup książek i czasopism, wynagradzanie pracowników i drobne remonty.
Resztę wydatków, głównie tzw. koszty pośrednie obciążające Bibliotekę,
towarzystwo pokrywało z dochodów własnych, które – co świadomie podkre-
ślał Profesor – stanowiły poważne obciążenie dla budżetu PtPn11. od roku 2004
finansowanie Biblioteki przejęło Ministerstwo nauki i informatyzacji, następ-
nie w związku z przekształceniami: Edukacji i nauki oraz nauki i szkolnictwa
Wyższego. Środki ministerialne były przeznaczane na gromadzenie zbiorów,
ich opracowanie, przechowywanie i udostępnianie, a więc tylko pośrednio na
personel. stawiało to Profesora w bardzo trudnej sytuacji w staraniach już nie
o rozwój kadrowy instytucji, ale utrzymanie na odpowiednim poziomie liczby
pracowników i ich uposażeń.
oddzielne źródło funduszy stanowić miały dochody własne. ich pozyskiwanie
w instytucjach nienastawionych na prowadzenie działalności gospodarczej jest jed-
nak dość trudne. Pochodziły one m.in. z komercyjnej sprzedaży usług, corocznie
można było również liczyć na praktycznie stały wpływ z opłat czytelniczych (np.
za wpisowe, niezwrócone w terminie książki). Pozostawało ubieganie się samo-
dzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami o dotacje i granty. Przykładem
10 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 8 za lata 2002–2004 (dalej: Sprawozdanie Zarządu
nr…), Poznań 2005, s. 42.
11 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 4 za lata 1990–1992, Poznań 1993, s. 33.
artur Jazdon
262
działań w pierwszym zakresie był wniosek złożony w Fundacji na Rzecz nauki
Polskiej o dotację w ramach projektu Librarius funkcjonującego w latach 1995–
1999. Biblioteka została laureatem programu w 1997 roku, uzyskując wówczas
377,6 tys. zł, spożytkowanych na wymianę całej instalacji elektrycznej oraz więk-
szości punktów oświetleniowych na energooszczędne, remont kapitalny czytelni
i wypożyczalni wraz z przeróbką węzła sanitarnego oraz na założenie sygnalizacji
przeciwpożarowej. Dzięki temu oraz wcześniej zainstalowanej sygnalizacji anty-
włamaniowej i antygromowej wyraźnie – jak określił Profesor – poprawił się stan
bezpieczeństwa gmachu i zbiorów12.
W roku 1987 rozpoczął w Bibliotece pracę pierwszy komputer, otrzymany
jako dar Krzysztofa Mańkowskiego z Paryża, przeznaczony do obsługi ruchu czy-
telniczego w wypożyczalni. Jednak na faktyczne skomputeryzowanie Biblioteki
konieczne było uzyskanie znacznie większych środków. W początkach lat 90.
Profesor włączył się więc aktywnie w budowanie Poznańskiej Fundacji Bibliotek
naukowych, utworzonej formalnie w 1997. Efektem wspólnych działań stało się
pozyskanie grantu Fundacji Melona na komputeryzację bibliotek szkół wyższych,
Biblioteki Raczyńskich oraz właśnie Biblioteki PtPn. zakupiony z grantu sprzęt
(17 komputerów) oraz system biblioteczny Horizon pozwoliły na zrewolucjo-
nizowanie pracy Biblioteki i jeszcze szersze włączenie informacji o jej zasobach
w krwiobieg nauki.
Modernizując działanie Biblioteki poprzez komputeryzowanie pracy
zatrudnionych w niej pracowników, tworzenie bazy danych zasobów wła-
snych, ułatwienie dostępu dla użytkowników, nie zaniedbywał działań na rzecz
poprawy stanu technicznego i estetycznego pomieszczeń. o części osiągniętych
efektów była już mowa, warto jednak wspomnieć o ważnym zadaniu, jakim
stało się przeniesienie zbiorów do nowych pomieszczeń magazynowych wypo-
sażonych w regały metalowe. z uwagi na ograniczenia finansowe postępowało
to wolno i w podsumowaniu działalności za rok 1986 prof. Marciniak wskazy-
wał na niemożność zagospodarowania trzeciego i czwartego piętra (wyposa-
żanych już w owe regały) z uwagi na brak windy i urządzeń wentylacyjnych.
Właśnie zainstalowanie dźwigu łączącego pracownie biblioteczne z maga-
zynami uważał wówczas za kwestię najważniejszą dla sprawnego działania
Biblioteki. niestety praktycznie ten sam akapit powtórzył w sprawozdaniu za
kolejną kadencję13. W następnym informował ze smutkiem o generalnym zaka-
zie rozpoczynania inwestycji. Paradoksalnie rozwiązanie tej trudnej sytuacji
przyniosły zmiany w zasadach finansowania Biblioteki, gdyż skutkowały one
podjęciem decyzji o wykonaniu tych zadań ze środków własnych towarzystwa.
Pozwalało to Profesorowi pisać, że 18 września 1992 roku nastąpił odbiór tech-
niczny prac, dzięki czemu „powstało w obrębie Biblioteki bardzo dobre rozwią-
zanie komunikacyjne”14, umożliwiające przeniesienie w kolejnym roku ok. 100
12 zob. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Program LIBRARIUS 1995–1999, toruń
2001, s. 248–250.
13 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 2 za lata 1984–1986, Poznań 1988, s. 41, oraz
nr 3 za lata 1987–1989, Poznań 1991, s. 39.
14 Sprawozdanie Zarządu nr 4, s. 33.
PROFESOR RYSZARD MARCINIAK
2. Profesor R. Marciniak w swoim gabinecie, fot. ze zb. PTPN
tys. woluminów z pierwszego piętra magazynu i uwolnienie tej przestrzeni na
organizację nowej sali posiedzeń. To pozwoliło z kolei na stopniowe przepro-
wadzenie w latach 1996-2001 remontu pomieszczeń magazynowych na drugim
piętrze i uszeregowanie książek wg formatów i sygnatur, co ułatwiało i przy-
spieszało obsługę zamówień czytelniczych”. Kilka lat później Profesor podzielił
się ze mną wizją budowy nowego, przylegającego do dotychczasowego, gmachu
magazynowego oraz wstępnymi rozmowami na ten temat z ówczesnymi wła-
dzami miasta. Ów zamysł nie został ostatecznie zrealizowany. Tak czy inaczej,
Profesor uważał to zadanie za niezwykle ważne, bo już w roku 2002 szacował,
że przy utrzymaniu ówczesnego poziomu corocznych wpływów rezerwy maga-
zynowe zostaną wykorzystane w ciągu następnych 10 lat'. Z uwagi na fakt, że
15 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 7 za lata 1999-2001, Poznań 2002, s. 50.
16 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Informator, red. R. Marciniak, Poznań 2002, s. 3.
263
artur Jazdon
264
Biblioteka mieści się w gmachu zarządzanym przez towarzystwo, ważne dla niej
remonty były również realizowane dzięki przeznaczaniu przez jego zarząd nie-
małych kwot z dochodów własnych oraz za sprawą dotacji zewnętrznych (np.
Miejskiego Konserwatora zabytków). tak było choćby w roku 2008 oraz 2009
(m.in. remont dachu)17, co częściowo uwalniało Profesora od problemów natury
gospodarczo-technicznej.
stałą troską Profesora jako szefa zespołu pracowników było utrzymanie jego
liczebności, rozwój zawodowy i naukowy oraz uposażenie na adekwatnym pozio-
mie. o ile w pierwszym okresie udawało mu się uzyskać zgodę na zwiększenie
zatrudniania, o tyle niestety pogarszanie sytuacji finansowej skutkowało waha-
niami w obsadzie personalnej, a z biegiem lat – po chwilowym wzroście – jej spad-
kiem. Jak podkreślał po pierwszych trzech latach pracy, sytuacja w tym zakresie
była na tyle zła, że zagrażała utrzymaniem dwuzmianowej pracy w udostępnianiu.
Przesuwanie pracowników z innych działów do bezpośredniej obsługi użytkowni-
ków przyczyniało się, jak ubolewał Profesor, do powstawania opóźnień w realizacji
podjętych prac, a nadto uniemożliwiło wdrażanie nowych pomysłów18. W kolej-
nych latach stan zatrudnienia wahał się od 20 do 29 osób (w 1989 roku), średnio
oscylując na poziomie 23–25. W kadencji 1993–1995, jak podkreślał Profesor, na
korzyść zmieniała się struktura zatrudnienia, bo z 14 do 6 zmalała liczba etatów
częściowych19, co ułatwiało organizację pracy.
trudno przy tak skromnej obsadzie mówić o diametralnych zmianach struk-
tury organizacyjnej instytucji. nie podejmując się w tym względzie żadnych rewo-
lucyjnych posunięć, jednak i tu w miarę zmieniających się warunków dokonywał
Profesor pewnych ruchów. Głównym działaniem restrukturyzacyjnym stało się
wydzielenie w 1981 roku z działu udostępniania samodzielnej sekcji magazynów20,
co związane było zapewne z planowanym zagospodarowaniem powierzchni maga-
zynowej. W 1984 roku decyzją zarządu towarzystwa samodzielny dział wymiany
wydawnictw został podporządkowany Bibliotece i włączony w struktury działu
gromadzenia21. inne zmiany wprowadzał w życie, nie uznając za konieczne prze-
budowy struktury formalnej organizacji, a co najwyżej retuszując zakresy czyn-
ności pracowników, tak aby sprawnie mogły być realizowane nowe zadania czy
obsługiwane nowe kategorie zbiorów. Dostrzeganymi posunięciami w tym zakre-
sie stało się zlikwidowanie wydzielonej dotąd grupy materiałów gromadzonych
jako Dokumenty Życia społecznego poprzez merytoryczne przyporządkowanie
ich do istniejących kategorii nadrzędnych oraz wyodrębnienie w 2002 roku zbioru
ekslibrisów22.
architektura budynku nie pozwalała na zmiany w zakresie organizacji rozloko-
wania zbiorów, czyli otwarcie magazynów i udostępnianie zbiorów w tzw. wolnym
dostępie. trzeba mieć również świadomość, że waga i znaczenie zgromadzonych
17 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 10 za lata 2008–2010, Poznań 2011, s. 51–52.
18 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 1 za lata 1981–1983, Poznań 1985, s. 40.
19 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 5 za lata 1993–1995, Poznań 1995, s. 34.
20 Sprawozdanie Zarządu nr 1, s. 39.
21 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 2 za lata 1984–1986, Poznań 1988, s. 41.
22 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dz. cyt., s. 17.
Profesor Ryszard Marciniak
265
w Bibliotece PtPn zasobów kazałyby zapewne Profesorowi nawet w sytuacji innej
organizacji przestrzeni zastanawiać się nad urzeczywistnieniem tej – pożądanej
przez użytkowników – idei. Podkreślić należy także, że to w czasie dyrektorowania
Profesora Marciniaka zbiory Biblioteki zostały zaliczone do narodowego zasobu
Bibliotecznego, co oprócz splendoru przynosiło duże zobowiązania w zakresie ich
fizycznej ochrony i kontroli udostępniania. Dążąc do uczynienia zadość oczeki-
waniom użytkowników, troszczył się z jednej strony o modyfikowanie i w miarę
możliwości zwiększanie liczby woluminów stanowiących księgozbiór czytelni,
a z drugiej o to, co zawsze charakteryzowało Bibliotekę: natychmiastową realizację
zamówień do czytelni i wypożyczalni. Był świadomy tego waloru, co podkreślał,
pisząc: „Dla utrzymania tej »ekspresowej« usługi ogromnie cenionej przez użyt-
kowników (nadal rzadki to przypadek w wielkich bibliotekach naukowych pol-
skich) Biblioteka zatrudnia 5 magazynierów”23. W przeciwstawianiu się próbom
redukcji tego stanu i pogorszeniu standardu obsługi przejawiała się świadomość
Profesora, że najważniejszym zadaniem bibliotekarzy jest szybkie, bezbłędne
obsługiwanie czytelników i rozwiązywanie ich problemów.
Wspomniane powyżej zadania, związane z pozyskiwaniem funduszy, dbało-
ścią o rozwój i utrzymanie substancji majątkowej oraz rozwój personelu, podpo-
rządkowane były głównemu zadaniu, jakim jest właściwe pod względem meryto-
rycznym i jakościowym budowanie zbioru. Wyjątkowość zasobu Biblioteki PtPn
wynika z historycznych warunków jego narastania w początkowym okresie,
a następnie zapisania i konsekwentnego utrzymania określonej polityki groma-
dzenia. Jej główne zasady – przytoczone powyżej – Profesor zastał jako obowią-
zujące w dniu objęcia Biblioteki i nie dokonywał w tym zakresie rewolucyjnych
zmian. Miał bowiem świadomość, że wartość kolekcji bibliotecznej wzrasta wła-
śnie dzięki corocznemu, profilowemu jej rozwojowi. Wpływ zbiorów ogółem
z wyszczególnieniem ich dwóch podstawowych źródeł ilustruje tabela:
Rok
Wpływ ogółem
Zakup
Wymiana
Inne
1981
3746
1632
1977
137
1982
3616
1617
1776
780
1983
4020
1858
1841
322
1984
4125
1674
1887
464
1985
3920
1716
1936
268
1986
3722
1862
1622
238
1987
3536
1522
1646
268
1988
3718
1692
1819
207
1989
3610
1977
1624
279
23 Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dz. cyt., s. 5.
artur Jazdon
266
Rok
Wpływ ogółem
Zakup
Wymiana
Inne
1990
3130
1413
1495
222
1991
4549
1813
1518
1218
1992
4309
1910
1594
724
1993
5655
2912
1443
1300
1994
4711
1970
2036
705
1995
3896
1995
1288
613
1996
3642
1360
1336
746
1997
3048
1731
996
321
1998
4011
1842
1547
622
1999
3814
2029
1390
395
2000
4539
2136
1877
526
2001
4321
2352
1358
611
2002
4481
1671
1914
896
2003
4674
2148
1810
716
2004
5195
2244
1836
1115
2005
4764
2417
1711
636
2006
5041
2660
1620
761
2007
5703
2780
1823
1100
2008
5401
2642
1718
1041
2009
4293
1472
1836
984
2010
4987
2522
1617
848
opracowanie własne na podstawie sprawozdań zarządu PtPn oraz sprawozdań Działu Gromadzenia za
kolejne lata.
nie analizując szczegółowo powyższego zestawienia, stwierdzić można, że
dostrzegamy pewne wahania w ogólnej liczbie wpływów, choć nie da się nie zauwa-
żyć – mimo stwierdzeń Profesora o pogarszającej się sytuacji finansowej – ich śred-
nio wyższych wartości w końcowych latach zarządzania instytucją. Podobnie oce-
nić można poziom dokonywanych zakupów oraz wyników prowadzonej wymiany.
Wśród wpływów innych prym wiodą dary i one, jako element najmniej stabilny,
w największym stopniu decydowały o wskazanych rok do roku wahaniach.
Profesor wyrażał świadomość, że najbardziej racjonalnym sposobem naby-
wania nowości jest ich zakup, niemniej jednak Biblioteka bardzo ceni sobie
Profesor Ryszard Marciniak
267
wszystkie inne źródła wpływów24. Poziom gromadzenia, szczególnie dokonywa-
nie zakupów, uzależniony był od finansów. W ocenie z 1989 roku Profesor po
raz pierwszy stwierdził, że wprawdzie wystarczyły one na zakup książek, jednak
w zakresie czasopism pozwoliły praktycznie na pozyskiwanie tytułów polskich.
ograniczenia dewizowe kazały zredukować zakupy czasopism ze strefy dolaro-
wej do 12 tytułów25. oceniając sytuację trzy lata później, zauważał ze smutkiem
spadek liczby kupowanych książek zagranicznych26. Ważna w tym kontekście
stała się decyzja z 1991 roku, zgodnie z którą Biblioteka otrzymywała wszystkie
nakłady towarzystwa gratis, w ilościach niezbędnych do prowadzenia wymiany.
Dzięki temu to zawsze ważne źródło wpływów zyskało na znaczeniu i – jak zazna-
czał Profesor – liczba tytułów otrzymywanych w ten sposób stanowiła około
połowy wszystkich nabytków!27 Równocześnie podkreślał fakt, że każdą publi-
kację Biblioteka wysyła do ok. 100 odbiorców na świecie (np. British Library
w Londynie, Biblioteki Kongresu, Biblioteki narodowej w Paryżu, austriackiej
akademii nauk w Wiedniu, Rosyjskiej akademii nauk w Petersburgu), co przy-
czynia się do propagowania osiągnięć nauki polskiej28. Jednakże i w zakresie
wymiany z żalem zanotował w 1998 roku zmniejszenie napływu książek od kon-
trahentów29. W tym samym sprawozdaniu zapewne z dumą podkreślał, że po raz
pierwszy w dziejach stan liczbowy księgozbioru przekroczył 300 tys. woluminów,
wśród których znajdowało się 4996 tytułów czasopism w 61 695 woluminach30.
W 1986 roku zostało zakończone trwające trzy lata pełne skontrum zaso-
bów, pierwsza – jak podkreślał – tego typu kontrola przeprowadzona od czasów
wojny31. W trosce o stan zasobu, a równocześnie poprawę sytuacji magazynowej,
dbał również o coroczne ubytkowanie dzieł nieaktualnych i dubletów. łącznie
w czasie dyrektury prof. Marciniaka wycofano ze zbiorów ponad 40 tys. wolumi-
nów, przy przeszło 127 tys. wprowadzonych, w wyniku czego stan liczbowy zasobu
wyniósł w 2010 roku 334 110 woluminów. nie dokonał przy tym w omawianych
latach zasadniczych zmian w scharakteryzowanej już polityce gromadzenia, choć
korygował przyjęte zasady. tak na przykład, poza wskazaną już sytuacją z zaso-
bem ekslibrisów, przekazanie w roku 1991 przez Pan przeszło 2 tys. woluminów
ze zlikwidowanego zakładu Psychologii osobowości nakazało Profesorowi podjąć
decyzję o sukcesywnym uzupełnianiu zbioru o nowości z zakresu psychologii32.
oczywiście poza wpływami książek i czasopism nowych nie zaniechał
Profesor prób pozyskiwania zbiorów specjalnych. Wielokrotnie w przygoto-
wywanych informatorach i wydawnictwach świadomie pokazywał ich wagę
i znaczenie, przytaczając przykłady najnowszych nabytków, jak i relacjonując
24 a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, dz. cyt., s. 65.
25 Sprawozdanie Zarządu nr 3, s. 39.
26 Sprawozdanie Zarządu nr 4, s. 33.
27 tamże, s. 34.
28 a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, dz. cyt., s. 65.
29 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 6 za lata 1996–1998, Poznań 2000, s. 36.
30 tamże, s. 37.
31 Sprawozdanie Zarządu nr 2, s. 42.
32 Sprawozdanie Zarządu nr 4, s. 33.
artur Jazdon
268
postępy w zakresie porządkowania i opracowywania zasobu dawnego. ich kolek-
cja powiększyła się w tym okresie o przeszło 1,3 tys. „niepowtarzalnych” – jak
podkreślił w sprawozdaniu – jednostek inwentarzowych33, w tym o blisko:
200 rękopisów, 500 starych druków, 250 obiektów kartograficznych i 230 iko-
nograficznych, przekraczając w 2007 roku liczbę 20 tys., by na koniec dyrektury
prof. Marciniaka osiągnąć poziom 23 tys. jednostek. Dużą aktywność wykazywał
Profesor w nawiązywaniu kontaktów osobistych w celu darowania tych wyjątko-
wych obiektów czy przekazania ich Bibliotece w depozyt. inicjował ważne prace
w zakresie ich naukowego opracowywania i włączenia informacji o nich w sieć
krajową, a poprzez nią światową. systematycznie utrzymywano współpracę
z Biblioteką narodową w Warszawie, przesyłając dane do tworzonych tam kata-
logów centralnych. W 1982 roku zainicjował prace przygotowawcze do publikacji
katalogu XVi-wiecznych druków polskich w zbiorach PtPn.
Dbając o tę zabytkową i najbardziej wartościową część zbioru, starał się
rokrocznie obejmować konserwacją introligatorską około 300–550 wolumi-
nów. Bardzo kosztochłonna konserwacja pełna np. starych druków była pro-
wadzona w skromnym zakresie, ale nie zaniechał Profesor tak ważnych zadań
jak systematyczne natłuszczanie opraw, podklejanie płótnem podniszczonych
map etc. W 2000 roku podjął decyzję, iż pudła do przechowywania broszur czy
druków ulotnych muszą być wykonywane wyłącznie z papieru bezkwasowego.
systematycznie badał też temperaturę i wilgotność w pomieszczeniach magazy-
nowych, dbając profilaktycznie o tworzenie jak najkorzystniejszych warunków
przechowywania zbiorów. zlecał oprawianie książek i czasopism nienależących
do zbiorów specjalnych, a ponieważ nie dysponował poważniejszymi środkami
finansowymi na te cele, naprawiano je także we własnym zakresie „prymitywnymi
metodami”34, które to zadania powierzał głównie pracownikom magazynów. stał
bowiem na stanowisku, że lepsza jest taka, nawet szczątkowa, ochrona i naprawa
drobnych defektów niż brak działań skutkujących postępującą destrukcją obiek-
tów. Podejmował działania na rzecz pozyskania dodatkowych środków na ten
cel, czego efektem było przyznanie w latach 1998–2000 specjalnej dotacji KBn.
Dzięki niej poddano pełnej konserwacji 11 inkunabułów, 200 starych druków oraz
10 dyplomów pergaminowych ze zbioru książąt sułkowskich35.
aby gromadzony zbiór mógł być właściwie wykorzystany, w każdej biblio-
tece niezbędna jest budowa systemu katalogów i informatorów. W tym zakre-
sie za czasów Dyrektora R. Marciniaka dokonała się prawdziwa rewolucja. Była
ona możliwa dzięki wspomnianemu już zaimplementowaniu nowoczesnego sys-
temu bibliotecznego Horizon, zastosowaniu komputerów, przyjęciu w opracowa-
niu standardów obowiązujących w bibliotekach budujących komputerowe bazy
danych etc. Umożliwiały one zdalne pozyskiwanie informacji o zasobach przez
użytkowników, a w ostatnim roku pracy Profesora również zdalne składanie zamó-
wień oraz wymianę danych z innymi bibliotekami na etapie opracowania zbiorów.
to z kolei wymagało przeszkolenia pracowników, a następnie ich systematycznego
33 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 9 za lata 2005–2007, Poznań 2011, s. 47.
34 Sprawozdanie Zarządu nr 3, s. 46.
35 zob. a. Pihan-Kijasowa, R. Marciniak, D. Gucia, dz. cyt., s. 67.
Profesor Ryszard Marciniak
269
dokształcania. Profesor Marciniak nie szczędził w tym zakresie starań i środków,
a efektem tego stało się objęcie opracowaniem komputerowym wszystkich nowych
wpływów oraz bardzo szybko postępująca retrokonwersja zbiorów, umożliwiająca
dokonanie wspominanych rewolucyjnych zmian w zakresie informacji katalogo-
wej. W latach 1997–2000 zamknięte zostały dotychczasowe alfabetyczne katalogi
kartkowe, systematyczny, czasopism polskich oraz obcych i zastąpione w roku
1998 przez katalog komputerowy. Przejął on ich funkcje, a dzięki swej konstruk-
cji umożliwił przeszukiwanie wieloaspektowe wszystkich nowych wpływów
i dzieł poddawanych retrokonwersji. z katalogów kartkowych można było nadal
korzystać, z tym że nie były one już uzupełniane. na koniec 2010 roku katalog
elektroniczny, udostępniony w internecie, obejmował pełen katalog wszystkich
zasobów czasopism dawnych i współczesnych (polskich i obcych) oraz przeszło
80 tys. rekordów bibliograficznych zbiorów zwartych. Profesor Marciniak nie
zrezygnował oczywiście z prowadzenia wielu drobniejszych katalogów i inwenta-
rzy, szczególnie dla różnych kategorii zborów specjalnych. Po utworzeniu w roku
2000 Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej Profesor szybko podjął decyzję o digita-
lizacji unikatowych tekstów dotyczących przeszłości Wielkopolski, włączając do
2010 roku do WBC 542 takie obiekty36.
Biblioteka PtPn cieszyła się od niepamiętnych czasów dobrą opinią wśród
użytkowników: pracowników naukowych i studentów, głównie kierunków filo-
logicznych, humanistycznych i społecznych. Przekładało się to na utrzymywanie
przez cały omawiany okres stabilnego poziomu tak liczby zapisanych do Biblioteki
czytelników, jak i ilości udostępnianych im materiałów. Według danych sprawo-
zdawczych liczba zapisanych czytelników wahała się pomiędzy 3,4 a 4,2 tys., ze
spadkiem w początkach lat 90. (2,4–2,6 tys.), którym średnio w roku udostęp-
niano ok. 38–45 tys. wol., a na przełomie wieków nawet ponad 50 tys. Dbając
o to, by zbiory były maksymalnie dostępne dla użytkowników, Profesor starał się
nie zmieniać godzin pracy Biblioteki, zapewniając jej otwarcie w ciągu tygodnia
od 9.00 do 20.00, a w soboty i w czasie wakacyjnym w godzinach przedpołudnio-
wych. nie dążył też do wprowadzania zbyt licznych i gwałtownych ograniczeń
w dostępności zasobów. Pierwszym było to wprowadzone w roku 1984, polegające
na udostępnianiu materiałów wydanych przed 1919 rokiem wyłącznie w czytelni,
choć dla członków towarzystwa uczyniono wyjątek, umożliwiając im wypoży-
czanie poza Bibliotekę książek wydanych po 1850 roku37. Dwadzieścia lat później
zaostrzył te zasady, ograniczając wypożyczanie książek wydanych po 1945 roku.
W trosce o bezpieczeństwo zbiorów i zachowanie ich w dobrym stanie nie bał
się jednak podejmować indywidualnych decyzji, ograniczając korzystanie z okreś-
lonego egzemplarza wyłącznie na miejscu. Miał również świadomość, że coraz
powszechniejsza niechęć czytelników do pracy w czytelni skutkuje znacznym
zwiększaniem się liczby odbitek kserograficznych (do ponad 40 tys. na początku
XXi wieku), źle wpływających na stan powielanych obiektów38. nie udało się nie-
stety zrealizować zakładanego zwiększenia miejsc w czytelni.
36 Sprawozdanie Zarządu nr 10, s. 49.
37 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 2 za lata 1984–1986, Poznań 1988, s. 41.
38 Sprawozdanie Zarządu z działalności Towarzystwa nr 4 za lata 1990–1992, Poznań 1993, s. 39.
artur Jazdon
270
Efektami prowadzonej w Bibliotece działalności naukowej, poza wspomnianymi
już wewnętrznymi inwentarzami i kartotekami, stały się indywidualnie czy zespo-
łowo opracowane informatory, katalogi i artykuły naukowe powstające w oparciu
o zasoby Biblioteki. Profesor inspirował i zachęcał współpracowników do jej podej-
mowania. nie zawsze było to łatwe, o czym nie bez humoru pisał: „Po objęciu funk-
cji Dyrektora Biblioteki PtPn próbowałem – nie bez oporów – wzbudzić wśród
pracowników tej książnicy większą ochotę do pracy naukowej. Kilkanaście artyku-
łów, które powstały i zostały opublikowane przez pracowników Biblioteki w róż-
nych periodykach naukowych, powstało z mojej inspiracji, zachęty, przy delikatnym
popychaniu”39. Wsparcie i zachęta odniosły skutek, czego efektem stało się ogłosze-
nie drukiem szeregu publikacji autorskich40 i współpraca przy tworzeniu dzieł zbio-
rowych41. Jako bardzo ważne w tym zakresie należy wskazać zainicjowanie w roku
1997 zbierania materiałów do retrospektywnej Bibliografii historii Wielkopolski,
pomyślanej jako kontynuacja dzieła andrzeja Wojtkowskiego z okresu między-
wojennego42. Współpracowano z redakcjami opracowującymi ogólnopolskie infor-
matory i bibliografie. osobiście Profesor kontynuował również swą pracę badaw-
czą – dając tym samym przykład współpracownikom – publikując szereg ważnych
opracowań, w tym: Prezesi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Ich myśli
i dzieło, Poznań 1998; Panteon narodowy w siedzibie Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, Poznań 2005, Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
1856–2006, Poznań 2007; mający trzy wydania informator Poznańskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk� Rok założenia 1857; czy odbiegające od nich tematycznie edytorskie
opracowanie Kroniczki gminy ewangelickiej w Poznaniu 1767–1793, Poznań 2002.
ostatnim elementem, o którym należy wspomnieć, była aktywność na polu
informacji i popularyzacji. ta typowa działalność biblioteczna była za czasów
prof. Marciniaka realizowana, przybierając – poza wspomnianymi już formami –
postać kwerend, zestawień tematycznych i odpowiedzi na różnorodne zapytania
czytelnicze. nowością stały się przygotowane do obsługi zapytań uczniów przygo-
towujących prezentacje maturalne z języka polskiego zestawienia bibliograficzne,
których na koniec 2007 roku było już 59043. Dzięki temu Biblioteka pozyskała
wielu nowych czytelników, korzystających później z jej zasobów i usług w czasie
studiów. Przekazywano systematycznie dane do wspólnych wydawnictw informa-
cyjnych bibliotek miasta Poznania. Pracownicy Biblioteki współpracowali przy
39 Cytat za: a. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 177.
40 np. E. stelmaszczyk, Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� Polo-
nica XVI wieku, Poznań 1991; B. olejniczak, J. Pietrowicz, Inwentarz rękopisów Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk (sygn� 1-1950), Warszawa 2008.
41 np. Veritate et scientia� Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
red. a. Gąsiorowski, Warszawa–Poznań 1982; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
1857–2007, red. a. Pihan-Kijasowa, Poznań 2008; Rys dziejów Wydawnictwa Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk z bibliografią publikacji Towarzystwa 1856–2008, red. D. Gucia, a. Pihan-Kijasowa, Poznań
2011. zob. również wiele haseł do Słownika bibliotekarzy wielkopolskich 1918–2000, red. F. łozowski,
Poznań 2001.
42 Efektem pracy stało się opublikowanie w 2004 r. zeszytów 4–8 do t. 2 tegoż dzieła. zob. Biblioteka
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dz. cyt., s. 12.
43 Sprawozdanie Zarządu nr 9, s. 47.
Profesor Ryszard Marciniak
271
organizacji wystaw miejscowych i przygotowywali materiały prezentowane na
wystawach poza Poznaniem44. W ostatnim okresie podjęte zostały i były systema-
tycznie rozwijane takie formy działania jak prelekcje, lekcje biblioteczne, wykłady
dla studentów czy też udział w „nocy Muzeów”45.
***
Współpracujący z prof. Marciniakiem i przywoływani już a. Mężyński
i J. Wiesiołowski napisali, że próba określenia, jakim był człowiekiem, nie jest
trudna, bo jego sylwetka zawsze rysowała się wyraźnie i przekonywająco. W kodek-
sie etycznym Profesora nie było miejsca na łamanie prawa, obyczajów, dokony-
wanie oszustw naukowych. Gdy było trzeba, mówił „nie”, choć jeśli mógł, raczej
starał się wycofać. Cele, które wytyczał sobie w życiu, osiągał mrówczą, systema-
tyczną pracą, pozbawioną fajerwerków i autoreklamy. osiągnął stan idealny, do
którego zawsze należy dążyć – by praca w bibliotece stymulowała indywidualny
rozwój naukowy, a zdobyte kwalifikacje wspierały działania dotyczące zbiorów.
Mimo ogromnego dorobku naukowego i czasu poświęcanego na prace badaw-
cze obowiązki biblioteczne stawiał zawsze na pierwszym miejscu. Dysponował
jasną wizją rozwoju bibliotek, był jednym z pionierów ich automatyzacji, samemu
doskonale poruszając się w świecie nowoczesnych technologii, obalając w ten spo-
sób przypuszczenie, że zainteresowanie odległymi epokami nie sprzyja kontak-
towi z nowoczesną techniką. Charakteryzująca go systematyczność i zdolność do
„długiego marszu” pozwalała mu realizować zadania rozpisane na lata. Jako prze-
łożony charakteryzował się umiejętnością kierowania zespołami bez podnoszenia
głosu i wchodzenia w konflikty. Jego autorytet zawodowy i naukowy wystarczał,
by pracownicy wypełniali należycie swoje obowiązki, przekonani o sensowności
zlecanych im zadań. Wyrozumiały dla błędów, nie tolerował jednak partactwa,
stając się wówczas bezwzględny, z czego zdawali sobie sprawę zarówno podlegli
mu pracownicy, jak i ci z autorów, których prace recenzował46.
Warto przytoczyć fragment ze wspomnienia Joanny Pietrowicz, wiele lat
pracującej w Bibliotece zarządzanej przez prof. Marciniaka: „szerokie zainte-
resowania prezentowane przez Profesora nigdy nie zostałyby zrealizowane,
gdyby nie jego ogromna pracowitość, rzetelność i zaangażowanie w aktualnie
podejmowane projekty. Przy tym nie był człowiekiem odcinającym się od ota-
czających go ludzi. Pracownicy zwracający się do niego z problemami zarówno
zawodowymi, jak i osobistymi mogli być pewni życzliwości swojego przełożo-
nego. nie pozostawiał nikogo bez odpowiedzi na nurtujące pytania. Budował
pozytywną atmosferę w pracy, m.in. dzięki swemu poczuciu humoru. W dniu
imienin zawsze częstował ciastkami wszystkich pracowników Biblioteki PtPn.
na pączki zafundowane przez Dyrektora mógł też liczyć cały, w przeważa-
jącej mierze żeński personel corocznie w Dniu Kobiet. natomiast w latach
stanu wojennego R. Marciniak zatrudnił w Bibliotece czworo działaczy nszz
44 np. na wystawie z okazji 200-lecia sejmu Czteroletniego zorganizowanej w zamku Królewskim
w Warszawie eksponowano 36 starych druków. zob. Sprawozdanie Zarządu nr 3, s. 47.
45 Sprawozdanie Zarządu nr 10, s. 49.
46 a. Mężyński, J. Wiesiołowski, dz. cyt., s. 184–185.
artur Jazdon
272
»solidarność«, którzy wcześniej stracili pracę w wyniku represji. to pozwoliło
im przetrzymać najtrudniejsze chwile, Biblioteka zaś zyskała kolejnych świetnie
wyszkolonych pracowników. Profesor zawsze traktował z ogromną życzliwo-
ścią przybywających licznie do jego gabinetu w Bibliotece PtPn przedstawicieli
innych instytucji naukowych lub kulturalnych, a także młodych naukowców.
Uważnie wysłuchiwał ich pytań i bezinteresownie udzielał rad, dzieląc się swym
szerokim doświadczeniem. Ceniąc pasję naukową oraz sumienność i zaangażo-
wanie, zachęcał do podejmowania pracy naukowej, której był życzliwym, acz
niepobłażliwym recenzentem”47.
Dla uzupełnienia charakterystyki Profesora w tych latach dodajmy, że od
1988 roku realizował zajęcia dydaktyczne ze studentami bibliotekoznaw-
stwa, a później specjalizacji dokumentalistyczno-bibliotekarskiej na Wydziale
Filologii Polskiej UaM, gdzie prowadził seminarium, którego słuchacze przy-
gotowywali pod jego kierunkiem m.in. prace magisterskie dotyczące historii
bibliotek w Wielkopolsce. W 1991 roku został powołany na stanowisko profe-
sora nadzwyczajnego, a w roku 2003 nadano mu tytuł profesora zwyczajnego48.
Cel niniejszego artykułu nie obejmował analizy ani oceny dorobku naukowego
Profesora Marciniaka, więc stwierdźmy tylko, że pełna bibliografia Profesora
obejmuje 166 pozycji wydawnictw zwartych i artykułów naukowych oraz
popularnonaukowych, a także recenzji49. Warto jedynie wskazać, że charakte-
rystyczny rys tego bogatego i zróżnicowanego dorobku stanowi problematyka
regionalna.
od 1976 roku był członkiem Komisji Historycznej PtPn, a już w okresie
szefowania Bibliotece, od 1987 roku członkiem Wydziału ii Historii i nauk
społecznych PtPn. W towarzystwie pełnił szereg funkcji, będąc zastępcą
sekretarza generalnego (1990–1999), skarbnikiem (1996–2005) i sekretarzem
Wydziału ii (2005–2007). Uporządkował w tym czasie archiwum towarzystwa
i udostępnił je czytelnikom oraz napisał podstawową jego monografię. za wszyst-
kie te prace, ofiarność i zaangażowanie towarzystwo nadało mu w 2007 roku
godność Członka Honorowego. Był ponadto członkiem Rady naukowej
Biblioteki Kórnickiej i Rady Bibliotecznej Biblioteki Uniwersyteckiej, aktyw-
nie współpracował z redakcjami „Przeglądu Wielkopolskiego” (od 1987 r.) oraz
„Kroniki Wielkopolski” (od 1991 r.), włączał się w wiele lokalnych inicjatyw kul-
turalnych. to krótkie wskazanie wielu płaszczyzn aktywności Profesora wzbu-
dza podziw, szczególnie gdy raz jeszcze przypomnimy, że jeśli cokolwiek robił,
w cokolwiek się angażował, to czynił to całym sobą, z pełnym zaangażowaniem
i poświęceniem. W omawianych latach został doceniony i wyróżniony meda-
lami Komisji Edukacji narodowej (1999) oraz „W dowód uznania” ze zasługi
dla bibliotekarstwa polskiego, przyznanym przez zarząd Główny sBP (1999),
a w roku 2002 najwyższym wyróżnieniem miejscowego środowiska bibliotekar-
skiego – nagrodą im. andrzeja Wojtkowskiego.
47 J. Pietrowicz, dz. cyt., s. 84–85.
48 tamże, s. 83.
49 Pełna bibliografia prac R. Marciniaka została zamieszczona na stronie domowej „Roczników Bibliotecznych”,
www.rocznikibiblioteczne.edu.pl
abstract
273
abstract
Prof. dr hab. Ryszard Marciniak. Director of the Library
of the Poznań Society of Friends of Science from 1980 to 2009
Prof. dr hab. Ryszard Marciniak was a historian specializing in Medieval
History and a student of Prof. Gerard Labuda, which explains his outstanding
mastery of research methodology as well as his integrity as a human being. Ryszard
Marciniak’s views, the stances he took, and his opposition to the government at the
time, barred him from an academic career. He was neither the first nor the last
person to find sanctuary in library work, which became his passion and a field
in which he excelled remarkably. While working in his first job in the Kórnik
Library, he learned the ropes of the library profession becoming adept at making
acquisitions and handling the library’s holdings, and especially manuscripts. He
combined his professional life, in which he advanced through a succession of
posts to the position of Deputy Director, with his research pursuits, for which he
was recognized with the degree of a habilitated (second degree) doctor. He proce-
eded from there in 1980 to assume the position of Director of the Library of the
Poznań society of Friends of science, which he retained until his passing in 2009.
The article discusses his administrative work (the restructuring and changing of
library rules, the hiring of additional staff), his organizational achievements (the
library’s expansion, renovation and infrastructure), and especially his efforts to
formulate policies for gathering, handling, lending and popularizing the library’s
collections. Through his launching and conducting a project to computerize the
library, Prof. Marciniak changed the face of the institution. While retaining its
unique character and atmosphere, the library embraced a modern approach to
organization, in part, by offering new customer-oriented services.
translated by Krzysztof Kotkowski
274
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
Wydawnictwo
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk –
ludzie i dzieła
Przypadająca w lutym 2017 roku 160. rocznica powstania Poznańskiego
towarzystwa Przyjaciół nauk jest równocześnie jubileuszem jego agendy –
Wydawnictwa1. Myśl powołania Wydawnictwa ujawniła się już na etapie two-
rzenia projektu statutu korporacji w 1856 roku2. W dokumencie tym zapropono-
wano powołanie redaktora, który „będzie się zajmował specjalnie wydawnictwem
czasopisma towarzystwa i zastępował sekretarza towarzystwa”3. zapisy te,
jedynie doprecyzowane, znalazły się w opublikowanym w 1857 roku statucie
zatytułowanym Ustawy Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, a pierw-
sze walne zebranie, które odbyło się 13 lutego 1857 roku, w tajnym głosowaniu
wybrało zarząd towarzystwa, w skład którego wszedł także redaktor wydaw-
nictw. od tego czasu Wydawnictwo działa do dziś, będąc tym samym najdłużej
funkcjonującym (jedynie ii wojna światowa nie pozwoliła na kontynuację prac)
wydawnictwem w Poznaniu i Wielkopolsce, a jednocześnie instytucją zajmującą
wysoką pozycję wśród oficyn naukowych w Polsce. Rangę tę przez dziesięciole-
cia budowali ludzie Wydawnictwa – redaktorzy, a następnie główni redaktorzy,
pracownicy działu redakcji organizujący pracę w Wydawnictwie i opiekujący
się poszczególnymi tytułami, redaktorzy i korektorzy podejmujący się prac zle-
conych nad tekstami, osoby zajmujące się ich składem technicznym, a przede
wszystkim autorzy i wydawane dzieła.
Pierwsze walne zebranie towarzystwa na funkcję redaktora powołało
Władysława Maurycego niegolewskiego (1819–1885), ziemianina, działa-
cza niepodległościowego, polityka, doktora obojga praw, absolwenta uniwer-
sytetu w Bonn, który uczestniczył w pracach przygotowujących powstanie
towarzystwa (poznański dom niegolewskich był też miejscem narad poświę-
conych jego utworzeniu) oraz współtworzył jego pierwszy statut. Funkcję
1 obszerne dzieje Wydawnictwa PtPn pt. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w latach 1857–2008, pióra autorek niniejszego szkicu, zostały opublikowane w pracy zbiorowej Rys dziejów
Wydawnictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z bibliografią publikacji Towarzystwa 1856–2008,
red. D. Gucia, a. Pihan-Kijasowa, t. 1, Poznań 2011, s. 49–82.
2 zob. artykuł i § 6 [w:] Statuty Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk� 1856–2006, wstęp R. Marciniak,
Poznań 2007, s. 21.
3 tamże, s. 26.
Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła
275
redaktora pełnił do 1859 roku, w latach 1860–1865 był również wiceprezesem
towarzystwa4.
Działalność wydawniczą towarzystwo podjęło na przełomie roku 1857/1858,
a pierwszymi jego drukami były odezwy kierowane do współobywateli, w któ-
rych apelowano o włączenie się do różnych akcji społecznych, np. wydana już
w 1858 roku odezwa Kiedy przy rozpoczęciu prac naukowych Towarzystwa…, wzy-
wająca do składania darów wzbogacających Muzeum archeologiczne i Historii
naturalnej w Poznaniu, czy pochodząca z 1859 roku broszura Wydział Nauk
Przyrodniczych Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego do współobywateli,
nawołująca o włączenie się ziemian w prace naukowe wydziału w zakresie pro-
blematyki agronomicznej. Głównym jednak obowiązkiem redaktora było wów-
czas wydawanie „pisma czasowego” – „Roczników towarzystwa Przyjaciół nauk
Poznańskiego”5. Prace nad ich pierwszym tomem na tyle się przeciągały, że ukazał
się on dopiero w 1860 roku. Jego redaktorem był niegolewski, który sam poniósł
koszty zakupu papieru i druku. „Roczniki” ukazywały się do 1928 roku, kiedy to
po 68. latach wydawania czasopisma ukazał się jego ostatni, 50. tom, w którym
zamieszczono historię PtPn autorstwa andrzeja Wojtkowskiego (1891–1975)6.
W początkowym okresie prace Wydawnictwa ograniczały się do przygotowania
i druku „Roczników”, innych publikacji samodzielnie nie wydawano. tak było za
kadencji kolejnych redaktorów: ks. Franciszka Ksawerego Malinowskiego (1808–
1881), redaktora w latach 1860–1861, proboszcza z podpoznańskich Komornik, języ-
koznawcy, społecznika, współzałożyciela towarzystwa; Jana Kantego Działyńskiego
(1829–1880), redaktora w latach 1861–1865, absolwenta uniwersytetu w Berlinie,
ziemianina, działacza społecznego i politycznego, edytora, posła na sejm pruski,
powstańca 1863 roku; Kazimierza Jarochowskiego (1828–1888), redaktora w latach
1865–1868, absolwenta uniwersytetu w Berlinie, historyka, publicysty, autora zna-
czących prac naukowych z zakresu historii, działacza społecznego i politycznego,
posła na sejm pruski w Berlinie. Jednak w tym czasie, choć towarzystwo nie wyda-
wało poza „Rocznikami” prac własnych, partycypowało w kosztach publikacji nie-
których książek w innych wydawnictwach. Pierwsze tego przykłady znajdujemy już
w czasie kierowania Wydawnictwem przez drugiego jego redaktora, ks. Franciszka
Malinowskiego. Wtedy właśnie, w 1860 roku, towarzystwo przyznało historykowi
i edytorowi augustowi Mosbachowi (1817–1884)7 kwotę potrzebną do wydruko-
wania jego pracy Przyczynki do dziejów polskich z archiwum wrocławskiego, pod
warunkiem oddania towarzystwu 500 egzemplarzy książki. natomiast w 1869 roku,
już za redaktorstwa Władysława Świderskiego (1824–1892), redaktora wydawnictw
w latach 1868–1880, lekarza ginekologa, powstańca 1848 roku, absolwenta studiów
lekarskich we Wrocławiu, Würzburgu i Berlinie, towarzystwo wsparło wydanie
4 notki biograficzne przywoływanych w artykule redaktorów i głównych redaktorów za: a. Pihan-Kijasowa,
M. andrzejak, Redaktorzy i główni redaktorzy wydawnictw PTPN. Noty biograficzne [w:] Rys dziejów Wydaw-
nictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk…, s. 83–124. tam też literatura przedmiotu.
5 Dopiero od 1921 r. ukazuje się jako „Roczniki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”.
6 Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Z polecenia Towarzystwa napisał Andrzej Wojtkowski,
„Roczniki Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”, t. 50, Poznań 1928.
7 W artykule przywołujemy daty życia tylko w odniesieniu do autorów prac i redaktorów nieżyjących.
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
276
gramatyki języka polskiego pióra ks. Malinowskiego poprzez zakup 40 jej egzem-
plarzy za kwotę 160 talarów. Prac, które w tym czasie ukazywały się dzięki wspar-
ciu towarzystwa, było oczywiście więcej. nakładem Biblioteki Kórnickiej, ale sta-
raniem towarzystwa Przyjaciół nauk Poznańskiego, w latach 1877–1879 ukazały
się trzy tomy monumentalnego wydawnictwa źródłowego „Kodeks dyplomatyczny
Wielkopolski”8.
za kadencji Świderskiego Wydawnictwo znacznie też rozszerzyło własną ofertę.
Ważny pod tym względem był rok 1869, kiedy to oprócz iV tomu „Roczników”
wydano Astronomię ludową Juliana Fontany (1810–1869), pianisty i kompozy-
tora, ucznia Elsnera, przyjaciela Fryderyka Chopina. W tym samym roku ukazał
się również bardzo pożyteczny Katalog Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Poznańskiego, opracowany przez pedagoga, literata, tłumacza, powstańca 1848 roku,
bibliotekarza i konserwatora zbiorów bibliotecznych towarzystwa Hieronima
Feldmanowskiego (1822–1885).
Pierwsze serie wydawnicze towarzystwo zaczęło publikować w 1887 roku za
kadencji Władysława stanisława Michała łubińskiego (1840–1907), redaktora
w latach 1882–1889, absolwenta uniwersytetu we Wrocławiu, doktora filozofii,
dziennikarza, działacza społeczno-politycznego, redaktora naczelnego „Dziennika
Poznańskiego”, powstańca 1863 roku. najpierw zaczęły się ukazywać Zapiski
archeologiczne poznańskie, redagowane przez prawnika i archeologa, późniejszego
redaktora wydawnictw towarzystwa (1880–1882) Władysława Jażdżewskiego
(1835–1895) i historyka kultury, literatury i języka, bibliofila i bibliografa, kon-
serwatora Muzeum towarzystwa Bolesława Erzepkiego (1852–1932). ale już
wcześniej, w roku 1886, staraniem towarzystwa, z funduszów zapisanych przez
śp. norberta Bredkrajcza (1819–1858), opublikowano wartościową pracę nieży-
jącego już Edwarda Rastawieckiego (1804–1874) Słownik rytowników polskich,
tudzież obcych w Polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających. natomiast
w 1900 roku, za redaktorstwa Heliodora Święcickiego (1854–1923), redaktora
w latach 1895–1907, od 1915 roku prezesa towarzystwa, absolwenta studiów
medycznych na Uniwersytecie Wrocławskim, lekarza ginekologa i położnika, dzia-
łacza społecznego i filantropa, współzałożyciela Uniwersytetu Poznańskiego (dalej:
UP) i jego pierwszego rektora, wydano przygotowany przez Klemensa Koehlera
Album zabytków przedhistorycznych zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół
Nauk w Poznaniu, od 1915 roku publikowany przez Bolesława Erzepkiego
i archeologa Józefa Kostrzewskiego (1885–1969) pod zmodyfikowanym tytułem
Album zabytków przedhistorycznych Wielkiego Księstwa Poznańskiego, zebranych
w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu� W tym czasie ukazywały
się też, choć ciągle jeszcze nielicznie, prace monograficzne, np. książka ignacego
Warmińskiego (1850–1909), napisana z polecenia tPn i dedykowana jego pre-
zesowi, Andrz[ej] Samuel i Jan Seklucjan (1906). Wydawano także ważne książki
nieżyjących już autorów, opracowane i przygotowane do druku przez członków
8 tom 1 „Kodeksu” ukazał się w 1877 r., t. 2 w 1878, t. 3 w 1879 r., t. 4 „Kodeksu” wydany został za redaktor-
stwa Władysława Jażdżewskiego w 1881 r., kolejne w następnym stuleciu. łącznie „Kodeks” liczy 11 tomów
oraz jeden zeszyt serii nowej (1975 r.).
Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła
277
towarzystwa, np. Wojciecha adamskiego (ok. 1796–1830) Materiały do flory
W� Ks� Poznańskiego (1896).
Wcześniej, w 1889 roku, gdy redaktorem wydawnictw został Klemens
Koehler (1840–1901), redaktor wydawnictw w latach 1889–1892, lekarz laryngo-
log (nauki medyczne studiował we Wrocławiu, Gryfii i Berlinie, specjalizował się
w Heidelbergu, Paryżu i Wiedniu), też historyk i archeolog, powstaniec 1863 roku,
towarzystwo powołało do życia swoje kolejne czasopismo „nowiny Lekarskie” –
organ Wydziału Lekarskiego. Wydawano je nieprzerwanie do 1950 roku, kiedy
ukazał się ostatni, 57. rocznik9. inicjatorami powołania własnego, wydziałowego
czasopisma byli lekarze skupieni w tPnP10: Franciszek Chłapowski (1846–1923),
Heliodor Święcicki, Klemens Koehler, Bolesław Wicherkiewicz (1847–1915),
ignacy zielewicz (1841–1917). W „nowinach”, oprócz członków towarzystwa,
publikowali także lekarze spoza Wielkopolski, w tym profesorowie z Uniwersytetu
Lwowskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kolejni redaktorzy wydawnictw towarzystwa: ks. ignacy Warmiński (1850–
1909), redaktor w latach 1907–1909, profesor seminarium duchownego, historyk,
oraz stanisław Karwowski (1848–1917), redaktor w latach 1909–1915, histo-
ryk, literat, absolwent uniwersytetów we Wrocławiu i Berlinie (doktoryzował
się w Halle), działacz polityczny, swoją pracę w Wydawnictwie skupiali przede
wszystkim na wydawaniu „Roczników” i „nowin Lekarskich”. z innych publikacji
z tego okresu na uwagę zasługuje praca Erzepkiego Katalog obrazów w Muzeum
im� Mielżyńskich Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, wydana w 1912 roku
w dwóch wersjach językowych: polskiej i niemieckiej.
nowe wyzwania postawiło przed Wydawnictwem utworzenie w 1919 roku
w Poznaniu uniwersytetu. napływ uczonych spowodował wzmożenie badań
i co za tym idzie – znacznie więcej prac naukowych. Dotychczasowa działalność
Wydawnictwa była już niewystarczająca. Pracownicy uniwersytetu chcieli mieć
wpływ na jego profil wydawniczy i towarzystwo musiało to wziąć pod uwagę.
Pierwszym redaktorem, który zmierzył się z tymi wyzwaniami, był ks. stanisław
Kozierowski (1874–1949), redaktor wydawnictw w latach 1915–1921, proboszcz
w siemianicach, podpoznańskim skórzewie i Winnogórze, historyk, onomasta,
autor licznych prac z zakresu heraldyki, genealogii i onomastyki, działacz spo-
łeczno-gospodarczy i narodowy, współtwórca UP, członek korespondent PaU.
od czasu powstania uniwersytetu działalność publikacyjna towarzystwa istotnie
wzrosła, zwłaszcza za sprawą profesorów nowo powstałej uczelni. Już w 1919 roku
ukazał się pierwszy numer redagowanego przez Józefa Kostrzewskiego „Przeglądu
archeologicznego”, czasopisma poświęconego archeologii prehistorycznej i numi-
zmatyce średniowiecznej (w 1925 r. periodyk przejęło Polskie towarzystwo
Prehistoryczne). Kozierowski wydawał też prace monograficzne. Jeszcze przed
podjęciem działalności przez uniwersytet, w serii Wydziału teologicznego
9 Wydany w 1950 r. 57. rocznik „nowin” był ostatnim opublikowanym przez Wydawnictwo PtPn,
zarządzeniem władz centralnych pismo zostało zlikwidowane. W 1989 r., uczeni z akademii Medycznej
w Poznaniu reaktywowali je jako organ uczelni. „nowiny Lekarskie” nadal są wydawane.
10 a. Wojtkowski, Stulecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Księga pamiątkowa w stulecie
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Historyczne” 1957, s. 394–396.
ALICJA PIHAN-KIJASOWA, DOBROSŁAWA GUCIA
Js Smaakd:
ŻYWOT
MIKOŁAJA KOPERNIKA
razea
KS. IGNACEGO POLKOWSKIEGO,
ross.
<a. Tow. raz:
"DRUGIE WYDANIG
GNIEZNO.
DRUKIEM J. M. LANGIEGO,
MDCOCŁXKIIL.
1. Karta tytułowa pracy autorstwa ks. Ignacego
Polkowskiego (1833-1888) Żywot Mikołaja
Kopernika, wydanej w 1873 r., która została
nagrodzona w konkursie ogłoszonym przez TPN
w 1871 r., autorowi zwrócono koszt wydania
„Wznowienia, seria I. Materiały,
wydał w 1917 roku pracę źródłową
Antoniego Onufrego _ Okęckiego
(1729-1793), biskupa diecezjalnego
poznańskiego w latach 1780-1793,
pt. Ecclesiae cathedralis Posnaniensis —
visitatio die 15 juni anno 1781 coepta
iam vero die 18 septembris 1784 finita.
Natomiast później, po 1919 roku, uka-
zało się kilka ciekawych książek, np.
w 1920 roku Tadeusza Grabowskiego
(1871-1960) Literatura _ luterska
w Polsce wieku XVI. 1530-1630, z kolei
w 1921 roku kilka rozpraw w serii
„Prace Komisji Historycznej, m.in.
Adama Skałkowskiego (1877-1951)
Polacy na San Domingo. 1802-1809,
Kazimierza Tymienieckiego (1887-
1968) Wolność kmieca na Mazowszu
w XV wieku, wreszcie w ramach
wydawnictw źródłowych tejże
Komisji Korespondencja księcia Józefa
Poniatowskiego z Francją. 1. 1807-
1808, którą do druku przygotował
Skałkowski. Publikowano też opra-
cowania z zakresu innych dyscyplin,
np. geografa Stanisława Pawłowskiego
książki (nakład pierwszy i drugi), ze zb. PTPN (1882-1940), późniejszego rektora UP,
O jeziorkach dyluwialnych na połu-
dniowej krawędzi zlodowacenia.
Redaktorstwo Stanisława Kozierowskiego było ostatnim przed wielolet-
nią zmianą organizacyjną w funkcjonowaniu Wydawnictwa. Zapisem ustawy
z 1921 roku funkcja redaktora została zniesiona, a nad sprawami wydawniczymi
pieczę sprawował odtąd sekretarz generalny lub jego zastępca. Sytuacja ta trwała
do połowy XX wieku, kiedy to statut z 1954 roku przywrócił stanowisko redaktora
wydawnictw, nazywanego odtąd głównym redaktorem. Mimo likwidacji funkcji
redaktora Wydawnictwo pracowało przez ten czas bez zakłóceń. Początek lat 20.
XX wieku zapisał się jako czas powoływania licznych nowych serii wydawniczych
wydziałów i komisji, co bardzo ożywiło działalność Wydawnictwa i znacząco
podniosło jego produkcję. Oficyna w znacznym stopniu zaspokajała potrzeby
uczonych z UP. Świadczy o tym chociażby fakt, że ówczesny dorobek edytorski
PTPN przewyższał ilościowo wydawnictwa uniwersyteckie". Dla przykładu przy-
wołajmy kilka publikacji Wydawnictwa sprzed II wojny światowej. W 1922 roku
UB. Wysocka, W Polsce międzywojennej [w:] Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznań-
skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. A. Gąsiorowski, Warszawa-Poznań 1982, s. 75.
278
WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK — LUDZIE I DZIEŁA
wyszły dwie niewielkie, choć
ważne dla historii antycznej książki
Ludwika Piotrowicza (1886-1957):
Kult panującego w starożytności oraz
Stanowisko nomarchów w administra-
cji Egiptu w okresie grecko-rzymskim.
W tym samym roku Roman Pollak
(1886-1972) opublikował rozprawę
„Gofred” Tassa-Kochanowskiego,
Florian Znaniecki (1882-1959) zaś
Wstęp do socjologii. Kolejne lata
przynosiły dalsze monografie, np.
Stefana Błachowskiego (1889-1962)
Struktura typów wyobrażeniowych
i pamięć liczb w świetle analizy przy-
padku wybitnych zdolności rachunko-
wych (1924), Edwarda Taylora (1884—
1964) Inflacja polska (1926), Edwarda
Klicha (1879-1939) Polska termino-
logia chrześcijańska (1927) czy tuż
przed wojną Mariana Kniata (1899-
1944) Dzieje uwłaszczenia włościan
w Wielkim Księstwie Poznańskim.
T. 1. Przebieg prac ustawodawczych
do roku 1823 (1939). Nieco wcześniej
sporym wydarzeniem było opubliko-
JANA ŁASKIEGO
ARCTBISKUPA GNIEŹNIEŃSKIEGO, PRTNASA, LEGATA URODGOSROO
LIBER BENEFICIORUM
ARCHIDYECEZY! GNIEŻNIEŃSKIEJ
s rosąa:
TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK POZNAŃSKIEGO
KODEKSÓW RĘKOPIŚMIENNYCH ARCHIWUM GNIEŹNIEŃSKIEGO I KALISKIEGO
Ks, JAŃ ŁUKOWSKI,
e. taminaeywa Arthityeceaninego Pootevae, Aotdiearynia Noaeyaena Gajodaiońchiega
UWAGAMI ZAŃ
HISTORYCZNEMI, TOPOGRAFICZNEMI, HERALDYCZNEMI i t. d.
ORAZ OBSZERNYM
ŁASKIEGO ŻYWOTEM
OBEJMUJĄCY ARCHIDTAKONATY
2. Karta tytułowa tomu 1 Liber beneficiorum
Jana Łaskiego, wydanego w 1880 r.
przez ks. Jana Łukowskiego z rycinami
ks. Jana Korytkowskiego, ze zb. PTPN
wanie drugiego wydania (poprawio-
nego i uzupełnionego) dwutomowego
dzieła Żywot Adama Mickiewicza. Podług zebranych przez siebie materiałów oraz
własnych wspomnień (t. 1, 1929; t. 2, 1931), przygotowanego przez Władysława
Mickiewicza (1838-1926), syna Adama.
Wielkie straty Towarzystwo, a co za tym idzie Wydawnictwo, poniosło w cza-
sie II wojny światowej. Cały magazyn wydawnictw skierowano wówczas do fabryki
papieru w Czerwonaku — na przemiał”, a Wydawnictwo przestało działać. I była to
jedyna przerwa w 160-letnich dziejach tej instytucji. Już w 1945 roku oficyna wzno-
wiła swoją działalność. Wobec braku redaktora wydawnictw duże zasługi na tym
polu położył ówczesny prezes Towarzystwa Zygmunt Lisowski (1880-1955), przed
wojną, w latach 1927-1939, jego sekretarz generalny, w latach 1945-1955 prezes,
absolwent studiów prawniczych i historycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim,
profesor prawa rzymskiego na UP, w latach 1923-1924 jego rektor. W pierwszym
powojennym roku wznowiono wydawanie „Nowin Lekarskich” redagowanych
przez lekarza pediatrę prof. Karola Jonschera (1887-1955). W następnych latach
Wydawnictwo przejęło bądź reaktywowało czasopisma mające ugruntowaną już
renomę: „Roczniki Historyczne” redagowane przez współorganizatora i profesora
12]. Kwilecka, A. Kwilecki, W Polsce Ludowej [w:] Veritate et scientia..., s. 80.
279
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
280
UP, historyka mediewistę Kazimierza tymienieckiego (1887–1968) oraz historyka
państwa i prawa, profesora UP, późniejszego współzałożyciela i pierwszego dyrek-
tora instytutu zachodniego zygmunta Wojciechowskiego (1900–1955), a także
„Roczniki Dziejów społecznych i Gospodarczych”, założone przez historyka
dziejów gospodarczych i społecznych, profesora uniwersytetów: Jagiellońskiego,
Warszawskiego i Jana Kazimierza we Lwowie Franciszka Bujaka (1875–1953) oraz
historyka dziejów gospodarczych Polski, profesora UP Jana Rutkowskiego (1886–
1949). Podjęto również wydawanie serii: „studia nad Historią Prawa Polskiego”
czy „Badania z Dziejów społecznych i Gospodarczych”. W 1948 roku rozpoczęto
publikowanie „Czasopisma Prawno-Historycznego” i „Badań Fizjograficznych
nad Polską zachodnią”. Wznowiono publikację „sprawozdań Poznańskiego
towarzystwa Przyjaciół nauk” pod redakcją Marii Wojciechowskiej (1902–1990),
historyka i bohemisty, znawcy historii książki i historii Poznania w dobie rene-
sansu, wydawcy, społecznika, w latach 1958–1961 głównego redaktora wydaw-
nictw PtPn.
W okresie powojennym mocno wzrosła oferta monografii i prac zbiorowych.
Wydawnictwu swoje prace powierzali najwybitniejsi uczeni, zwłaszcza związani
z poznańskim środowiskiem naukowym. Wydarzeniem była wydana w 1947 roku
praca zbiorowa pt. Stepowienie Wielkopolski (cz. 1), autorstwa wybitnych botani-
ków, zoologów, leśników i ekologów związanych z UP: adama Wodziczki (1887–
1948), Henryka Cegielskiego (1913–1979), zygmunta Czubińskiego (1912–1967),
Bohdana Kiełczewskiego (1912–1998), Jana sokołowskiego (1899–1982), Jerzego
Wojciecha szulczewskiego (1879–1969) i Jarosława Urbańskiego (1909–1981).
W tym samym roku towarzystwo wydało kilka znaczących rozpraw, np.: geo-
loga, geografa, geomorfologa, profesora UP Bogumiła Krygowskiego (1905–1977)
Zarys geologiczno-morfologiczny południowego Polesia; botanika, badacza flory
Puszczy Białowieskiej, twórcy teorii pantopizmu i podstaw fitosocjologii, pro-
fesora UP Józefa Paczoskiego (1864–1942) Bioindukcja w państwie roślinnym;
historyka, ucznia szymona askenazego, profesora UP adama M. skałkowskiego
(1877–1951) Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych (1803–1877),
t. 2 i 3. Rok później ukazały się między innymi prace: językoznawcy, polonisty,
slawisty i bałtysty, profesora Uniwersytetu stefana Batorego Wilnie, następnie
UaM, Jana otrębskiego (1889–1971) Życie wyrazów w języku polskim czy spe-
cjalisty w zakresie rolnictwa i historii gospodarki, profesora UP i Wyższej szkoły
Rolniczej w Poznaniu Wiktora schramma (1885–1958) Motyle okolic Olchowy
ziemi sanockiej stwierdzone w okresie lat pięćdziesięciu.
W latach powojennych ukazało się też kilka ważnych dzieł naukowych wyda-
nych nakładem innej instytucji, ale przy wsparciu finansowym PtPn. Do najważ-
niejszych należą prace historyka mediewisty specjalizującego się w historii Polski,
słowiańszczyzny zachodniej, zwłaszcza Pomorza i Kaszub, także w historii kultu-
ryi cywilizacji oraz metodologii badań historycznych, późniejszego rektora UaM
(1962–1965), prof. Gerarda Labudy (1916–2010) Studia nad początkami państwa
polskiego (1946) i Pierwsze państwo słowiańskie� Państwo Samona (1949).
ten początkowy po wojnie rozkwit produkcji wydawniczej ulegał ograni-
czeniu od 1949 roku. Wszystkie bowiem przygotowane do druku (a w początko-
wym okresie także będące już w produkcji wydawniczej) maszynopisy podlegały
Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła
281
obowiązkowej kontroli „komisji specjalistów”, czyli cenzurze. Bez ministerialnego
zezwolenia na druk Urząd Kontroli nie przyjmował maszynopisów. ta wprowa-
dzona przez Ministerstwo oświaty i kontynuowana przez Ministerstwo szkół
Wyższych i nauki (a następnie przez Polską akademię nauk) praktyka utrudniała
i opóźniała publikowanie prac. oceny przygotowywane w instytucjach central-
nych najczęściej nie miały charakteru merytorycznego. Przykładem mogą być
perypetie związane z edycją Kazań gnieźnieńskich przygotowanych do druku przez
slawistę, historyka literatury, bibliotekarza i bibliografa, profesora UP, dyrektora
Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, a następnie Biblioteki narodowej, stefana
Vrtela-Wierczyńskiego (1886–1963). towarzystwu zarzucono szerzenie klery-
kalizmu i dopiero interwencja u ówczesnej wiceminister Eugenii Krassowskiej,
z wykształcenia polonistki, doprowadziła do uzyskania pozwolenia na druk, choć
w postaci okrojonej13.
Były to niełatwe lata także z innych powodów. Wiązało się to z formalnym pod-
porządkowaniem PtPn Polskiej akademii nauk. Wszystkie wydawnictwa zostały
wówczas włączone do ogólnego planu wydawniczego Pan, która też rokrocznie
przyznawała towarzystwu limit arkuszy wydawniczych. Ponadto w 1954 roku wpro-
wadzono wymóg oddawania prac, po uzyskaniu pozytywnych recenzji Pan, do
realizacji Państwowemu Wydawnictwu naukowemu w Warszawie14. ostatecznie,
po pertraktacjach zarządu PtPn z Polską akademią nauk, towarzystwo uzyskało
możliwość powołania komitetów redakcyjnych serii wydawniczych, które same
ponosiłyby „pełną i całkowitą” odpowiedzialność za prace ukazujące się w seriach15.
Korzystając z tej możliwości, zarząd towarzystwa powołał tyle kilkuosobowych
komitetów redakcyjnych, ile było serii wydawniczych. ich prace koordynowała
naczelna Redakcja Wydawnictw towarzystwa. W ten sposób udało się nieco obejść
trudną do zaakceptowania ingerencję w prace naukowe.
sytuacja uległa pewnej poprawie po 1956 roku. oprócz prac naukowych
zaczęto wówczas wydawać książki popularnonaukowe. na uwagę zasługuje
przede wszystkim opublikowane w 1962 roku monumentalne dzieło pod redakcją
Kazimierza tymienieckiego Początki państwa polskiego� Księga Tysiąclecia czy też
znakomity zabytek języka i literatury litewskiej z połowy XVii wieku – kalwiń-
ski przekład Biblii na język litewski. Jednak mimo okresowego ożywienia ruchu
wydawniczego sytuacja systematycznie się pogarszała. Coraz cięższa okazywała
się „opieka” Polskiej akademii nauk, szczególnie uzależnienie merytoryczne oraz
finansowe od akademii. Rok 1972 był dla wydawnictw PtPn wręcz katastrofalny.
Mało tego, że zamknięto wiele czasopism i serii, to pozbawiono PtPn własno-
ści nakładu wydawniczego. Całe nakłady na własność przejmowała Pan. nawet
egzemplarze potrzebne do wymiany międzybibliotecznej Wydawnictwo PtPn
musiało kupować od Pan16. stan podległości wobec Pan, ograniczający wolność
badań naukowych, trwał jeszcze w latach 80. XX wieku.
13 zob. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w latach 1857–2008…, s. 68–69;
i. Kwilecka, a. Kwilecki, dz. cyt., s. 95.
14 archiwum Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk.
15 i. Kwilecka, a. Kwilecki, dz. cyt., s. 114.
16 zarządzenie nr 18/72 sekretarza naukowego Pan z dnia 16 września 1972 r. pkt 46.
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
282
Przez te trudne lata Wydawnictwo przeprowadziło kilkoro głównych
redaktorów. Wpierw w latach 1958–1961 przywoływana już wcześniej Maria
Wojciechowska, która współorganizowała jubileusz stulecia PtPn i z tej okazji
zredagowała oraz wydała księgę jubileuszową Sto lat Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk� Album (1957). Po niej wydawnictwo objął stefan Weyman
(1913–1978), główny redaktor w latach 1961–1972, historyk prawa, bibliotekarz,
wydawca, działacz społeczny, absolwent Wydziału Prawa UP i adiunkt na tej
uczelni, dyrektor Biblioteki Kórnickiej. W czasie jego redaktorstwa Wydawnictwo
znacznie zwiększyło swoją produkcję, publikując prace autorstwa uczonych
głównie poznańskich, ale też przedstawicieli innych ośrodków akademickich, by
wymienić dla przykładu: profesora językoznawstwa indoeuropejskiego i filologii
słowiańskiej Mikołaja Rudnickiego (1881–1978) Prasłowiańszczyzna – Lechia –
Polska, cz. 2 (1961), filologa klasycznego, prof. Jana Wikarjaka (1914–1983)
Historia powszechna Herodota (1961), historyka sztuki, profesora Uniwersytetu
Warszawskiego, Jana Białostockiego (1921–1988) Teoria i twórczość� O trady-
cji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii (1961), historyka, heraldyka, genealoga,
prof. Włodzimierza Dworzaczka (1905–1988) Akta sejmikowe województw
poznańskiego i kaliskiego, t. 1 (1962), ekonomisty i prawnika, profesora Wyższej
szkoły Ekonomicznej w Poznaniu, zbigniewa zakrzewskiego (1912–1992) Obrót
towarowy w ujęciu przestrzennym (1962), prawnika specjalizującego się w pra-
wie międzynarodowym, polityka, prof. Krzysztofa skubiszewskiego (1926–2010)
Uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych� Przegląd zagadnień i ana-
liza wstępna (1965), historyka mediewisty, prof. antoniego Gąsiorowskiego
Urzędnicy wielkopolscy 1385–1500 (1968).
Po stefanie Weymanie Wydawnictwo objął Jerzy Wisłocki (1928–2008),
główny redaktor wydawnictw w latach 1972–1983, historyk i prawnik, archiwista,
bibliotekarz, wydawca, społecznik, absolwent Wydziału Prawa na Uniwersytecie
Poznańskim, profesor w UaM, organizator i kierownik Wydawnictwa naukowego
UaM, dyrektor Biblioteki Kórnickiej. Redaktorstwo Jerzego Wisłockiego przy-
padło na trudny czas w dziejach PtPn. W towarzystwie pracę zakończyło
kilka komisji, a to spowodowało likwidację kilku opracowywanych przez nie
serii wydawniczych. Efektem było zmniejszenie liczby publikacji, choć w dal-
szym ciągu ukazywały się i czasopisma, i prace zwarte. swoje książki wydawali
tu wybitni uczeni, jak np. historyk, etnolog i etnograf, prof. Maria Paradowska
(1932–2011) Polskie relacje o Iraku w wieku XIX jako źródło etnograficzne
(1973), historyk sztuki, późniejszy dyrektor Muzeum narodowego w Poznaniu,
prof. Konstanty Kalinowski (1935–2002) Gloryfikacja panującego i dynastii
w sztuce Śląska XVII i XVIII wieku (1973), geograf specjalizujący się w hydrologii
i gospodarce wodnej, prof. alfred Kaniecki (1941–2016) Dynamika rzeki w świe-
tle osadów trzech wybranych odcinków Prosny (1976), językoznawca, badacz gwar
wielkopolskich, gwary miejskiej Poznania i nazewnictwa miejscowego Poznania,
prof. zygmunt zagórski (1926–2013) Studia nad rozwojem językoznawstwa
polskiego od końca XVIII wieku do roku 1918 (ze szczególnym uwzględnieniem
Wielkopolski) (1981), historyk mediewista, badacz dziejów Poznania, później-
szy, w latach 2005–2012 prezes PtPn, prof. Jacek Wiesiołowski (1940–2016)
Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania (1982), historyk sztuki,
Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła
283
mediewista, późniejsza, w latach 1996–1999, prezes PtPn, prof. alicja Karłowska-
-Kamzowa (1935–1999) Malarstwo gotyckie Europy środkowo-wschodniej (1982).
okres przed zmianą systemu politycznego w Polsce zamknęło redaktorstwo
Wojciecha Ryszarda Rzepki (1940–2008), głównego redaktora w latach 1983–1990,
polonisty, językoznawcy specjalizującego się w historii języka polskiego, badacza
i edytora zabytków piśmiennictwa staropolskiego, profesora UaM. W tych trudnych
latach 80. XX wieku towarzystwo poza regularnie wydawanymi „sprawozdaniami
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”, kilkoma seriami i czasopismami
(np. „Roczniki Dziejów społecznych i Gospodarczych”, „Roczniki Historyczne”,
„Lingua Posnaniensis”, „slavia occidentalis”, „Badania Fizjograficzne nad Polską
zachodnią”) publikowało też monografie i prace zbiorowe, m.in.: prawnika, prof.
Jacka sobczaka Położenie prawne ludności tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim
(1984), ekonomisty, prof. zbigniewa zakrzewskiego Kształcenie dla potrzeb gospo-
darki (1985), językoznawcy, badaczki języka Polonii, prof. Barbary szydłowskiej-
Ceglowej (1925–2003) Studia językoznawcze nad pamiętnikami emigrantów (1988),
historyka, prof. Jana Piskorskiego Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII
i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie
(1990) czy też pracę trojga autorów, historyków sztuki, Jerzego Domasławskiego,
alicji Karłowskiej-Kamzowej i adama Labudy Malarstwo gotyckie na Pomorzu
Wschodnim (1990). natomiast w 1986 roku został wydany Kodeks dyplomatyczny
Wielkopolski, t. 7 (wydali i opracowali antoni Gąsiorowski i Ryszard Walczak,
komentarzem opatrzył antoni Gąsiorowski, 1986).
W okresie powojennym, mimo trudności związanych z koniecznością odbu-
dowy Wydawnictwa i całego towarzystwa, uciążliwych zmian systemowych wpro-
wadzonych przez ówczesne władze i Pan, Wydawnictwo PtPn opublikowało
w latach 1945–1989 ponad półtora tysiąca pozycji, czyli – jak obliczył Ryszard
Marciniak – prawie piętnastokrotnie więcej niż w okresie międzywojennym17.
Jednak całkowita zmiana w sytuacji Wydawnictwa nadeszła dopiero w latach
90. XX wieku i w następnych. Przyniosły one swobodę działania, likwidację cenzury,
uwolnienie od merytorycznego podporządkowania Pan. okres ten otwiera krótkie,
bo dwuletnie redaktorstwo Jerzego Świdzińskiego, redaktora w latach 1990–1992,
historyka literatury, zwłaszcza okresu romantyzmu, profesora UaM. W tym cza-
sie wydawane były wymieniane już wcześniej czasopisma o ugruntowanej w nauce
pozycji. W dalszym ciągu drukowano „sprawozdania Poznańskiego towarzystwa
Przyjaciół nauk”, a także nieliczne monografie i prace zbiorowe w ramach prac
poszczególnych komisji, np. polonisty, dydaktyka, prof. Lecha słowińskiego (1922–
2005) Z dziejów nauczania literatury w gimnazjach Wielkiego Księstwa Poznańskiego
(1991), historyka sztuki tadeusza Żuchowskiego Patriotyczne mity i toposy�
Malarstwo niemieckie lat 1800–1848 (1991). od 1992 roku oficyna została wydawcą
Słownika historyczno-geograficznego województwa poznańskiego w średniowieczu
pod red. antoniego Gąsiorowskiego, przygotowywanego przez Pracownię słownika
Historyczno-Geograficznego Wielkopolski instytutu Historii Pan.
Po Jerzym Świdzińskim wydawnictwo przejął Jan Maria Piskorski, redak-
tor w latach 1992–2005, historyk specjalizujący się w dziejach kolonizacji
17 R. Marciniak, Prezesi Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ich myśl i dzieło, Poznań 2006, s. 87.
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
284
i migracji, politolog, wydawca, publicysta, absolwent historii, archiwistyki i filolo-
gii klasycznej na UaM, zawodowo związany wpierw z zakładem Historii Pomorza
instytutu Historii Pan w Poznaniu, następnie z instytutem Historii i stosunków
Międzynarodowych na Uniwersytecie szczecińskim. i właśnie od 1992 roku obser-
wujemy prężny rozwój oficyny. oprócz wydawanych wcześniej czasopism i serii
wydawniczych do planu wydawniczego weszły kolejne czasopisma: w 1994 roku
„slavia antiqua. Rocznik poświęcony starożytnościom słowiańskim” (wcześniej
wydawany przez inne instytucje) pod redakcją znanych archeologów Witolda
Hensla (1917–2008) i zofii Hilczer-Kurnatowskiej (1932–2013), a w 1999 roku
rozpoczęto współpracę z Katedrą i Kliniką neurochirurgii akademii Medycznej
przy druku „neuroskopu”. W 1995 roku główny redaktor zainicjował nową serię
wydawniczą „Wznowienia”. Rok 1996 przyniósł kolejną serię – „Poznańskie
spotkania Językoznawcze”, której pierwszymi redaktorami byli poloniści, języko-
znawcy, profesorowie zdzisława Krążyńska i zygmunt zagórski. od roku 1998
ukazywały się kolejne tomy poczytnej, popularnonaukowej serii „Mała Biblioteka
PtPn”. Ponadto Wydawnictwo publikowało liczne monografie autorskie i tomy
zbiorowe, zwłaszcza z zakresu nauk humanistycznych – historii i filologii, by
przywołać dla przykładu: historyków mediewistów tomasza Jurka (Obce rycer-
stwo na Śląsku do połowy XIV wieku, 1996), tomasza Jasińskiego (Najstarsze
kroniki i roczniki krzyżackie dotyczące Prus, 1996) i Karola Modzelewskiego
(Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wieku, 2000), starożytnika
stefana zawadzkiego (Ze studiów nad chronologią Babilonii� Koniec VII – począ-
tek V wieku przed Chr�, 1996), geografa i hydrologa alfreda Kanieckiego (Poznań�
Dzieje miasta wodą pisane, 2004), historyka, politologa i kulturoznawcę Roberta
trabę („Wschodniopruskość”� Tożsamość regionalna i narodowa w kulturze politycz-
nej Niemiec, 2005; książka otrzymała nagrodę KLio iii stopnia). Ukazywały się
też kolejne tomy Historii Pomorza pod red. Gerarda Labudy oraz następne części
Słownika historyczno-geograficznego województwa poznańskiego w średniowieczu.
W 2005 roku nastąpiła zmiana głównego redaktora wydawnictw. Walne zabra-
nie funkcję tę powierzyło alicji Pihan-Kijasowej, poloniście, językoznawcy, history-
kowi języka polskiego, profesorowi UaM, która sprawowała ją do roku 2011. nowa
główna redaktor przejęła Wydawnictwo działające bardzo prężnie i współpracu-
jące z wieloma wybitnymi badaczami. zbliżał się jubileusz 150-lecia działalności
towarzystwa, który wyznaczył kierunek prac Wydawnictwa. W 2006 roku zaczęła
się ukazywać redagowana przez alicję Pihan-Kijasową nowa seria „Klasycy nauki
Poznańskiej”, mająca promować naukowe tradycje stolicy Wielkopolski. seria
była wydawana we współpracy z kilkoma instytutami badawczymi i uczelniami
Poznania. Drugą serią, której pierwszy tom (Statuty Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk 1856–1997) ukazał się w 2007 roku, były „Źródła do Dziejów
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk”. natomiast w 2008 roku Wydawnictwo
rozpoczęło publikację serii „Polemika Krytycznoliteracka w Polsce”. Ponadto
Komitety Redakcyjne powierzyły Wydawnictwu PtPn wydawanie kolejnych cza-
sopism: „Biuletynu Historii Wychowania” i w 2009 roku „Poznańskich studiów
Polonistycznych. seria Językoznawcza”, i wkrótce „seria Literacka”. Rozszerzyła
się więc znacząco oferta czasopism i serii publikowanych przez Wydawnictwo
PtPn. Ponadto, tak jak dotychczas, drukowano wiele autorskich monografii, prac
Wydawnictwo Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk – ludzie i dzieła
285
zbiorowych, tomów pokonferencyjnych, by dla przykładu przywołać książki: teo-
retyka i historyka kultury muzycznej, krytyka muzycznego Magdaleny Dziadek
Opera poznańska 1919–2005� Dzieje sceny i myśli (2007), historyka sztuki zenona
Pałata Architektura a polityka� Gloryfikacja Prus i niemieckiej misji cywilizacyj-
nej w Poznaniu na początku XX wieku (2011), historyka literatury zbigniewa
Golińskiego (1925–2008) Kalendarz życia i twórczości Ignacego Krasickiego, t. 1–2,
do druku przygotowała Magdalena Górska (2011) czy Idy marcowe 2050 lat później
pod red. starożytnika Leszka Mrozewicza (2008).
okres po 2011 roku przyniósł częste zmiany na stanowisku głównego redak-
tora wydawnictw. Po alicji Pihan-Kijasowej funkcję tę objęła polonistka, histo-
ryk literatury, prof. Barbara Judkowiak (od czerwca 2011). Po kilku miesiącach
z funkcji zrezygnowała (luty 2012), a jej miejsce zajął ekonomista dr Paweł
Marszałek, który doprowadził Wydawnictwo do kolejnego walnego zebrania spra-
wozdawczo-wyborczego w 2014 roku (od maja 2012 do czerwca 2014). Wówczas
funkcję głównego redaktora powierzono historykowi, dr hab. Danucie Konieczce-
-Śliwińskiej, która prowadziła Wydawnictwo do czerwca 2015 roku, po czym
objął je polonista, historyk literatury i teatrolog, dr hab. Krzysztof Kurek. Mimo
częstych zmian głównego redaktora Wydawnictwo działało sprawnie, choć zmu-
szone było ograniczyć liczbę wydawanych prac. Głównym powodem były (i są)
kłopoty finansowe. Ministerstwo nauki i szkolnictwa Wyższego, które przez wiele
lat było głównym sponsorem towarzystwa, wpierw ograniczyło dotacje wydaw-
nicze, by w końcu ostatecznie je zlikwidować. Wydawnictwo stara się jednak
przetrwać. Wprawdzie produkcja została zmniejszona, ale nowe prace ciągle się
ukazują, np. archeologa Macieja Kaczmarka Epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-
-Kujawskiej w świetle interregionalnych kontaktów wymiennych (2012), historyka
mediewisty Dariusza andrzeja sikorskiego Początki Kościoła w Polsce� Wybrane
problemy (2012) i Wczesnopiastowska architektura sakralna (2012), muzykologa
Marcina Gmysa, Harmonie i dysonanse� Muzyka Młodej Polski wobec innych sztuk
(2012), Elżbiety Jastrzębowskiej Podziemia antycznego Rzymu (2014), opracowa-
nie źródłowe adama Kozaka Najstarsza pleszewska księga radziecka� Zapiski z lat
1485–1519 (2014), Nie zagaśnie pamięć o Waszej pracy”� Założyciele Uniwersytetu
Poznańskiego pod red. alicji Pihan-Kijasowej i Danuty Konieczki-Śliwińskiej
(2016). W ostatnich latach Wydawnictwo opublikowało też kilka przekładów prac
naukowych badaczy zachodnioeuropejskich, rosyjskich i ukraińskich, np. stanleya
Fisha Profesjonalna poprawność� Badania literackie a polityczna zmiana (2012)
w tłumaczeniu stanisława Wójtowicza; Wielfrieda stroha Łacina umarła, niech
żyje łacina! Mała kwestia wielkiego języka (2013) w tłumaczeniu dr aleksandry
ardt, Władymira Rabinowicza Żydzi w przedwojennym Irkucku� Zmieniająca się
mniejszość w zmieniającym się społeczeństwie (2014) czy Mariny Kysztymowej
Kreacja wizerunku osobowego� Podstawy psychosemiotyki image’u (2013).
W ciągu swojej 160-letniej działalności Wydawnictwo opublikowało sporo
ponad 4 tys. pozycji bibliograficznych. są to czasopisma, serie wydawnicze i druki
samoistne (monografie autorskie i tomy zbiorowe). ich autorami są zarówno znani,
wybitni badacze nie tylko z poznańskiego środowiska naukowego, ale i z zagranicy,
jak i adepci różnych dyscyplin, dopiero stawiający pierwsze kroki w nauce. Wysoki
poziom wydawanych prac (co potwierdzają uzyskiwane nagrody na targach książki
alicja Pihan-Kijasowa, Dobrosława Gucia
286
i wystawach) jest zasługą, jak wcześniej odnotowałyśmy, autorów powierzających
oficynie swoje dzieła oraz ludzi pracujących na jej rzecz, jednak nie tylko (głów-
nych) redaktorów. Rolę nie do przecenienia odgrywają pracownicy działu redak-
cji, których zadaniem jest organizowanie prac w Wydawnictwie i czuwanie nad
ich przebiegiem, dobieranie redaktorów językowych, korektorów oraz grafików do
każdej powierzonej pracy. tych Wydawnictwo nie zatrudnia na umowę o pracę;
współpracuje z gronem doświadczonych osób, którym prace te zleca. Podobnie
skład techniczny i druk książek wykonywany jest w firmach zewnętrznych. tak więc
książka, która dociera do czytelnika, jest dziełem nie tylko jej autora, ale też zespołu
wydawniczego, który powierzonemu tekstowi nadaje ostateczny kształt edytorski.
Pośrednikiem zaś między wydawcą książki a czytelnikiem jest od lat pracownik
działu dystrybucji Wydawnictwa, troszczący się o to, by każda książka jak najszyb-
ciej trafiła do odbiorcy oraz była dostępna w liczących się księgarniach w całej Polsce.
abstract
The Publishing House of the Poznań Society of Friends of Science
– The People and their Works
The Publishing House of the Poznań society of Friends of science, Wielkopolska’s
oldest organization of its kind in continuous operation (its operations were only
suspended once, for the duration of World War ii) commenced to perform the
duties set forth in its charter shortly after the society was established. it began by
publishing small leaflets containing calls to the public to contribute to its work. The
first task it accomplished, one set forth in its charter, was to publish the periodical
Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Annals of the Poznań Society of
Friends of Science). its publisher and sponsor was the Publishing House’s first editor
Władysław niegolewski. During its 160-year history, the House put out more than
4,000 titles, which ranged from periodicals and collective volumes to monographs.
Their authors were famous outstanding researchers from Poznań and beyond as well
as those taking their first baby-steps in their respective fields of science. at the time,
the project was overseen by 24 editors (in-chief). it is difficult to overestimate the
role in its publishing played by the institution’s editorial office. Their job was to orga-
nize the work on the texts entrusted to them, select language editors, proof-readers,
typesetters and graphic artists; the printing house was also charged with completing
the final stage of the job, i.e. the printing of the books. also engaged in the process
was a distribution department, which played the role of a middleman between the
publisher and the reader. The Publishing House of the Poznań society of Friends of
science is well-known and celebrated in the scientific community. This is evidenced,
among other things, by the numerous awards it has received at scientific book fairs.
translated by Krzysztof Kotkowski
287
Magdalena Warkoczewska
zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa
Przyjaciół nauk 1857–1922
I�
idea muzeum jako świątyni narodowych pamiątek formowała się
w Wielkopolsce od początku XiX wieku, inspirowana romantycznym rozu-
mieniem historii i chęcią zachowania polskiego dziedzictwa, zagrożonego
w porozbiorowej rzeczywistości1. zrealizowało ją towarzystwo Przyjaciół nauk
Poznańskie, które od początku skupiło w sobie główny nurt polskiej aktywności
naukowej i kulturalnej w Poznańskiem. Utworzenie „Muzeum starożytności
Polskich i słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim” uchwalił już w chwili
swego powstania w 1857 roku Wydział nauk Historycznych i Moralnych PtPn.
nawiązując do wcześniejszych koncepcji, postanowiono zbierać obiekty arche-
ologiczne czy to „znajdowane w starożytnych grobach żalami nazywanych”,
czy „należące do obrzędów pogańskich […] jako posągi bożyszcz”, wszelkie
zabytki średniowieczne i późniejsze, pamiątki po wybitnych postaciach naro-
dowej historii, monety, medale, wreszcie – „pomniki krajowe sztuk pięknych
i rękodzieł”2. Bezpośrednio po zawiązaniu się w roku 1857 Wydziału nauk
Przyrodniczych postanowiono także założyć Muzeum Historii naturalnej
poświęcone „płodom przyrodzonym Polski”3. oczywiste było też powołanie
biblioteki.
1 szerzej o tym zob. M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
[w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu� Katalog wyst-
awy, Poznań 1982, s. 9–31. niniejszy artykuł jest zmienioną wersją tego tekstu. Wystawa pt. Zbiory Poznań-
skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu, zorganizowana w 125. rocznicę
założenia towarzystwa, powstała w bardzo trudnym czasie. na poziomie edytorskim katalogu odbiły się
braki dosłownie wszystkiego. Fatalny, gazetowy papier wpłynął na jakość druku i ilustracji. Jednak dzięki
temu, że na wystawie i w katalogu zaprezentowano wszystkie działy kolekcji (choć w dużym wyborze),
uwydatniono ogrom dzieła, jakiego podjęli się założyciele PtPn i jakie później nie bez trudu realizowali.
autorom wystawy z 1982 r. najważniejsze wydawały się przyświecające im koncepcje płynące z ducha
romantyzmu. to te wątki, które opisał i zdefiniował z. Żygulski jun. Dzieje zbiorów puławskich� Świą-
tynia Sybilli i Dom Gotycki, „Rozprawy i sprawozdania Muzeum narodowego w Krakowie” 1962, nr 7.
nowsze publikacje o historii polskiego kolekcjonerstwa przyjmują nieco inną, lecz nie mniej interesu-
jącą perspektywę badawczą, zob. Miłośnictwo rzeczy� Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich
w XIX wieku, red. K. Kłudkiewicz, M. Mencfel, Warszawa 2014.
2 Program zbieractwa Muzeum starożytności por. a. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Pozna-
niu w latach 1857–1927, „Roczniki PtPn” (dalej: „Roczniki”), t. L, s. 260.
3 tamże, s. 176.
Magdalena Warkoczewska
288
Połączenie Muzeum starożytności, Biblioteki i Gabinetu Historii naturalnej
wskazuje, że na koncepcję uczonych skupionych w PtPn wpływać mogły wzory
muzeów w Budapeszcie (1802) i w Pradze (1818), a także powstałego w 1852 roku
Muzeum Germańskiego w norymberdze, opartego na bardzo szerokiej koncep-
cji zbiorów prehistorycznych, pomników kultury starogermańskiej, fragmentów
architektonicznych, mebli, pieców, kafli, broni i numizmatów, a także książek
i okazów przyrodniczych4. zarówno program zbieractwa, jak i interesująca ekspo-
zycja tego muzeum, znanego niewątpliwie wielu Wielkopolanom, mogły oddzia-
łać na wyobraźnię działaczy Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, dla któ-
rych po zarysowaniu teoretycznych koncepcji i wynikających z nich praktycznych
wskazań najważniejsza stała się troska o powiększenie zbiorów.
Podstawą ich stały się, jak wynika to ze Sprawozdania zamieszczonego w pierwszym
tomie „Roczników PtPn”, przekazane przez Władysława Kozłowskiego z szamotuł
resztki zbiorów dawnego towarzystwa zbieraczów starożytności. znajdowało się
wśród nich: 16 przedmiotów żelaznych, po większej części starożytnych zbroi, 35 urn
i łzawic, 17 monet i 2 papierowe banknoty z roku 1794, 2 medale, 2 książki, ponadto
kilka zwojów akt byłego towarzystwa szamotulskiego i szafa do książek.
zbiorom przyrodniczym początek dał zestaw mineralogiczny ofiarowany
i ułożony przez tytusa Działyńskiego. Wpłynęło także wiele książek. Lista ofiaro-
dawców zamieszczona w „Rocznikach” jest dosyć długa (ok. 150 osób), a przed-
mioty, które przekazywali do zbiorów towarzystwa, świadczą o tym, co uważano
za przedmiot zabytkowy lub za pamiątkę, która winna znaleźć się w muzeum.
tak więc np. Władysław niegolewski przekazał „tabakierkę złotą, pamiątkę po
ks. Józefie Poniatowskim”, Marceli Motty spinkę starożytną, antoni szymański
„sznurek z kutasami od laski jenerała Kniaziewicza”, a Franciszek Przyborowski
„kawałek materii z sukni Czarnieckiego, pamiątkę z grobu tegoż hetmana”5. zbiory
archeologii krajowej Wydział nauk Historycznych i Moralnych miał nadzieję
powiększać planowo, urządzając tzw. „wycieczki archeologiczne”, podczas których
zamierzano zapoznawać się z różnymi odkryciami.
W tym początkowym okresie towarzystwo korzystało z gościnności Rogera
Raczyńskiego i Biblioteki Raczyńskich. zbiory stłoczone były wówczas na niewiel-
kiej przestrzeni, dopiero w roku 1860 uzyskano cały parter gmachu. Po śmierci
Rogera w roku 1864 zarząd towarzystwa musiał się liczyć z koniecznością opusz-
czenia lokalu; ostatecznie, po kilku latach różnych starań i sporów z Kuratorium
Biblioteki, towarzystwo w roku 1870 opuściło zajmowane dotąd pomieszczenia.
Jak wyglądało rozmieszczenie eksponatów w pokojach Biblioteki Raczyńskich, nie
wiemy. Kolekcja w tym czasie rozrosła się znacznie i według spisu ukończonego
20 marca 1869 roku liczyła: 5 obrazów olejnych, 380 rycin, litografii itp., 3 popier-
sia gipsowe, 15 pamiątek historycznych po sławnych mężach, 749 przedmiotów
archeologicznych, 2984 numizmaty, 7865 książek, 33 dokumenty oryginalne na
pergaminie, 2378 okazów w gabinecie historii naturalnej6.
4 „Roczniki”, t. ii, Sprawozdania za lata 1860–1862, s. 782; V. Plagemann, Das deutsche Kunstmuseum 1790–
1870, München 1962, s. 29.
5 „Roczniki”, t. i, s. 604 i n.
6 „Roczniki”, t. iV, Sprawozdanie od lipca 1866 do kwietnia 1869, s. 366–367.
ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922
1. Jan Matejko, Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, 1886 r.,
ze zb. PTPN w Muzeum Narodowym w Poznaniu
Do roku 1868 całością opiekowali się kolejno: przez krótki czas Maksymilian
Studniarski, pierwszy przewodniczący Wydziału Historycznego, po nim
w latach 1858-1866 Albin Gorecki, następnie Władysław Wierzbiński od 1866
do 1868. W roku 1868 na stanowisko konserwatora powołany został Hieronim
Feldmanowski (1822-1885). O ile jego poprzednicy nie wpłynęli zapewne w spo-
sób decydujący ani na program zbieractwa, ani na kształt Muzeum, ani na opra-
cowanie zbiorów, o tyle zasługi Feldmanowskiego na wszystkich tych polach były
ogromne. Początek jego działalności przypadł na okres przełomowy dla dziejów
Muzeum. W roku 1870 bowiem Seweryn Mielżyński, nabywszy zbiory Edwarda
Rastawieckiego, znakomitego kolekcjonera i uczonego z Warszawy, przeka-
zał je Towarzystwu. Od tego momentu w sposób zasadniczy zmienił się profil
i zakres zainteresowań Muzeum. Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich,
które kładło nacisk szczególnie na „archeologię krajową” w najszerszym rozu-
mieniu tego terminu, uzyskało teraz wiele bardzo cennych dzieł sztuki, ponad
200 obrazów, ok. 4 tys. szkiców, 3088 rycin, 4249 monet i medali. W roku 1871
Seweryn Mielżyński testamentem przekazał także Towarzystwu własne zbiory,
gromadzone przez wiele lat. Po śmierci Seweryna w roku 1872 żona ofiarowała
289
Magdalena Warkoczewska
290
towarzystwu (1873) „bardzo piękny zbiór rycin, szkiców i studiów oryginalnych,
akwareli i fotografii, razem ok. 5000 sztuk”7, a rok później, po śmierci Franciszki
z Wilkxyckich Mielżyńskiej, spadkobiercy zgodnie z wolą s. Mielżyńskiego prze-
wieźli do Poznania także tzw. galerię miłosławską, w której było 170 obrazów
mistrzów europejskich.
tak więc towarzystwo Przyjaciół nauk dzięki hojnemu mecenasowi w ciągu
kilku lat nie tylko powiększyło w sposób bardzo wydatny zbiory, ale przede
wszystkim uzyskało wiele cennych dzieł, które w sposób zupełnie odmienny okre-
śliły profil placówki na następny okres. odtąd, wśród trzech członów zbiorów,
jakie stanowiły Biblioteka, Muzeum Historii naturalnej i Muzeum starożytności
Polskich i słowiańskich, ciężar starań i wysiłków towarzystwa, a także społecz-
nych zainteresowań spoczął głównie na Bibliotece i zbiorach historyczno-arty-
stycznych. W tym też czasie po raz pierwszy pojawiło się określenie „muzeum
narodowe”, którego zadaniem było pomieszczenie „bogatych zbiorów literatury,
sztuk pięknych i archeologii”8.
Uzyskanie cennej galerii i wielu innych obiektów, a zarazem dotkliwe trud-
ności lokalowe spowodowane koniecznością opuszczenia Biblioteki Raczyńskich
uświadomiły członkom towarzystwa, że dla dalszego rozwoju prac naukowych,
kontynuowania zbieractwa i publicznego udostępnienia zbiorów konieczne jest
posiadanie własnej siedziby. na okres tymczasowy kolekcję umieszczono w kilku
pomieszczeniach na drugim i trzecim piętrze Bazaru (zajęto razem osiem pokoi).
nie udało się tam jednak pokazać nawet całości galerii.
W roku 1872, również dzięki donacji Mielżyńskiego, towarzystwo uzyskało
wreszcie własny, niewielki dom przy ul. Młyńskiej, do którego przeniesiono zbiory,
jednak jak pisał ówczesny prezes towarzystwa Karol Libelt, były one „tak obszerne,
że aby mogły być otwarte na użytek publiczny, potrzebują własnego gmachu”9.
5 maja 1874 roku położony tam został kamień węgielny pod gmach towarzystwa,
w którego dziejach rozpoczęła się wówczas trudna „epoka budowlana”10, zakoń-
czona otwarciem Muzeum 8 listopada 1882 roku. zanim jednak ten moment
nastąpił, trwały równolegle usilne prace nad porządkowaniem i katalogowaniem
ogromnego zbioru. istotnie, Biblioteka obejmowała już przeszło 20 tys. tomów,
„Muzeum kilka tysięcy samych wykopalisk […] skromny zbiór broni starożytnej,
kilkanaście wyrobów sztuki dawniejszej, piękny i cenny zbiór numizmatyczny, a ze
znanego już najwspanialszego daru śp. Mielżyńskiego […] galerię obrazów liczącą
230 obrazów olejnych, akwarelów, miniatur i gwaszów i ok. 10 tys. rycin, szkiców
oryginalnych, studiów rysowanych i malowanych, fotografii, drzeworytów itp.”11.
obok największego ilościowo i najcenniejszego daru Mielżyńskich wpływały
do Muzeum eksponaty od wielu innych osób, i to często z kręgów mieszczaństwa
7 Cyt. za: a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 288.
8 K. Libelt, Listy, zebrał, oprac. i wstępem poprzedził z. Grot, Warszawa 1978, s. 585, List do augusta
Kościelskiego z maja 1874 r.
9 K. Libelt, Listy, dz. cyt., s. 587, List do a. sapiehy z maja 1874 r.
10 określenie a. Wojtkowskiego, dz. cyt., s. 294; por. z. ostrowska-Kębłowska, Gmach Poznańskiego Towa-
rzystwa Przyjaciół Nauk [w:] zbiory…, dz. cyt., s. 43–55.
11 H. Feldmanowski, Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Dziennik Poznański” 1874, nr 5, s. 3.
zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922
291
lub inteligencji, a więc od ludzi dysponujących nieporównanie skromniejszymi
możliwościami finansowymi. szczególnie ciekawy jest przykład Wojciecha
Janowicza, kasjera zatrudnionego w Konsystorzu poznańskim12, członka
towarzystwa, który w roku 1860 lub 1862 zakupił osiem obrazów olejnych,
jeden pastel i jedną akwarelę na aukcji zbiorów dwóch znakomitych poznańskich
kolekcjonerów ks. W. Kilińskiego i J. Rejewskiego13 i w roku 1886 ofiarował je
towarzystwu. Choć nie wszystkie ówczesne atrybucje, wskazujące na tak znako-
mitych mistrzów jak Pinturicchio, Caravaggio czy Van Dyck, przetrwały, ale i tak
niektóre z nich, jak np. Vinckboonsa Powrót z Golgoty, zawsze należały do cenniej-
szych dzieł w galerii.
Główny ciężar prac dokumentacyjnych i inwentaryzatorskich spoczywał na
konserwatorze Hieronimie Feldmanowskim, sprawującym ten urząd do śmierci
w roku 1885, z przerwą w latach 1882–1883. ze znaczenia prac konserwatora
zdawał sobie sprawę zarząd towarzystwa. W roku 1880 opracował w związku
z tym regulamin, w myśl którego do obowiązków urzędnika pełniącego tę funk-
cję należało m.in. czuwanie nad bezpieczeństwem zbiorów i budynku, utrzymy-
wanie porządku, przyjmowanie darów i katalogowanie zbiorów, a także utrzy-
mywanie kontaktów naukowych z osobami lub instytucjami zainteresowanymi
kolekcją. Feldmanowskiego określano współcześnie jako człowieka bez reszty
oddanego swej pracy, odznaczającego się „aż do przesady posuniętą pieczoło-
witością” o zbiory, wykazującego „skrzętność w zbieractwie”14. Jego zasługi dla
kolekcji towarzystwa są nie do przecenienia. zabiegał o powiększenie zbiorów,
wielokrotnie przy licznych przeprowadzkach był zmuszony je porządkować. Przy
katalogowaniu i opracowaniu wykazywał sporo inicjatywy badawczej. sam zajmo-
wał się m.in. opracowaniem zbiorów przedhistorycznych, numizmatycznych oraz
kolekcją rycin „układając katalog z licznemi objaśnieniami”15, rozpoczynając od
najcenniejszego zespołu rycin Jeremiasza Falcka. spod pióra Feldmanowskiego,
który przy opracowaniu zapewne korzystał z dzieła Rastawieckiego i z rękopisu
Mielżyńskiego, wyszedł w roku 1881 pierwszy katalog obrazów malarzy polskich
przygotowany na otwarcie galerii. zawiera on zaopatrzone w podstawowe dane
opisy 231 obrazów olejnych, 120 rysunków i akwarel itp. oraz kilkanaście minia-
tur. Katalog przeznaczony dla zwiedzających był spisem „tylko tych obrazów,
które po ścianach sal naszego muzeum rozwieszone”16. stanowi więc ważne źródło
dla rekonstrukcji ekspozycji.
Jako pierwsza otwarta została „Galeria artystów i rzeczy polskich” już w maju
1881 roku17. Mieściła się w specjalnie dla tego celu zaprojektowanej sali na ostatniej
kondygnacji gmachu podwórzowego. Posiadała korzystne dla ekspozycji obrazów
12 „Posener Wohnungs – anzeiger”, 1860, 1868, 1876.
13 Verzeichniss (!) der Oeigemaelde des verstorbenen Domprobst und General Vikar Kiliński und des Gutsbe-
sitzers Rejewski in Posen, Posen 1860.
14 „Roczniki”, t. XV, s. 25.
15 „Roczniki”, t. Xii–XiV, Sprawozdanie z 18 XII 1883, s. 12.
16 [seweryn Mielżyński], Catalogue des tableaux de -la collection de Miłosław, 1871, rkps, archiwum MnP;
Galeria obrazów malarzy polskich znajdująca się w Muzeum im� Mielżyńskich…, Poznań 1881, s. Vi.
17 a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 303 i n.; „Roczniki”, t. Xii–XiV, Sprawozdanie za rok 1881, s. 3.
Magdalena Warkoczewska
292
górne oświetlenie i charakterystyczną przestrzeń zamkniętą wielobocznie na wzór
absydy. tam też umieszczono centralny akcent ekspozycji – portret mecenasa i fun-
datora galerii seweryna Mielżyńskiego pędzla Leona Kaplińskiego, ujęty w deko-
rację w rodzaju wieńca z laurowych liści. Pod nim zaś znalazły się dwa płótna,
które zapewne wyrażały program twórców galerii. nie przypadkiem bowiem i nie
ze względów estetycznych na centralnej ścianie tej świątyni, panteonu narodo-
wego, znalazła się Przysięga Kościuszki na Rynku Krakowskim smuglewicza i Bitwa
pod Maciejowicami Plerscha. ideową wymowę ekspozycji podkreślają wystawione
na osi rzeźby – popiersie Kopernika (Mariana Jaroczyńskiego) i miniatura posągu
pierwszych władców Polski ze złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej. Lokalny
poznański akcent, służący podkreśleniu zainteresowań regionalnych, stanowił
umieszczony na środku sali model poznańskiego ratusza wykonany w roku 1852
w cynku przez mistrza kotlarskiego Karola Bitterlicha. na ścianie przeciwległej
znalazły się monumentalne kartony M.a. Piotrowskiego z cyklu Dzieje cywilizacji.
na ścianach bocznych galerii zawieszono obrazy bardzo gęsto, od wysokości ok.
1,5 m od podłogi aż do sufitu. nie wydaje się, aby było możliwe uchwycenie jakie-
goś wewnętrznego porządku, który twórcy ekspozycji starali się utrzymać. obrazy
były przemieszane pod względem chronologicznym i tematycznym. W organiza-
cji ekspozycji kierowano się zapewne przede wszystkim zasadą emocjonalnych
i intelektualnych skojarzeń oraz subiektywnych wrażeń estetycznych. Uzupełniało
ekspozycję kilka rzeźb. o dbałości organizatorów o utrzymanie prawidłowych
warunków konserwatorskich świadczą m.in. zasłony chroniące od szkodliwego
dla niektórych dzieł nadmiaru światła słonecznego.
„Galeria artystów polskich”18, oparta w głównym zrębie na kolekcji Edwarda
Rastawieckiego, niewielkiej liczbie płócien zebranych przez Mielżyńskiego, uzu-
pełniana dziełami artystów współczesnych, stała się przedmiotem słusznej dumy
zarządu PtPn. W sprawozdaniu za rok 1882 pisano: „Galerię artystów polskich
[…] ułożono jak najdokładniej i opatrzono drukowanym katalogiem. Równie
członkowie, jak goście zwiedzający dość licznie tę galerię oddają zasłużone
pochwały podjętej w tej mierze pracy przez jednego z członków zarządu”. Był
nim niewątpliwie Wawrzyniec Benzelstjerna Engeström, od roku 1882 sekretarz
generalny towarzystwa. Poeta i tłumacz, słuchacz wykładów Józefa Kremera,
przyjaciel Józefa ignacego Kraszewskiego, przywiązywał wielką wagę do zbiorów
sztuki i pamiątek narodowych i przez wiele lat nadawał główny kierunek działaniu
towarzystwa na tym polu. swoim poglądom na temat znaczenia galerii dał wyraz
w wystąpieniu na zebraniu towarzystwa Przemysłowego w lutym 1882 roku:
„Myśl poważna Rastawieckiego, serdeczną dłonią Mielżyńskich w spuściźnie
dana, na wielkopolskiej ziemi czynem się staje i otworzyły się nam podwoje jedy-
nej na całą Polskę galerii narodowej – galerii artystów polskich, której wyłącznym
zadaniem i celem – badanie i przedstawienie historii estetyki naszej”19. Bardziej
rzeczowo niż Engeström ocenił znaczenie galerii konserwator Klemens Kantecki:
18 „Roczniki”, t. Xii–XiV, s. 10, Sprawozdanie z 6 VI 1882� nazwę „Galeria artystów Polskich” zarząd
zatwierdził 29 V 1881 r., zob. a. Wojtkowski, dz. cyt., s. 286.
19 W. Benzelstjerna Engeström, Kilka słów o Edwardzie Rastawieckim i o rzeczywistem znaczeniu naszej
galeryi narodowej w Poznaniu, Poznań 1882.
ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922
2. Lagrenće Louis Jean Franęois, Caritas, XVIII w., ze zb. PTPN
„Nie myślimy przeceniać artystycznej wartości tej galerii, której główna zaleta
polega na tem, że [...] daje niejako obraz stopniowego historycznego rozwoju
polskiego malarstwa”*. Obaj — i konserwator, i sekretarz Towarzystwa — zdawali
sobie sprawę z konieczności stałego uzupełniania galerii o dzieła artystów współ-
czesnych, których brak dotkliwie dawał się we znaki, w czasach gdy malarstwo
polskie mogło się poszczycić poważnymi sukcesami. Towarzystwo apelowało
więc do ofiarności artystów współczesnych, a szczególnie zabiegało o uzyskanie
dzieł Matejki i Grottgera.
Otwarcie całości gmachu i innych działów Muzeum nastąpiło 8 listopada
1882 roku. W przebudowanym gmachu frontowym udostępniono wówczas gale-
rię tzw. miłosławską, grupującą dzieła artystów zagranicznych. O rozmieszczeniu
płócien w tej części Muzeum donoszą tylko skąpe sprawozdania prasowe. Obrazy
zawieszone były zgodnie ze współczesnymi zasadami według szkół, przy czym
wyodrębniono szkołę włoską, holenderską, flamandzką, francuską, staronie-
miecką i hiszpańską. W odrębnych pomieszczeniach znalazły się obrazy z daru
Stefana Ciecierskiego.
Zbiory archeologiczne, które pomagał uporządkować amator, mecenas
Władysław Jażdżewski, umieszczone zostały na parterze w gmachu podwórzo-
wym. Ze sprawozdań Zarządu wynika, że w roku 1883 ekspozycja archeologiczna,
„w której wykopaliska grupami ustawiono””, była gotowa z wyjątkiem kartek
20 Przemówienie konserwatora Kl. Kanteckiego na Otwarciu nowego gmachu 8 X1 1882, „Roczniki?
t. XIIEXIV, s. 53.
21 „Dziennik Poznański” 1882, nr 257, s. 2.
293
Magdalena Warkoczewska
294
z napisami objaśniającymi. Ułożenia zbiorów przyrodniczych podjął się dr Roman
May. nadal jednak z powodu braku miejsca nie udało się – jak to stwierdził pod-
czas uroczystości otwarcia nowych gmachów prezes stanisław Koźmian – urzą-
dzić „gabinetu fizykalnego, gabinetu historii naturalnej, muzeum zabytków histo-
rycznych i kilku innych”22.
Do organizacji muzeum zabytków historycznych, zwanego także muzeum
pamiątek historycznych, bardzo ważnego w społecznych odczuciach, a przy tym
najpełniej nawiązującego do pierwotnej koncepcji z roku 1857, przystąpiono
nieco później. zarząd towarzystwa przywiązywał do tej części ekspozycji wielką
wagę, zwrócił się też do społeczeństwa Wielkopolski z apelem o składanie darów.
Uporządkowaniem zbiorów i ich wyeksponowaniem w pomieszczeniu sąsiadują-
cym z salą posiedzeń zajął się Engeström. otwarcie ekspozycji, której niestety nie
sposób zrekonstruować, nastąpiło podczas publicznego posiedzenia towarzystwa
19 czerwca 1883 roku. Przedstawiając ją, Engeström mówił o pożytkach płyną-
cych z otwarcia działu, który „ogrzeje serca i pokrzepi ducha”, a uczonym służyć
będzie „ku wyświeceniu właściwości narodowych”23. Prezentowano w nim przede
wszystkim takie obiekty, które przez związek z określonymi ludźmi, z określonym
miejscem lub wydarzeniem historycznym, niezależnie od wartości artystycznej,
posiadały wartość skojarzeniową, emocjonalną. Po części znalazły się też w tym
zbiorze obiekty, które zaliczyć by można do tzw. sztuki stosowanej czy rzemiosła
artystycznego, np. różnego rodzaju broń, miecze, hełmy itp., posiadające, nawet
bez związku z historyczną postacią lub wydarzeniem, ów doceniany wówczas
„urok dawności”.
na ekspozycji znalazły się zapewne m.in. „szczątek szaty Dąbrówki […]
pochodzący ze zb. śp. ks. arcyb. Przyłuskiego”, ofiarowany przez Rożnowskiego,
pamiątki z powstań narodowych, jak np. krzyż Virtuti Militari po płk. sikorskim
z roku 1831, ofiarowany przez Drwęską mundur kapitana Rybickiego, „odłam
kartacza spod Książa” ofiarowany przez W. niegolewskiego, pierścionek żelazny
wykonany z kajdan szymona Konarskiego – dar Marii szembekowej ze słupi,
fajansowe talerze z czasów Konstytucji 3 maja z napisem „Viwat Król z narodem”
ofiarowane przez doktorową Matecką, liczne pamiątki po otaczanym prawdzi-
wym kultem doktorze Karolu Marcinkowskim. Dokonano także wówczas jed-
nego z pierwszych zakupów, mianowicie nabyto – w części ze składek społecz-
nych, których zbiórką zajął się „Kurier Poznański” – pastorał srebrny ksieni
Urszuli Kobierzyckiej z klasztoru Cysterek z ołoboku. W następnych latach
napływ obiektów do działu pamiątek był nadal bardzo znaczny, co dało w sumie
chyba zespół przedmiotów ciekawych i rzadkich, w wielu przypadkach niepo-
zbawionych także wartości artystycznej. zauważyć jednak trzeba, że był to dział
stwarzający wyjątkowe możliwości dla różnorakich mistyfikacji, których zresztą
nie brakowało także w innych muzeach.
ostatnim członem Muzeum przy Poznańskim towarzystwie Przyjaciół nauk,
noszącym teraz imię Mielżyńskich, był tzw. Gabinet Kraszewskiego. Wybitny
pisarz zdecydował się bowiem przekazać dla Muzeum przy PtPn niezwykłą
22 „Kurier Poznański” 1882, nr 256, s. 1.
23 „Roczniki”, t. Xii–XiV, Przemówienie Engeströma w dniu 19 IV 1883 r�, s. 34–36.
zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922
295
kolekcję darów, ofiarowanych mu w 1879 roku z okazji 50-lecia pracy pisarskiej
przez przedstawicieli całego społeczeństwa polskiego, różnego stanu, wieku, róż-
nych przekonań politycznych i religijnych, ze wszystkich zaborów24. zbiór przejęto
ostatecznie w roku 1884, natomiast ekspozycja Gabinetu Kraszewskiego przygo-
towana przez Engeströma została otwarta w styczniu 1885 roku. Umieszczono ją
w „osobnej salce frontowego gmachu na ii piętrze”, w sąsiedztwie galerii „miło-
sławskiej”. opis w „Dzienniku Poznańskim” i kilka zachowanych fotografii wnętrz
dają dość dokładny obraz ekspozycji. Wnętrze oddzielone było od reszty Muzeum
ozdobną kutą kratą z monogramem pisarza. Pamiątki jubileuszowe pokazano
w szafach i gablotach specjalnie zaprojektowanych i wykonanych przez firmę
Józefa zeylanda. stworzenie ekspozycji nie było przedsięwzięciem łatwym –
połączenie wielu setek obiektów o bardzo różnej wymowie, wyglądzie, wartości
mogło wywołać ogólne wrażenie niepokoju i przypadkowości. Wydaje się jednak,
że mimo pewnych zastrzeżeń, jakie padały zwłaszcza z powodu stłoczenia zbio-
rów, Engeström osiągnął zamierzony efekt i uzyskał nastrój intymności i szczegól-
nej bliskości pisarza.
Urządzenie Gabinetu Kraszewskiego było zamknięciem pewnego etapu dzia-
łalności zarządu PtPn i konserwatorów. zbiory nie tylko ilościowo pokaźne, ale
i ważne ze względów naukowych, historycznych, narodowych wreszcie znalazły
po wielu latach odpowiednie pomieszczenie i niezłe warunki konserwatorskie.
Częściowo były też już wstępnie opracowane, zwłaszcza obie galerie. Jednocześnie
trwały prace nad skatalogowaniem innych działów – archeologii, gabinetu numi-
zmatycznego i gabinetu rycin. Miało to umożliwić w przyszłości korzystanie z nich
głównie dla celów naukowych.
zbiory towarzystwa, w okresie gdy nie mogły być na stałe udostępniane, poka-
zywano na różnych wystawach, zaznaczając tym obecność kolekcji towarzystwa,
zwłaszcza działu archeologicznego, w nauce polskiej i europejskiej. Wysłano więc
szereg zabytków na wystawę krakowską w roku 1858, trzy lata później uczest-
niczono w wystawie starożytności we Lwowie. ok. 400 eksponatów pokazano
w roku 1880 na wystawie w Berlinie. nie wiadomo natomiast, czy doszedł do
skutku projektowany udział w wystawie w sztokholmie25. W okresie największych
trudności lokalowych towarzystwo odstąpiło część swoich zbiorów archeologicz-
nych do Gabinetu archeologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego i do Muzeum
narodowego w Raperswilu.
II�
otwarcie ostatniego członu stałej ekspozycji w styczniu 1885 roku było począt-
kiem nowego etapu działalności Muzeum. W tym samym roku nastąpiła także
zmiana na stanowisku konserwatora. Po śmierci Hieronima Feldmanowskiego
(1885) urząd ten objął Bolesław Erzepki (1852–1932), człowiek wówczas
młody, posiadający gruntowne wykształcenie i współpracujący już wcześniej
z towarzystwem, zwłaszcza w zakresie archeologii. Lata jego pracy dla zbio-
rów towarzystwa miały ogromne znaczenie – był to przede wszystkim okres
24 D. Cicha, Gabinet Józefa Ignacego Kraszewskiego, Poznań 1974.
25 List H. Feldmanowskiego do J.i. Kraszewskiego z 16 Xii 1874 r., Bibl. Jagiellońska, rkps 6501, k. 179–180.
MAGDALENA WARKOCZEWSKA
intensywnej działalności naukowej,
porządkowania i katalogowania eks-
ponatów. Zbiory rycin w części były
już „uporządkowane wzorowo” jesz-
cze za życia Feldmanowskiego — zbiór
mistrzów włoskich i holenderskich
opatrzono spisem autorów, malarzy
i rytowników. Ułożono także kilkaset
portretów w porządku alfabetycz-
nym. W dziale numizmatyki zostały
spisane wszystkie monety i medale
polskie, przystąpiono do spisywania
duplikatów”.
Nowy konserwator zajmował się
początkowo głównie działem arche-
ologii, dla którego założył księgę
inwentarzową, oraz przystąpił do przy-
gotowania różnych kartotek, np. kata-
logu miejscowości, z których Muzeum
posiadało zabytki. Interesował się
także sprawami konserwacji znajdu-
3. Marian Jaroczyński, Autoportret, 1889 r., jących się często w fatalnym stanie
ze zb. PTPN zabytków. Udostępnieniu zbiorów
archeologicznych dla celów nauko-
wych miały służyć wydawane wspól-
nie z W. Jażdżewskim „Zapiski Archeologiczne Poznańskie” (w latach 1887-1889).
W roku 1893 ukazał się, także z inicjatywy Erzepkiego, pierwszy tom Albumu
Przedhistorycznych Zabytków Wielkiego Księstwa Poznańskiego, prezentujący repro-
dukcje wraz z opisami najcenniejszych obiektów”.
Pilnego zainteresowania ze strony konserwatora wymagały obie galerie. Katalog
opublikowany w roku 1881 przez Feldmanowskiego obejmował tylko galerię arty-
stów polskich, nie odzwierciedlał już aktualnego stanu, ponadto nieścisłości, które
doń się wkradły, wymagały sprostowania. Erzepki do nowego opracowania zbio-
rów PTPN przygotował się gruntownie, wydając ostatecznie w latach 1888-1889
w języku polskim i — co ważne — niemieckim dwuczęściowy katalog, z czego tom
pierwszy obejmował obrazy mistrzów obcych, drugi zaś — polskich i cudzoziem-
ców przebywających w Polsce. Nieco później, zapewne po roku 1910, przystąpił
Erzepki do opracowania odrębnego inwentarza „przedmiotów i zabytków sztuki
działu kulturno-historycznego w Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk*”*. Liczył
2% „Roczniki, t. XIV, s. 21, Publiczne posiedzenie w Teatrze Polskim 26 VI 1884, tamże, s. 11; Walne zebranie
231 1885, tamże, s. 37.
27B. Kostrzewski, Z dziejów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, „Roczniki Historyczne” 1957, R. XXIII,
s.4in.
28 Księga inwentarzowa opatrzona nr 231 w Archiwum Muzeum Narodowego w Poznaniu stanowi frag-
ment archiwum Towarzystwa. Zob. także A. Wojtkowski, dz. cyt., s. 421.
296
ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922
on 536 pozycji, bardzo różnych, od cennych dzieł
rzemiosła artystycznego, po drobne pamiątki
o wartości jedynie emocjonalnej. Ponieważ w więk-
szości zespół ten uległ rozproszeniu lub zniszcze-
niu, spis sporządzony przez Erzepkiego, z danymi
na temat ofiarodawców, którzy przekazali obiekty
do Muzeum, jest niezwykle cennym źródłem histo-
rycznym.
Od roku 1885 nastąpił znaczny ilościowy
wzrost zbiorów, i to zarówno biblioteki, jak i galerii,
muzeum pamiątek historycznych, zbiorów przedhi-
storycznych, a także przyrodniczych, których szcze-
gólny rozwój notujemy od czasu objęcia opieki nad
nim (1888) przez dr. Franciszka Chłapowskiego”.
Do galerii stale napływały liczne dary, m.in.
od Wojciecha Gersona (1887), Juliusza Kossaka
(1891), od rodziny Karśnickich. Malarz Bolesław
Łaszczyński ofiarował swego pędzla portret
patrona Kółek Rolniczych M. Jackowskiego (1891),
a Bogusława z Dąbrowskich Mańkowska prze-
kazała Jana Gładysza Wjazd Dąbrowskiego do
Poznania. Nie sposób wymienić wszystkich darów,
które wzbogaciły galerię i inne działy. W roku 1888
po raz pierwszy w budżecie Towarzystwa zare-
zerwowano pewną sumę na zakupy - z tych fun-
duszów m.in. zakupiono w roku 1891 Alojzego
Rejchana, malowany akwarelą, portrecik dr. Karola
Marcinkowskiego z roku 1836. 4. Marian Jaroczyński, Popiersie
Od roku 1885, w którym odbyła się wielka Mikołaja Kopernika, 1876 r.,
wystawa malarstwa w Pałacu Działyńskich, do gale- ze zb. PTPN
rii Towarzystwa coraz częściej napływały dzieła
malarzy współczesnych. Pozostawało to w związku
z działalnością filii Krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Spiritus
movens tego ruchu był Engestróm — dzięki wystawom „nieustającym” organizo-
wanym przez TPSP poznaniacy mieli możność obejrzeć wiele dzieł nieznanych
tu przedtem polskich malarzy, które kupowano często do zbiorów prywatnych,
a nieliczne ozdobiły sale Muzeum — m.in. ofiarowany w 1890 roku przez dyrekcję
'TPSP z Krakowa obraz K. Alchimowicza Pogrzeb na Uralu.
Przyrost zbiorów był znaczny. Liczba książek w Bibliotece między rokiem
1880-1900 wzrosła o trzy czwarte. Muzeum Przyrodnicze właściwie powstało
od nowa, przybyło wiele pamiątek historycznych, galeria od czasu przyjęcia daru
S. Mielżyńskiego wzbogaciła się o 175 obrazów. Spowodowało to kolejne trud-
ności lokalowe. W roku 1894 trzy pomieszczenia galerii miłosławskiej trzeba
2 „Roczniki, t. XVI, s. VI, Sprawozdanie za rok 1888.
297
MAGDALENA WARKOCZEWSKA
było zająć na magazyny książek”.
Narzekano także na niekorzystne
warunki konserwatorskie i obawiano
się, że zimno panujące w galerii
artystów polskich może zaszkodzić
obrazom. Towarzystwo zmuszone
więc było przystąpić do rozbudowy
gmachu, którą ukończono w grudniu
1908 roku. Prace nad urządzeniem
Muzeum trwały do końca 1909 roku,
otwarcie zaś nastąpiło 1 stycznia roku
1910.
Ekspozycja muzealna roz-
mieszczona została teraz na znacz-
nie większych powierzchniach.
W dniu otwarcia z satysfakcją
pisano o „przestronnych, szerokimi
strumieniami światła ożywionych
5. Józef Pitschmann, Portret Edwarda salach nowego gmachu muzeal-
Rastawieckiego, I poł. XIX w., ze zb. PTPN nego, w którym na pierwszy rzut
oka uderza umiejętny, planowy roz-
kład według nowoczesnych nauko-
wych i estetycznych wymagań”*. Główne wejście do Muzeum znajdowało się
„naprzeciw bramy frontowej w gmachu tylnym”. W prawym skrzydle na parte-
rze mieściły się zbiory archeologiczne. Z sal poświęconych archeologii schody
w narożniku prawego skrzydła gmachu prowadziły na górne piętra, zajęte przez
galerię malarstwa, której układ w całości był dziełem Erzepkiego. W siedmiu
pomieszczeniach pierwszego piętra znalazły się obrazy szkół włoskiej, hiszpań-
skiej i francuskiej. Sąsiadował z nimi gabinet rękopisów. Na drugim piętrze
znalazły się cztery sale z obrazami szkół holenderskiej i flamandzkiej, jedna
sala niemiecka, z której przechodziło się do galerii artystów polskich oraz
cudzoziemców pracujących w Polsce. Tutaj obrazy zawieszone były według
porządku chronologicznego, przy czym wyodrębniono gabinet Bacciarellego,
gabinet Norblina wraz z pracami Chodowieckiego, Marteau, Orłowskiego,
Smuglewicza, Plerscha i Pillementa, salonik z obrazami Grassiego, Lampiego,
Wojniakowskiego, Wahla i Pitschmanna. „Pokój wieżowy” poświęcono malar-
stwu z czasów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do roku 1830.
W wielkiej sali w starym gmachu, nad Biblioteką, rozmieszczono prace,
które powstały po roku 1830, aż do czasów najnowszych. Były to zawie-
szone w „porządku możliwie chronologicznym” dzieła Michałowskiego,
Postempskiego, Piotrowskiego, Brandta, J. Kossaka, Grottgera, Wywiórskiego,
Krzesza, Pochwalskiego, Łaszczyńskiego i in. Nietrudno zauważyć, że nowa
304, Wojtkowski, dz. cyt., s. 441, 426.
31 „Kurier Poznański”, nr 2 z 4 I 1910, s. 2. Rekonstrukcja ekspozycji została oparta na zamieszczonym
tamże obszernym artykule.
298
zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922
299
ekspozycja galerii malarstwa polskiego różniła się w sposób zasadniczy od eks-
pozycji z roku 1881. nade wszystko, jak słusznie zauważył reporter „Kuriera
Poznańskiego”, kierowano się zasadami naukowymi – łączono więc zespoły
dzieł powstałych w jednej epoce. Wydzielenie saloników norblina i Grassiego
oraz związanie ich z bliskimi im innymi twórcami świadczy o tym, że próbo-
wano tworzyć wokół określonych artystów pewne kręgi.
W starym gmachu na drugim piętrze mieścił się „gabinet historyczny”, który
zapewne utożsamiać można z dawnym „muzeum pamiątek historycznych”, oraz
Gabinet Kraszewskiego. Dogodniejsze pomieszczenia w najniższej kondygna-
cji uzyskały także zbiory przyrodnicze. naturalnym przedłużeniem ekspozycji
muzealnej stał się wewnętrzny dziedziniec. W ściany budynku wmurowano kilka
reliktów starej, poznańskiej architektury, kamiennych, mieszczańskich gmer-
ków i herbów, jakie napłynęły do zbiorów. towarzystwo ozdobiło także nowy
gmach tablicami ku czci wielkich Polaków – Chopina (1910), Cieszkowskiego
i Krasińskiego (1912, dzieło Władysława Marcinkowskiego). W roku 1904 na
dziedziniec przeniesiono pomnik Mickiewicza, oryginalne dzieło Władysława
oleszczyńskiego, na dawnym miejscu przy kościele św. Marcina ustawiając jego
brązowy odlew. tak więc już przed wejściem do wnętrza narodowe pamiątki
wprowadzały widza w klimat polskości, kultu przeszłości oraz szacunku dla osiąg-
nięć polskiej sztuki i literatury.
towarzystwo troszczyło się o upowszechnienie zbiorów. na arenie ogólnopol-
skiej galeria stała się znana głównie dzięki wystawie we Lwowie w roku 1894, na
którą wysłano 150 obrazów malarzy polskich. tak znaczny udział w ekspozycji
towarzystwo traktowało jako obowiązek społeczny i narodowy „spadkobierców
idei Rastawieckiego”32. Wyrazem starań o popularyzację były także notatki dość
systematycznie zamieszczane w prasie codziennej i publikacje katalogów dru-
kowanych w języku polskim i niemieckim, czego wymagała szczególna sytuacja
narodowa Poznania i Wielkopolski.
III�
nowy etap w dziejach kolekcji PtPn zbiegł się z początkiem pierwszej wojny
światowej. W roku 1914 opiekę nad działem archeologicznym Muzeum powie-
rzono dr. Józefowi Kostrzewskiemu, rok później zaś kierownictwo galerii obra-
zów objął ks. dr szczęsny Dettloff. Dwa ważne działy znalazły się więc pod opieką
uczonych legitymujących się gruntownymi studiami, którzy zetknęli się także
z praktycznymi pracami w muzeach i galeriach zagranicznych, dzięki czemu mogli
nadać nowy kierunek rozwojowi placówki.
Ksiądz dr szczęsny Dettloff, podejmując pracę, wydał rodzaj memoriału do
społeczeństwa. Przypomniał w nim dzieje kolekcji, jej rolę i wartość artystyczną,
sformułował także plany i zadania na przyszłość oraz przedstawił program reor-
ganizacji galerii. nosi on wszelkie znamiona nowoczesnego podejścia do zadań
muzeów sztuki33. Wychodząc z analizy stanu aktualnego, ks. Dettloff stwierdził,
32 Ks. s. Dettloff, Galeria obrazów Muzeum im� Mielżyńskich, Poznań 1916, s. 13.
33 tamże.
MAGDALENA WARKOCZEWSKA
Więzy A
aż żę — c * = amĘ" m
6. Bolesław Łaszczyński, Dziedziniec klasztoru dominikanów w Rzymie, 1892 r., ze zb. PTPN
że podstawą wszelkich dalszych prac musi być gruntowna restauracja wszystkich
obrazów. Dopiero ona umożliwi ocenę wartości artystycznej, ewentualne skorygo-
wanie atrybucji i poprawne określenie autorów bądź szkół. Doceniając niezwykłą
ważność stanu zachowania płócien, sam zabiegał o zebranie odpowiednich fun-
duszów, dzięki czemu najpilniejsze prace konserwatorskie mógł wkrótce podjąć
zaangażowany w tym celu J. Rutkowski.
Nowy kierownik galerii za bardzo ważne uznał przeprowadzenie w ekspozycji
takich zmian, które zmierzałyby do osiągnięcia ciekawszych efektów estetycznych,
a więc zmianę lub odnowienie ram, odnowienie sali gabinetów (wyłożenie ścian gru-
bym płótnem, tzw. miechowym). Przede wszystkim zaś zamierzał usunąć z galerii cały
szereg obrazów „drogą protekcyjną tam pomieszczonych', uważając, że „na tej selekcji
zyska całość, tem plastycznej wystąpią dzieła wartościowe”. Dalej proponował usunię-
cie z ekspozycji stałej wszystkich rysunków i szkiców, które chciał, zgodnie z zasadami
konserwatorskimi, pokazywać tylko na wystawach czasowych. Ogólnie uważał, że
galeria może i powinna pełnić rolę uczelni w zakresie historii sztuki, zwłaszcza sztuki
polskiej. Konieczne było jednak stałe uzupełnianie jej, zwłaszcza dziełami wybitnych
artystów żyjących, w tym tych tworzących w zaborze pruskim. Dopiero bowiem wtedy
uzyskałoby się pełny, instruktywny przegląd dziejów malarstwa polskiego. Program
opracowany przez ks. Dettloffa był mimo trudności dość konsekwentnie realizowany,
m.in. do galerii pozyskiwano liczne dzieła malarzy z Wielkopolski — FE. Sarneckiego,
M. Wywiórskiego, St. Korzeniowskiego, J. Dutkiewicza.
300
ZBIORY MUZEALNE POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK 1857-1922
W roku 1916 z inicjatywy
J. Kostrzewskiego powołano Towa-
rzystwo Muzealne, którego zada-
niem miała być popularyzacja zbio-
rów. Przynależność za niską opłatą
składki dawała prawo do bezpłatnego
wstępu do Muzeum, a zebrane tą
drogą fundusze stwarzały możliwość
zakupów dzieł i ich popularyzacji
głównie za pośrednictwem pisma
„Zapiski Muzealne. Miało ono za
zadanie „zadzierzgnięcie nowych
węzłów pomiędzy szerszą publicz-
nością a naszą świątynią pamiątek
ojczystych”*. W roku 1918 liczba
członków Towarzystwa przekroczyła
1000 osób, przy czym najwięcej (227)
rekrutowało się z Poznania. Ze skła-
dek członkowskich wkrótce można
było dokonać interesujących zaku-
pów: m.in. do galerii kupiono obraz
E. Fabijańskiego Widok na Wawel
oraz pejzaż J. Szermentowskiego. Za 7. Jan Gładysz, Wjazd gen. Jana Henryka
pieniądze Towarzystwa Muzealnego Dąbrowskiego do Poznania w 1807 r.,
i ze składek grona księży miłośników zezb. PTPN w Muzeum Narodowym w Poznaniu
sztuki zakupiono także cenny zespół
prac Aleksandra Lessera”.
Towarzystwo finansowało również wycieczki archeologiczne i pomogło
w wydaniu przewodnika po zbiorach. Urządzono w tym czasie w Poznaniu dwie
duże i interesujące wystawy czasowe. W ogóle pierwszą ekspozycją czasową zor-
ganizowaną przez Towarzystwo była wystawa urządzona w roku 1917, w stule-
cie śmierci Tadeusza Kościuszki. Zebrano na niej wiele wartościowych od strony
artystycznej i kulturowej obiektów i pamiątek ze zbiorów własnych Muzeum oraz
ze zbiorów prywatnych. W roku następnym dla uczczenia pamięci dwóch zmar-
łych ostatnio artystów, J. Brandta i A. Wierusza-Kowalskiego, pokazano Wystawę
doborowych dzieł malarstwa polskiego, m.in. z płótnami Lessera, Michałowskiego,
Matejki, Axentowicza, Malczewskiego i innych. I w tym przypadku sięgnięto do
zbiorów prywatnych. Opłaty wstępu na obie wystawy przyniosły dochód, który
przeznaczono na konserwację obrazów z galerii”,
Mimo znakomicie rozwijających się prac kierowników obu ważnych działów
Muzeum kończąca się wojna, trudności finansowe, pogarszający się stan gmachu
34 „Zapiski Muzealne. Wydawnictwo Towarzystwa Muzealnego w Poznaniu” 1916, t. I, s. 3.
35 „Zapiski Muzealne” 1917/1918, t. II-III, s. 48.
36 Katalog wystawy kościuszkowskiej w Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu, Poznań 1917; Wystawa dobo-
rowych dzieł malarstwa polskiego ku uczczenia pamięci J. Brandta i A. Wierusz Kowalskiego, Poznań 1918.
301
Magdalena Warkoczewska
302
i bezpieczeństwa zbiorów postawiły zarząd towarzystwa w obliczu nowych trud-
ności, na skutek których galerię na pewien czas trzeba było w ogóle zamknąć.
Pierwsze lata niepodległości były okresem silnego fermentu intelektualnego,
który objął także środowisko muzealników. W nowej sytuacji wydawało się jasne,
iż placówki oparte dotychczas na społecznej ofiarności bądź na prywatnym mece-
nacie winny uzyskać opiekę państwa. zwolennicy tej koncepcji, do których należeli
m.in. J. Kostrzewski i ks. sz. Dettloff, zalety widzieli przede wszystkim w zapobiega-
niu rozdrobnieniu zbiorów i rozproszeniu niewielkich środków. spory na ten temat
trwały dość długo. Ponieważ jednak PtPn nie posiadało funduszu na utrzymanie
Muzeum, zapewnienie mu prawidłowego funkcjonowania, zwłaszcza zaś odpowied-
nich warunków konserwatorskich, rozpoczęto przekazywanie obiektów do Muzeum
Wielkopolskiego, utworzonego po odzyskaniu niepodległości ze zbiorów i w gma-
chu dawnego Muzeum im. Cesarza Fryderyka. Pierwsze 200 płócien Muzeum
Wielkopolskie przyjęło w roku 1922 – w lutym 1924 na pierwszym piętrze gmachu
przy alejach Marcinkowskiego urządzono z nich wystawę. zbiory „historyczno-kul-
turalne” zostały przekazane w roku 1923, a latem 1924 rozmieszczono je (zapewne
w wyborze) razem z innymi zabytkami w salach parterowych. Dawne sale muze-
alne w gmachu PtPn zostały wówczas zajęte przez zbiory prehistoryczne, które admi-
nistracyjnie także podlegały Muzeum Wielkopolskiemu. W gmachu PtPn pozostały
nadal gabinety graficzny i numizmatyczny, jak również zbiór nowszego malarstwa
polskiego. Muzeum Przyrodnicze uzyskało pomieszczenia w budynku tzw. „Świtu”
w sąsiedztwie ogrodu zoologicznego37. z kolei w roku 1930 w związku z powstaniem
w Poznaniu Muzeum Miejskiego przekazano tam niektóre obrazy z galerii, pamiątki
cechowe i obiekty rzemiosła artystycznego. W 1933 roku wiele obiektów wchodzących
niegdyś w skład muzeum pamiątek historycznych trafiło do Wielkopolskiego Muzeum
Wojskowego, m.in. różne ordery i odznaczenia z czasów powstań, pamiątki po wiel-
kich Polakach z okresu zaborów, broń itp. Duży zespół obrazów i kilka rzeźb w roku
1929 przekazano do dekoracji zamku poznańskiego, m.in. J.B. Plerscha Bitwę pod
Maciejowicami, K. Wojniakowskiego Nadzieję i Portret Kościuszki, J. suchodolskiego
Bitwę pod Somosierrą, a także pewną liczbę obrazów z galerii obcej38.
W ten sposób słuszna w zasadzie myśl o skupieniu sił i środków, o maksymal-
nym ułatwieniu badań naukowych nad zgromadzonymi dziełami, w połączeniu
z trudnościami finansowymi towarzystwa, które nie bez racji zmierzało do prze-
rodzenia się w instytucję ściśle naukową, doprowadziła do rozproszenia kolek-
cji. Wprawdzie od strony prawnej towarzystwo zabezpieczało się, przekazując
wszystko w formie depozytów, ale ponieważ z wyjątkiem galerii, która posiadała
katalogi, i działu kulturalno-historycznego, który także przekazano wraz ze spi-
sem; inne działy nie posiadały takich opracowań, zagubienie obiektów bez ozna-
kowania wśród innych zbiorów było nieuniknione.
Dalszemu rozproszeniu i zniszczeniu kolekcja uległa podczas okupacji nie-
mieckiej. niemcy zniszczyli bowiem programowo całe Wielkopolskie Muzeum
37 „Rocznik Muzeum Wielkopolskiego” 1923, t. i, s. 70 i n.
38 „spis przedmiotów odnoszących się do wojskowości, a przekazanych przez Muzeum Wielkopolskie do
zbiorów Muzeum Wojskowego w Poznaniu d. 12 maja 1933 r.”. następny przekaz z datą 28 Vi 1933 r.,
archiwum MnP; o dekoracji zamku poznańskiego w 1929 r. por. „Kurier Poznański” 1929, nr 408, s. 8.
zbiory Muzealne Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk 1857–1922
303
Wojskowe, w którym przepadło wiele bardzo cennych obiektów z dawnego
muzeum pamiątek historycznych. Rozproszenia i częściowego zniszczenia nie
uniknęło także Muzeum Miejskie. Duże straty poniosła galeria obrazów, gabinet
rycin i gabinet numizmatyczny39.
W dwudziestoleciu międzywojennym zamknęły się dzieje Muzeum przy
Poznańskim towarzystwie Przyjaciół nauk jako samodzielnie funkcjonującej
instytucji. Dalsza historia kolekcji związana jest z Muzeum Wielkopolskim, póź-
niej Muzeum narodowym w Poznaniu, w którym stanowi obecnie ważną część
zbioru, a jest dlań ponadto najszacowniejszą polską metryką. z biegiem lat jako
samodzielne jednostki organizacyjne wyodrębniły się Muzeum archeologiczne
i Muzeum Przyrodnicze. Wartość historyczna, naukowa i artystyczna zgromadzo-
nych zbiorów była olbrzymia. zbiory prehistoryczne, o nieoszacowanej wartości
naukowej, stały się podstawą organizacji najsilniejszego w Polsce ośrodka archeo-
logii przy Uniwersytecie Poznańskim. Galeria malarstwa polskiego z dawnej
kolekcji Rastawieckiego, przez długie lata najlepszy w Polsce i jedyny, gromadzony
programowo zespół dzieł artystów polskich do połowy XiX wieku, wraz z kolekcją
rycin i rysunków polskich, stała się ważnym elementem historii sztuki polskiej,
oparciem dla powstającej przy Uniwersytecie katedry. także różne dziedziny nauk
przyrodniczych, rozwijających się przy Uniwersytecie Poznańskim, korzystały
z dorobku Muzeum Przyrodniczego.
tak oto znalazł swe wypełnienie godny szacunku wysiłek społeczeństwa pol-
skiego, Muzeum im. Mielżyńskich bowiem, jako placówka funkcjonująca wyłącz-
nie w oparciu o społeczną hojność i poparcie, gromadziło dary, które napływały
z różnych stron i z różnych kręgów, od osób z różnych warstw społecznych. Prócz
hojnej donacji Mielżyńskich, czy 78 płócien podarowanych przez hr. stefana
Ciecierskiego, na listach darczyńców znajdujemy właściciela fabryki stolarskiej
zeylanda, rzeźbiarza i pozłotnika trzcińskiego, przełożonego cechu rybackiego
w Poznaniu tuszewskiego, doktora Świderskiego, pannę anastazję Warnke, pro-
wadzącą pensję dla dziewcząt, spadkobierców J.n. Piotrowskiego, właściciela
hotelu, wreszcie artystów: Walerego Eliasza, Wojciecha Gersona, Wojciecha
Kossaka, stanisława szembeka i innych. Przytoczone przykłady świadczą o dużej
popularności idei, którą reprezentowały zbiory Poznańskiego towarzystwa
Przyjaciół nauk, o szerokim zrozumieniu ich znaczenia dla polskiej kultury,
zwłaszcza w czasach zagrożenia, gdy świadomość historyczna, poczucie wspól-
noty narodowej, niezależnie od granic zarysowanych przez państwa zaborcze, były
wartością nadrzędną.
39 o stratach wojennych zob. P. Michałowski, Zbiory artystyczne Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk, „Roczniki Historyczne” 1957, R. XXiii, s. 437–438.
304
agnieszka Wajroch
Dział ludoznawczy pod opieką towarzystwa
Przyjaciół nauk w Poznaniu 1912–1914
Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk było – jak wiadomo – nie tylko
głównym ośrodkiem rozwijania polskiej refleksji naukowej w zaborze pruskim,
ale także istotnym centrum pielęgnowania polskiego dziedzictwa kulturowego,
czego wyrazem był z jednej strony gromadzony systematycznie zasób biblioteczny,
z drugiej – różnorodne zbiory Muzeum im. Mielżyńskich. towarzystwo odegrało
też swoją rolę w uformowaniu się w Poznaniu ośrodka badań ludoznawczych
i interesującej kolekcji etnograficznej, której spiritus movens była jedna z naj-
aktywniejszych kobiet mieszkających w stolicy Wielkopolski, czynna na wielu
polach Helena Cichowiczowa, żona wybitnego adwokata Ludwika Cichowicza.
inspiracja w tym kierunku wyszła jednak od prezesa PtPn bpa Edwarda
Likowskiego, który w swym przemówieniu wygłoszonym 17 grudnia 1908 roku
z okazji oddania do użytku nowej siedziby towarzystwa z wyrzutem wspomniał
o braku działu etnograficznego w zbiorach organizacji: „nie pomyślano daw-
niej o nim dla braku miejsca. teraz nadchodzi chwila po wzniesieniu nowego
gmachu, domagająca się natarczywie uzupełnienia tego działu, zwłaszcza wobec
zacierających się coraz więcej ubiorów i zwyczajów naszego ludu. Co najmniej
pożądanym jest mieć woskowe typy i ubiory ludowe mężczyzn i niewiast z trzech
stron naszego Księstwa, z okolicy ołobockiej, z Kujaw i z szamotulskiego”1. Brak
ten należało czym prędzej uzupełnić. Biskup wezwał zgromadzonych do pomocy
w tworzeniu kolekcji. Dodajmy, że o konieczności powołania oddziału etno-
logicznego wspominał także Franciszek Chłapowski na posiedzeniu Wydziału
Przyrodników i techników tPn w 1909 roku 2.
Realizacja tego pomysłu przypadła właśnie Helenie Cichowiczowej. W lutym
1909 roku, podczas jednego z wieczorków literacko-muzycznych w mieszkaniu
państwa Cichowiczów, częsty gość mecenasostwa bp Likowski podzielił się ze
zgromadzonymi uwagami dotyczącymi zanikania strojów ludowych3. Pani domu,
1 Przemówienie Najprzew� ks� biskupa dr� Likowskiego przy otwarciu nowego gmachu Tow� Przyj� Nauk
(d� 19 grudnia 1908 roku), „sprawozdania towarzystwa Przyjaciół nauk” 1909, s. 375.
2 Roczne Sprawozdanie z czynności wydziału przyrodników i techników w ciągu roku 1909, tamże, s. 398.
Próby utworzenia instytucji etnograficznej Chłapowski podejmował w związku ze zjazdem niemiec-
kiego towarzystwa antropologicznego i Etnograficznego, por. W. Przewoźny, Salon rodziny Cichowiczów,
Poznań 2000, s. 11.
3 archiwum rękopiśmienne W. Cichowicz w zbiorach Muzeum archidiecezjalnego w Poznaniu.
DziaŁ LUDOZNAWCZY POD OPIEKĄ TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU 1912-1914
"gł sg
1. Helena Cichowicz, wszystkie fot. pochodzą z Archiwum W. Cichowicz,
Muzeum Archidiecezjalne w Poznaniu
Helena Cichowicz, [il. 1] która znała muzea etnograficzne w Niemczech, Danii,
Czechach, Francji i Norwegii, podjęła się niebawem zadania ratowania polskiego
dziedzictwa ludowego. „Dorobek chaty i sukmany oraz to, co naród nasz tutaj
w swej pielgrzymce przez wieki z czynu swego utworzył, zachowa się teraz od
zniszczenia i zagłady [...] nie znać swej ziemi, jak mawiał Gloger, to jakby nie
znać swej Matki, czy może być większe nad to nieszczęście”*. W biografii Heleny
Cichowicz jej córka Wiesława pisała, że zaczęła ona gromadzić zbiory ludoznaw-
cze z głębokiego poczucia patriotyzmu, umiłowania ludu, jego twórczości i chęci
zapełnienia braku takich zbiorów w dzielnicy pruskiej”. Zebrane eksponaty miały
zostać zaprezentowane publiczności w salach Muzeum im. Mielżyńskich, należą-
cych do PTPN.
Szerzej problem dotyczący zbiorów ludoznawczych opisał w 1909 roku
ks. Zdzisław Zakrzewski z Golejewka w broszurze Kilka słów w sprawie zanikają-
cych stroi ludowych w W. Księstwie Poznańskiem”. Zysk z jej sprzedaży przekazano
4 Dr H. Święcicki, fragment przemówienia z okazji obchodów jubileuszu biskupa Likowskiego w Towa-
rzystwie Przyjaciół Nauk [w:] Obchód jubileuszowy w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, „Sprawozdania
Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 1911, s. 208.
5 Archiwum rękopiśmienne W. Cichowicz...
6 Ks. Z. Zakrzewski, Kilka słów w sprawie zanikających stroi ludowych w W. Księstwie Poznańskiem”, Poznań
1909.
305
agnieszka Wajroch
306
skądinąd na rzecz tworzącego się działu ludoznawczego. Ks. zakrzewski zwracał
uwagę, że przedstawiciele ludu zbyt lekko porzucają strój wiejski i zamieniają go
na „brzydki, jednostajny strój miejski”7� ten pierwszy, w jego ujęciu, winien się
stać narzędziem walki z niemiecką kolonizacją. Lud polski miał zatem nie tyle
prawo, co obowiązek podkreślać językiem, ubiorem i zwyczajami swą odrębność
kulturową. tym samym lud stawał się skarbnicą polskiej tradycji i polskości.
troska o wszystko, co z ludowością związane, urastała do rangi patriotycznego
obowiązku.
odpowiadając na tę naglącą potrzebę, w marcu 1910 roku Helena Cichowicz
wydała odezwę nawołującą do utworzenia działu etnograficznego w towarzystwie
Przyjaciół nauk. 8 marca tegoż roku wspólnym staraniem pani mecenasowej
i członków PtPn powołano towarzystwo Ludoznawcze8. Jego prezesem miano-
wano Helenę Cichowicz, obok której w zarządzie zasiedli dr Bolesław Erzepki,
Konstanty Kościński i Wojciech trąmpczyński. statut opracowali wspólnie
dr Heliodor Święcicki i mecenas Bernard Chrzanowski, natomiast doradcami
zostali: Franciszek Chłapowski, hr. Wanda Czarnecka z Golejewka, hr. Jadwiga
Kwilecka z Dobrojewa, hr. seweryna Mielżyńska z iwna oraz panie: Leitgeberowa
i Potworowska9. zgodnie z tym, co zapisano w statucie, towarzystwo miało zgro-
madzić „w pierwszym rzędzie zbiory wszelkich charakterystycznych okazów życia
ludowego, a mianowicie strojów ludowych, wyrobów przemysłu domowego, urzą-
dzeń domowych, sprzętów, naczyń itp., oraz pieśni i podań ludowych. zebrane
okazy przeznaczano dla Muzeum Mielżyńskich jako ofiarowane towarzystwu
Przyjaciół nauk w Poznaniu, aby stanowiły podstawę do utworzenia wydziału
etnograficznego w tymże muzeum”10.
Mecenasowa wraz z córką Wiesławą odbyły szereg podróży na wieś, gdzie
pokonując nieufność mieszańców, uzyskały pokaźny zbiór eksponatów podkre-
ślających polskość, jedność i charakter kulturowy mieszkańców Wielkopolski,
Pomorza, a nawet Śląska [il. 2]. 8 grudnia 1911 roku, w pięćdziesiątą rocznicę
święceń bpa Likowskiego, sprawiono jubilatowi wyjątkowy prezent. o godzinie
16.00 otwarto zbiory ludoznawcze, które sam uroczyście poświęcił11. tego dnia
sala na parterze gmachu tPn była wypełniona po brzegi.
Kolekcja ludowa prezentowana była w dość ciasnych pomieszczeniach
Muzeum. Mimo to zyskała uznanie nawet w oczach pruskich władz. Rada
Miasta przyznała ich twórczyni roczną subwencję12. Podczas walnego zebrania
towarzystwa 21 maja 1912 roku bp Likowski wypowiadał się o dziale ludo-
znawczym bardzo pozytywnie: „Utworzył się w latach ostatnich nowy dział,
tj. zbiór ludoznawczy, którego potrzebę już dawno odczuwano. zbiór ten tak jest
7 tamże, s. 5.
8 a. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa i Zbiory Ludoznawcze [w:] XXV-lecie Zbiorów Ludoznawczych
im� Heleny i Wiesławy Cichowicz w Poznaniu, Poznań 1937, s. 5.
9 W. Przewoźny, Salon rodziny Cichowiczów, „Kronika Miasta Poznania”, 1–2/1994, s. 186.
10 a. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa…, s. 5.
11 Otwarcie Muzeum Ludoznawczego w Poznaniu, „Kurier Poznański”, nr 296 z 30 Xii 1911.
12 t. sas-Jaworski, Zbiory Ludoznawcze im� Heleny i Wiesławy Cichowicz, „tygodnik ilustrowany” 1929,
nr 47, s. 906.
DziaŁ LUDOZNAWCZY POD OPIEKĄ TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU 1912-1914
2. Helena i Wiesława Cichowicz z gorsetem krakowskim
wspaniały i tak znakomicie urządzony, że ocena jego ze strony kompetentnej,
i to nie tylko polskiej, ale także niemieckiej, wypadła jak najkorzystniej”". Po
biskupie krótki wykład wygłosił także dr Nikodem Pajzderski, który podkreślił
szczególne znaczenie ruchu ludoznawczego dla Wielkopolski. Tu właśnie „od
wieków już ścierają się z sobą dwie kultury [...] kultura rodzima uległa niemal
zupełnej zagładzie, czy to w budownictwie, czy w strojach. Zbiory ludoznawcze
poznańskie [...] będą nabierały coraz większego znaczenia źródeł naszej kul-
tury i będą stanowiły wcale bogate i ożywcze źródło dla wszystkich pracują-
cych na niwie naszej sztuki w kraju”'*. Wysoko ocenił też zbiory wezwany w tym
celu do Poznania dyrektor Kaiser-Friedrich-Museums w Górlitz prof. Ludwig
Feyerabend”. Uznał on, iż zbiory prezentują wartość kulturalną i naukową.
Pochwalił również sam sposób i pomysł rozmieszczenia eksponatów, twierdząc,
że muzeum zdaje się tętnić życiem, a nie jest tylko przypadkowym skupiskiem
przedmiotów.
Eksponatów stale przybywało. Helena nie ustawała w swych wiejskich
podróżach, a prężnie rozwijające się Towarzystwo Ludoznawcze zgromadziło
pokaźną kolekcję sztuki ludowej. Cały czas jednak nieuregulowany pozostał
13 Ze sprawozdań poszczególnych wydziałów, Walne zebranie administracyjne Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Poznaniu z dnia 21 maja 1912 roku, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, s. 248.
MA. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa..., s. 8.
15 W. Cichowicz, Przewodnik Ilustrowany po Dziale Ludoznawczym im. Heleny i Wiesławy Cichowicz
w Muzeum Wielkopolskiem w Poznaniu, Poznań 1929, s. 5.
307
agnieszka Wajroch
308
stosunek prawny obu towarzystw. Działania na tym polu pozostawiono przy-
szłemu zarządowi. Kolekcja sztuki ludowej była póki co własnością towarzystwa
Ludoznawczego. Poświadcza to choćby tytuł pierwszego przewodnika wyda-
nego w 1911 roku: Przewodnik po zbiorach Towarzystwa Ludoznawczego pióra
Wiesławy Cichowicz16� zgodnie z projektem umowy, przekazanym PtPn 8 listo-
pada 1911 roku, zbiory towarzystwa Ludoznawczego były jego własnością, aż do
czasu jego rozwiązania, PtPn zaś sprawowało nad nimi jedynie opiekę17.
zbiory ludoznawcze ulokowane zostały w salach na drugim i czwartym pię-
trze oraz na klatce schodowej prowadzącej z trzeciego na czwarte piętro Muzeum
im. Mielżyńskich. na drugim piętrze prezentowano stroje i meble bamberskie
(w szafach o numerach i–Vi). na klatce schodowej zobaczyć można było pstru-
chy18, obrazy, meble śląskie i lalki w strojach ludowych. W sali na piętrze czwartym
umieszczono stroje i meble z Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Kujaw, Królestwa,
Galicji, Ukrainy i Litwy (w szafach nr i–iX).
szafę nr i na drugim piętrze ufundowała prezes towarzystwa Ludoznawczego.
Umieszczono w niej rodzinę w świątecznych strojach zmierzającą do kościoła.
Gablota nr iii była darem pana Bąkowskiego z firmy Eichstaedt z Poznania, z kolei
szafę nr iV podarował J.n. Dankowski z Poznania. W gablocie nr V umieszczono
wspaniały zbiór czepców oczepinowych. W sali Wielkiej i na czwartym piętrze
prezentowano stroje z innych zaborów (m.in. z Kijowa oraz strój góralski). szafa
nr iii, ufundowana przez ks. prof. Warmińskiego, prezentowała stroje bukowskie.
szafę nr iV, tzw. krotoszyńską, sfinansowała Wiesława Cichowicz [il. 3]. Gablota
nr V była darem ziemi szamotulskiej. Młynek nr Vi z fragmentami pasów kontu-
szowych ufundował mec. trąmpczyński, bp Likowski zaś podarował szafę nr Viii
ze strojami ołobockimi z Dąbrówki i iwna. Wreszcie w gablocie nr iX, którą także
ofiarował mec. trąmpczyński, wystawiono czepce oczepinowe (białe i złote)19.
na ścianach powieszono święte obrazy, które wypełniały wnętrza wiejskich chat.
łącznie eksponowano około 385 różnych obiektów, prezentując szeroką gamę
wytworów sztuki ludowej. Poczynając od strojów ludowych, narzędzi pracy,
odtworzenia detali wnętrz wiejskich chat, poprzez kaszubskie tabakierki z rogu,
zbiór starych guzików od kaftanów i ptaka z korzenia drzewnego, skończywszy na
wyciętych z pergaminu scenach z życia Chrystusa.
Pomysł uporządkowania ekspozycji Helena Cichowicz zaczerpnęła z muzeów
w Pradze. Podczas swych licznych podróży zagranicznych, szukając wzorco-
wych sposobów prezentowania zbiorów i zarządzania nimi, trafiła wraz z córką
do czeskich sąsiadów. ich uwagę zwróciły liczne szafy oraz gabloty muzealne20.
Postanowiły podobne rozwiązanie wykorzystać przy prezentacji swoich zbiorów.
zdobyły stosowne projekty, a wykonanie gablot ekspozycyjnych zleciły polskim
rzemieślnikom, by dać możliwość zarobku lokalnym twórcom i umożliwić im
16 W. Cichowicz, Przewodnik po zbiorach Towarzystwa Ludoznawczego, Poznań 1911.
17 a. Wojtkowski, Helena Cichowiczowa…, s. 10.
18 Pstruchy – samodziały wielkopolskie, element stroju ludowego wykonany z wełny w pasy czerwone i gra-
natowe urozmaicone niekiedy nitką błękitną lub białą.
19 W. Cichowicz, Przewodnik po zbiorach…, s. 7–55.
20 archiwum rękopiśmienne Wiesławy Cichowicz.
DziaŁ LUDOZNAWCZY POD OPIEKĄ TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK W POZNANIU 1912-1914
3. Szafa krotoszyńska
zdobycie doświadczenia rozwijającego ich umiejętności, co zresztą Wiesława
Cichowicz podkreślała po latach w swych wspomnieniach.
W założeniu twórczyni ekspozycji prezentowane zbiory miały przypominać
zwiedzającym, jakie stroje nosił lud i czym się zajmował, oraz podkreślać „staro-
dawność i swojskość naszej kultury, być podnietą i dawać wzory artystom, a histo-
rycznym przypomnieniem dla mężów nauki”. Poznańskie zbiory prędko stały
się wzorcowymi dla wielu powstających wówczas muzeów. I tak w październiku
1912 roku ekspozycję w Muzeum im. Mielżyńskich zwiedził poseł do Reichstagu
Roman Janta-Połczyński, na niej bowiem zamierzał wzorować powstające
Kaszubskie Muzeum Ludoznawcze”. Z ekspozycji można było skądinąd zabrać
ze sobą nie tylko wrażenia, ale i fotografie zbiorów ludoznawczych, które były do
nabycia (10 fen.) w automacie znajdującym się w Muzeum, przy kasie, a także
w niemal każdym składzie papieru”. Sztukę ludową chroniono zatem od zapo-
mnienia, nie tylko gromadząc cenne obiekty, prezentując je publiczności i pro-
pagując ludowe wzory, ale również udostępniając je szerokiemu gronu właśnie
w postaci zdjęcia czy pocztówki.
Działania Heleny popierali i finansowo wspierali członkowie Towarzystwa
Ludoznawczego. Pierwsza wojna światowa i powojenna zawierucha, a także
21 Tamże.
22Ą, Wojtkowski, Helena Cichowiczowa..., s. 10.
23'W. Cichowicz, Przewodnik po zbiorach..., wstęp.
309
agnieszka Wajroch
310
postępująca inflacja znacznie jednak ograniczyły liczbę jego członków. Wraz
z nimi zmniejszyła się wysokość wpłacanych składek. zmienił się także zarząd
PtPn. Dodatkowo pomieszczenia muzealne stawały się zbyt ciasne dla stale
rosnącej liczby eksponatów, sięgającej już kilku tysięcy. Dawały o sobie znać
pierwsze problemy, które w konsekwencji doprowadziły do przeniesienia zbiorów
ludoznawczych. W latach 1914–1918 kolekcja przechowywana była w wynajętych
przez rodzinę pomieszczeniach magazynowych24, po wojnie zaś trafiła do Muzeum
Wielkopolskiego, gdzie dopiero w 1921 roku udostępniono ją zwiedzającym. na
zakończenie warto podkreślić, że zbiory ludoznawcze prezentowane były w gma-
chu Muzeum im. Mielżyńskich obok starożytności słowiańskich i wybitnych dzieł
polskich malarzy i pisarzy. Wśród dzieł znamienitych filologów oraz filozofów
prezentowano ludowe czepce i chusty. Bo zarówno w jednych, jak i w drugich
drzemał duch polskości, płomień wolności – nadzieja.
24 W. Przewoźny, Salon…, s. 20.
311
andrzej Prinke
od studenta do profesora
Rola Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w karierze czołowego polskiego prehistoryka – Józefa Kostrzewskiego
(1885–1969)1
Pierwszy kontakt Józefa Kostrzewskiego z towarzystwem Przyjaciół nauk
Poznańskim2 przypada na rok 1909, kiedy to ówczesny student prehistorii i etno-
logii na Uniwersytecie Jagiellońskim zjawił się w należącym do tPnP Muzeum
im. Mielżyńskich. Wizyta miała na celu zapoznanie się z tamtejszą kolekcją zabyt-
ków prehistorycznych. nie bez znaczenia był również fakt, że tPnP było wówczas
jedyną instytucją w Wielkopolsce, która mogłaby zaoferować pracę absolwentowi
tych specjalności. od ćwierćwiecza pracował tam dr Bolesław Erzepki – dyrektor,
bibliotekarz i sekretarz towarzystwa. Kostrzewski ofiarował wówczas do zbiorów
tPn kilka odkrytych przez siebie zabytków archeologicznych.
Potrzebny prehistoryk profesjonalista
Po pierwszym roku swych krakowskich studiów (1909–1910) Kostrzewski
krytycznie ocenił ich poziom (choć jednocześnie doceniał atrakcje tamtejszego
życia studenckiego)3. Przy okazji kolejnej wizyty w Poznaniu zwierzył się ze swych
dylematów Erzepkiemu, a ten w odpowiedzi zasugerował mu dalszą edukację
u Gustafa Kossinny – profesora prehistorii w Berlinie. Rady tej Erzepki udzie-
lił nie bez powodu. istniejące od 1857 roku Muzeum przez długi czas nie miało
w Poznaniu konkurencji. sytuacja zmieniła się w 1894 roku, gdy miejscowy samo-
rząd powołał Muzeum Prowincjonalne/Provinzialmuseum w oparciu o kolekcję
założonego w 1885 roku towarzystwa Historycznego Prowincji Poznańskiej/
Historische Gesellschaft für die Provinz Posen. Pruskie władze poczęły wówczas
wywierać naciski na tPnP, by i ono przekazało tam swoje zbiory. Co więcej, od
1908 roku w Berlinie zaczęto mówić o projekcie nowej ustawy o wykopaliskach,
a wieści o tym docierały również do Poznania.
Planowana ustawa miała zezwalać na prowadzenie wykopalisk jedynie
fachowcom; dopuszczała też przymusowe przejęcie zbiorów pozbawionych facho-
wej opieki. Uniemożliwiłoby to poznańskiemu towarzystwu dalsze powiększanie
1 skrócona wersja fragmentów pracy: J.E. Kaczmarek, a. Prinke, Życie długie, pracowite i spełnione� Józef
Kostrzewski – prehistoryk, patriota, Europejczyk, Poznań 2017 (w przygotowaniu). Por. też: J.E. Kaczmarek,
Organizacja badań i ochrony zabytków archeologicznych w Poznaniu (1720–1958), Poznań 1996.
2 4 Vii 1921 r. nazwę tę zmieniono na: Poznańskie towarzystwo Przyjaciół nauk, która obowiązuje do dziś.
3 J. Kostrzewski, Z mego życia� Pamiętnik, Wrocław 1970, s. 64–65.
ANDRZEJ PRINKE
1. Członkowie Stowarzyszenia Patriotyczno-Religijnego „Eleusis”, Józef Kostrzewski trzeci od prawej,
Kraków, 1909 r., ze zb. Biblioteki KUL
kolekcji, a nawet groziłoby przymusowym przejęciem jej przez muzeum pruskie*.
Gdyby więc jakiś młody Polak możliwie szybko uzyskał dyplom prehistoryka,
zatrudnienie go w Muzeum TPNP zabezpieczyłoby przyszłość zbiorów w pol-
skich rękach. Namówiony przez Erzepkiego, Kostrzewski postanowił więc porzu-
cić Kraków i przenieść się do Berlina.
W drugiej połowie 1912 roku Kostrzewskiego niemile zaskoczyła wiadomość,
że jego podanie o pracę w TPNP zostało odrzucone; co prawda trudno było się
temu dziwić, gdyż Towarzystwo z reguły przyjmowało do pracy naukowej osoby
po studiach. Jeszcze bardziej niepokojąca była informacja, iż o tę samą posadę
ubiega się Nikodem Pajzderski, pracownik Muzeum w Gołuchowie, którego
Kostrzewski scharakteryzował z przekąsem jako „architekta, interesującego się
ochroną zabytków”. Pajzderski miał się jakoby cieszyć poparciem niektórych
członków Towarzystwa. Co gorsza, również dyrektor Erzepki przychylał się do tej
kandydatury. Skąd ta nagła zmiana?
Odpowiedź znajdujemy u samych początków TPNP. Fundatorzy Muzeum
wiedzieli, że na terenie zaboru rosyjskiego władze konfiskowały polskie kolekcje
* Muzeum Prowincjonalne, przemianowane w 1903 r. na Kaiser Friedrich-Museum zu Posen (KFM)/
Muzeum im. Cesarza Fryderyka w Poznaniu. J.E. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. Silska, Początki starożytnic-
twa wielkopolskiego w korespondencji Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, Poznań 2013, s. 450-458,
korespondencja przewodniczącego Koła Polskiego w pruskim parlamencie, Idziego Świtały, z Bolesławem
Erzepkim w sprawie ustawy wykopaliskowej, 1913 r.
5 Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (dalej: AAG), Archiwum Parafii Pleszew, sygn. 300.
312
OD STUDENTA DO PROFESORA
w ramach represji za zrywy niepodle-
głościowe. Zarząd Towarzystwa sta-
rał się więc za wszelką cenę uniknąć
podobnego niebezpieczeństwa. Już
trzydzieści lat przed Kostrzewskim,
gdy o posadę w Muzeum starał się
Erzepki, członek zarządu TPNP -
Wawrzyniec Benzelstjerna Engestróm
oświadczył: „Jednym z warunków, na
który zwracam uwagę - jest wyma-
ganie, ze względu na położenie nasze
konieczne, aby urzędnik Towarzystwa
Przyjaciół Nauk wyrzekł się wszelkiego
występowania publicznego politycz-
nego bezwarunkowo - nie występo-
wał na żadnych zebraniach, wiecach
i innych agitacyach - nie wdawał
się, poza obrębem ściśle naukowym,
w żadne korespondencje i polemiki 2. Bolesław Erzepki (1852-1932), dyrektor
dziennikarskie - gdyż to mogłoby Muzeum im. Mielżyńskich TPNP przełożony
oddziałać szkodliwie i skompromi- J. Kostrzewskiego w latach 1914-1923,
tować Towarzystwo w oczach władzy ze zb. Archiwum PAN/Poznań
niechętnej instytucji”*. (dalej: PANAWOP)
W Wielkopolsce rozróżniano dwa
rodzaje patriotyzmu: „gorący”, gotowy
do buntu przeciw zaborcy, oraz „chłodny”, kierujący się rozumem i nastawiony
na pracę organiczną. TPNP forowało tę drugą postawę. Zatrudniając nowego
pracownika, chciano mieć pewność, że nie narazi on jedynej w Wielkopolsce
placówki naukowo-kulturalnej na likwidację poprzez swe nieodpowiedzialne
działania polityczne. Zważywszy na „gorącą” przeszłość Kostrzewskiego (kon-
spiracja szkolna, zakończona relegowaniem z gnieźnieńskiego gimnazjum na
pół roku przed maturą, którą zdał w poznańskim Kónigliches Auguste-Victoria-
-Gymnasium/Królewskim Gimnazjum im. Augusty Wiktorii, czyli w dzisiejszym
„Marcinku”), obawiano się, że jego patriotyczny temperament może ponownie
dojść do głosu. Zarząd Towarzystwa stanął więc przed dylematem: czy zatrud-
nić osobę uwikłaną niegdyś w działalność niepodległościową, czy raczej postawić
na kogoś wolnego od podobnych pokus. Ponieważ w 1912 roku pogłoski o nowej
ustawie ucichły, Erzepki skłaniał się ku zatrudnieniu Pajzderskiego.
Kostrzewski zwrócił się więc do jednego ze swych mentorów — ks. Kazimierza
Niesiołowskiego” z Pleszewa, z którym już od kilku lat łączyła go współpraca
w ruchu antyalkoholowym. Opisując mu całą sprawę, o Pajzderskim wyraził się
ciepło, lecz jednocześnie podkreślił własną przewagę merytoryczną. Prosił o wsta-
wiennictwo u prezesa Towarzystwa, zapewniając, że studia ukończy do wiosny
6 Archiwum TPNP, zbiory specjalne, rkps 1530; J.E. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. Silska, dz. cyt.
7 AAG, Archiwum Parafii Pleszew, sygn. 300, listy z dnia 16 X 1912, 30 X 1912i2411913.
313
andrzej Prinke
314
1913 roku. Ks. niesiołowski interweniował u prezesa Wydziału Przyrodniczego
tPnP Franciszka Chłapowskiego8 i u jego zastępcy stanisława suchockiego, którzy
zdołali przekonać Erzepkiego, że lepszym kandydatem będzie jednak Kostrzewski.
Uradowany Józef przedstawił swemu opiekunowi program najbliższych działań:
publikowanie artykułów o prehistorii w prasie poznańskiej oraz rozpraw nauko-
wych w „Materiałach archeologiczno-antropologicznych”, wydawanych przez
akademię Umiejętności w Krakowie.
W marcu 1913 roku szanse Kostrzewskiego na pracę w Muzeum tPnP zwięk-
szyły się radykalnie. Prace nad ustawą o wykopaliskach zmierzały ku końcowi,
więc przewodniczący Koła Polskiego w parlamencie niemieckim idzi Świtała
zwrócił się w tej sprawie do towarzystwa. Jako członek komisji pracującej nad
ustawą miał on za zadanie dopilnować, by zawarte w niej przepisy nie godziły
w interesy tPnP. Usiłowania te nie dały niestety większych rezultatów; nie zdo-
łano bowiem wciągnąć Muzeum im. Mielżyńskich do oficjalnego rejestru instytu-
cji, które miałyby prawo żądać wydania znalezionego zabytku, choć jednocześnie
z ustawy nie wynikało, by można było pozbawić towarzystwo już posiadanych
zbiorów9. Kostrzewski nie miał już konkurenta, gdyż teraz do opieki nad zbio-
rami prehistorycznymi konieczny był fachowiec. on sam jeszcze o tym nie wie-
dział, starał się więc nadal pozyskiwać życzliwość zarządu aktywnością naukową,
m.in. publikując w grudniu 1913 roku swą debiutancką książkę Wielkopolska
w czasach przedhistorycznych – pierwszą regionalną monografię archeologiczną
dotyczącą ziem polskich10.
Podczas gdy książka była w druku, Kostrzewski pisał pracę doktorską. zajęło
mu to zaledwie trzy miesiące i już 22 lutego 1914 roku przedstawił gotową dyser-
tację. 26 marca parlament pruski uchwalił ustawę o wykopaliskach; gotowe były
również przepisy wykonawcze. W reakcji na to wydarzenie zarząd tPnP już po
czterech dniach [!] zaproponował Kostrzewskiemu podpisanie umowy o pracę.
Józef przeznaczył kwiecień na przygotowania do egzaminu doktorskiego; podpisał
więc co prawda umowę z datą 1 kwietnia, ale wynegocjował miesięczny urlop i do
pracy stawił się 1 maja. Kostrzewscy osiedli w Poznaniu przy ul. Elżbiety 411, gdyż
mieszkanie służbowe w gmachu tPnP, przeznaczone dla konserwatora zbiorów,
od lat zajmował Erzepki.
Drugi konserwator Muzeum im� Mielżyńskich
Muzeum tPnP powstało w 1857 roku jako Muzeum starożytności Polskich
i słowiańskich. imię Mielżyńskich otrzymało w roku 1882 w dowód uznania dla
wielkopolskich arystokratów, którzy ufundowali jego nową siedzibę; przekazali
też do jego zbiorów kolekcję dzieł sztuki i starożytności. zadaniem tPnP było
zastąpić nieobecny w Poznaniu uniwersytet; zgromadzone tam muzealia i książki
8 Por. przyp. 5.
9 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 51–54; J.E. Kaczmarek, H. Kaczmarek, P. silska, dz. cyt., s. 267–271.
10 J. Kostrzewski, Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, Poznań 1914; a. Prinke, Początki wielkiej
kariery w latach Wielkiej Wojny. Józef Kostrzewski, poznański prehistoryk i muzeolog, „Kronika Miasta
Poznania”, 3/2015, s. 298, ryc. 10.
11 Dziś ul. Kochanowskiego.
OD STUDENTA DO PROFESORA
3. Aleksandra Karpińska (1882-1953), prehistoryk, współpracowniczka ]. Kostrzewskiego w Muzeum
Wielkopolskim i w Instytucie Prehistorycznym UP oraz Zygmunt Zakrzewski (1867-1951),
chemik, dr filozofii, kolekcjoner, numizmatyk i prehistoryk, twórca polskiej służby konserwatorskiej
w Wielkopolsce i na Pomorzu, prezes Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego, ze zb. PANAWOP
udostępniano do badań naukowych; zarazem przechowywano je dla potomności
jako dobra kultury polskiej. Erzepkiego zatrudniono m.in. z uwagi na jego doświad-
czenie wykopaliskowe. Zainicjował on wydawanie „Zapisków Archeologicznych
Poznańskich” (od 1887) i „Albumu zabytków przedhistorycznych Wielkiego
Księstwa Poznańskiego” (od 1893); działał też w Komisji Archeologicznej, istnieją-
cej w Towarzystwie od samego początku, choć z przerwami i pod różnymi nazwami.
Erzepki okazał ogromne zaufanie 29-letniemu wówczas Kostrzewskiemu. Jako
dyrektor Muzeum nie ingerował w działalność merytoryczną swego podwład-
nego, polecił mu jedynie sfinalizować druk dwóch ostatnich zeszytów „Albumu”.
Równolegle Kostrzewski rozpoczął przebudowę prehistorycznej wystawy stałej,
którą na ten czas zamknięto dla publiczności.
Egzamin doktorski miał formę ustną; celem było sprawdzenie wiedzy kan-
dydata z prehistorii, a także z filozofii, archeologii klasycznej i historii sztuki.
12 A. Prinke, dz. cyt., s. 295, ryc. 6.
315
andrzej Prinke
316
Całość przeprowadzono 20 lipca 1914 roku, tuż przed wybuchem i wojny świa-
towej. o ile egzamin z prehistorii przebiegł bardzo dobrze, a promotor ocenił
przedstawioną pracę: Die ostgermanische Kultur der Spätlatėnezeit13 na celująco,
to już historia sztuki i archeologia klasyczna wypadły znacznie gorzej, przy filo-
zofii zaś Kostrzewski znalazł się w prawdziwych opałach i Kossinna musiał oso-
biście wspierać swego doktoranta. Promocja doktorska Kostrzewskiego odbyła
się 24 marca 1915 roku14, a już w następnym miesiącu objął on funkcję sekre-
tarza Wydziału Historyczno-Literackiego tPnP. Prowadził odtąd protokoły
z posiedzeń, a sprawozdania z nich publikował w poznańskiej prasie; organizo-
wał też wykłady naukowe15. W warunkach toczącej się wojny zapraszał głównie
wykładowców z Poznania16, choć czasami udawało mu się ściągnąć prelegentów
z Galicji. Porządkował i opracowywał zbiory muzealne, a wyniki swych badań
ogłaszał drukiem; pisywał też recenzje książek, nieraz nader surowe.
nadszedł kolejny rok wojny, jeszcze trudniejszy od poprzedniego. Wiosną
1916 roku Kostrzewski założył towarzystwo Muzealne, by popularyzować zbiory
macierzystej instytucji i pozyskiwać dodatkowe fundusze na jej działalność. za
(początkowo) trzy marki rocznej składki uczestnik otrzymywał bezpłatny wstęp
do Muzeum, egzemplarz organu towarzystwa „zapiski Muzealne”17, a także –
co nie mniej cenne – poczucie normalności w świecie ogarniętym szaleństwem
wojny. Przewodniczącym towarzystwa został Bernard Chrzanowski18, podczas
gdy sam inicjator zadowolił się funkcją sekretarza. W końcu roku towarzystwo
liczyło już 434 członków. W sumie do końca wojny udało się zakupić kilkanaście
obrazów polskich malarzy i wydać pięć zeszytów „zapisków Muzealnych”. W pra-
sie poznańskiej Kostrzewski publikował korespondencję wybitnych osobistości ze
zbiorów tPnP, co uratowało ją dla przyszłych pokoleń, gdyż oryginały nie prze-
trwały drugiej wojny światowej19.
za pośrednictwem wybitnego prehistoryka niemieckiego Carla schuchhardta20
Kostrzewski uzyskał przepustkę na wyjazd do zajętej przez niemców Warszawy,
po czym za zgodą tPnP wybrał się tam w lipcu 1916 roku. Celem dwumie-
sięcznego pobytu były studia nad materiałami zabytkowymi ze zbiorów Erazma
Majewskiego – znanego archeologa amatora i właściciela największej spośród
tamtejszych kolekcji prehistorycznych. Było to konieczne do sfinalizowania
13 a. Prinke, dz. cyt., s. 290, ryc. 2.
14 archiwum Uniwersytetu im. Humboldtów w Berlinie, protokoły promocji doktorskich – rocznik 1915.
15 J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 88.
16 Wykładali tam m.in.: ks. dr Kamil Kantak, ks. stanisław Kozierowski, dr Ludwika Dobrzyńska-Rybicka,
prof. dr stanisław Karwowski, dr Bolesław Erzepki, ks. nikodem Cieszyński, Maria Wicherkiewiczowa
i ks. prof. dr szczęsny Dettloff.
17 a. Prinke, dz. cyt., s. 296, ryc. 8.
18 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 66.
19 J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 97–98.
20 Carl schuchhardt (1859–1943) – prehistoryk niemiecki, dyr. oddziału Prehistorycznego Museum für
Völkerkunde w Berlinie (1908), współzałożyciel rocznika „Praehistorische zeitschrift” (1909), członek
Pruskiej akademii nauk i niemieckiego instytutu archeologicznego, prezes berlińskiego towarzystwa
antropologii, Etnologii i Prehistorii (1906–1929). W roku 1913 był on przez trzy miesiące pracodawcą
Kostrzewskiego podczas jego berlińskich studiów.
OD STUDENTA DO PROFESORA
książkowej wersji doktoratu. Nieco
później na łamach poznańskiej prasy
pojawił się nowy publicysta o pseu-
donimie „Radzim”, który wypowiadał
się na ważne tematy publiczne. Krył się
pod nim Józef Kostrzewski, który
obszedł w ten sposób zasadę zabrania-
jącą pracownikom TPNP zabierać głos
w kwestiach politycznych.
W obliczu ogromnych potrzeb
Kostrzewski podjął zabiegi o zatrudnie-
nie w Muzeum pracownika technicz-
nego. Towarzystwo zgodziło się jedynie
na etat woźnego-portiera, gwarantując
mu mieszkanie służbowe. Od 1 lutego
1917 roku pracę tę podjął Władysław
Maciejewski, z zawodu murarz”.
Pod kierunkiem nowego szefa zaczął
się przyuczać do pełnienia funkcji
laboranta i konserwatora zabytków.
W ciągu kilku lat posiadł umiejętność 4. Bożena Stelmachowska (1889-1955),
rekonstrukcji ceramiki, konserwacji prehistoryk, etnograf, prof. UMK w Toruniu,
zabytków metalowych, wykonywa- ze zb. PANAWOP
nia pomiarów i fotografii, produk-
cji przeźroczy na płytach szklanych
i prowadzenia drobnych interwencji archeologicznych w terenie; ponadto był
kierowcą i kucharzem ekspedycji wykopaliskowych”. Maciejewski związał się
z Kostrzewskim na dalsze pół wieku, tak poprzez współpracę w Muzeum i na uni-
wersytecie, jak i serdeczną przyjaźń.
Niezwykły epizod z końca Wielkiej Wojny potwierdził słuszność zastrze-
żeń, jakie Zarząd TPNP podnosił wcześniej wobec kandydatury Kostrzewskiego.
W okresie od 4 listopada 1917 do końca maja 1918 roku zdecydował się on bowiem
ukrywać w gmachu TPNP Wincentego Wierzejewskiego (1889-1972), dezertera
z armii niemieckiej, współzałożyciela podziemnego harcerstwa wielkopolskiego
i późniejszego organizatora Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego”.
W maju 1918 roku doszło do konfliktu z pruskim starostą powiatowym na tle
kwestii, dokąd mają trafić zabytki z interwencji archeologicznej Kostrzewskiego
w okolicach Kępna. Starosta twierdził, że powinny się znaleźć w KFM, tymczasem
były one już w drodze do TPNP. Sprawa trafiła do starosty krajowego, gdzie w obro-
nie praw polskiego Muzeum stanął niespodziewanie dyrektor KFM - Ludwig
Kaemmerer. 25 maja 1918 roku Kostrzewski zwołał zebranie członków TPNP,
by wygłosić referat o potrzebie reaktywacji Komisji Archeologicznej, i nakreślił
21], Kostrzewski, Z mego życia..., s. 92-93, A. Prinke, dz. cyt., s. 297, ryc. 9.
22 J. Kostrzewski, Z mego życia..., s. 92.
23 Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, Rep. 77, Tit. 871, nr 1, vol. 1, k. 277-290.
317
andrzej Prinke
318
plan jej działania (organizowanie wykopalisk, wspieranie badań naukowych jej
członków i redakcja wydawnictw, w tym rocznika „Przegląd archeologiczny”).
Wniosek przegłosowano i Komisja podjęła działalność. Pozyskano 11 członków
czynnych i 88 wspierających24, a na prezesa wybrano zygmunta zakrzewskiego.
Choć wojna dobiegała końca, armia niemiecka nadal potrzebowała rekrutów.
Kostrzewskiego problem ten dotknął w lipcu 1918 roku, na ostatniej podczas tej
wojny komisji poborowej. Uznano go za zdolnego do służby wojskowej wyłącznie
na terenie niemiec, groziła mu więc jedynie służba wartownicza w jakimś gar-
nizonie lub praca w administracji. zarząd tPnP podjął interwencję w obronie
swego pracownika; do czasu jej rozpatrzenia niedoszły rekrut mógł kontynuować
pracę w Muzeum25.
Współzałożyciel Wszechnicy Piastowskiej/Uniwersytetu Poznańskiego
Jednym z tych, którzy już w październiku 1918 roku przewidywali rychłą klęs-
kę niemiec, był prezes tPnP prof. Heliodor Święcicki. Uznał on, że w tej sytuacji
należy dążyć do utworzenia w Poznaniu polskiej uczelni wyższej. Wkrótce uzy-
skał wsparcie tej idei ze strony kilku innych członków towarzystwa, m.in. Józefa
Kostrzewskiego. sposób realizacji tego pomysłu – utworzenie uniwersytetu przez
miejscowe towarzystwo naukowe – zaprzeczał funkcjonującemu w pozostałych
zaborach stereotypowi „Poznaniaka” jako człowieka wprawdzie praktycznego, ale
bojaźliwego i o dość ciasnych horyzontach.
W toczącym się w ciągu następnych tygodni powstaniu wielkopolskim
Kostrzewski nie brał udziału, lecz nadal angażował się w organizowanie w Poznaniu
polskiego życia naukowego. Przeprowadził też wykopaliska w sześciu miejscowo-
ściach, m.in. na ważnym stanowisku neolitycznym w tucznie koło inowrocławia.
Latem 1919 roku odbył z ramienia tPnP podróż naukową, odwiedzając szereg
muzeów na terenie dawnej Kongresówki, gdzie przeprowadził kwerendę zabyt-
ków z późnego okresu lateńskiego26. Po przerwie wakacyjnej, w końcu września
1919 roku, zainaugurował wykłady z prehistorii na Uniwersytecie Poznańskim
(noszącym wtedy miano Wszechnicy Piastowskiej). Prócz słuchaczy, którzy
wybrali ten przedmiot jako dodatkowy27, na zajęciach pojawiły się też dwie stu-
dentki, dla których prehistoria była przedmiotem głównym: aleksandra Karpińska
i Bożena stelmachowska; obie zakończyły studia doktoratem z prehistorii.
Inicjator połączenia poznańskich zbiorów muzealnych
Dużo wysiłku kosztowało Kostrzewskiego uporządkowanie spraw muzealnych
w samym Poznaniu. o ile w czasie zaborów istnienie w mieście dwóch muzeów
o podobnym profilu – polskiego i niemieckiego – było uzasadnione, o tyle obecnie
wywoływało ono jedynie zbędną rywalizację, a rozproszenie zbiorów utrudniało
pracę naukową. towarzystwo z coraz większym trudem utrzymywało Muzeum,
Bibliotekę i Wydawnictwo, toteż Kostrzewski również z tego powodu dążył do
24 B. stolpiak, Rozwój prahistorii polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego, Poznań 1984, s. 71.
25 J. Kostrzewski, Z mego życia���, s. 100.
26 tamże, s. 116–117.
27 o systemie studiów zob. J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 110.
od studenta do profesora
319
połączenia obu instytucji i utworzenia z nich trzech muzeów specjalistycznych:
Prehistorycznego, Przyrodniczego oraz sztuki i Przemysłu artystycznego28.
Mimo iż 11 listopada 1919 roku walne zebranie tPnP wyraziło zgodę na połą-
czenie obu kolekcji, sprawa ciągnęła się jeszcze kilka lat z powodu oporu spad-
kobiercy Mielżyńskich – hr. zygmunta Kurnatowskiego29. tymczasem Muzeum
tPnP, z wyjątkiem kolekcji prehistorycznych, podupadało, a sprawa połączenia
zbiorów komplikowała się, gdyż ścierały się tu różne interesy. należało też roz-
wiązać niełatwe sprawy finansowe, i to w czasie galopującej inflacji. na szczęście
Muzeum Wielkopolskie stało dobrze pod względem finansowym; samorządowi
Wojewódzkiemu, pełniącemu rolę organu założycielskiego, udało się bowiem uzy-
skać deklarację władz polskich o przejęciu zobowiązań w wysokości połowy kosz-
tów utrzymania, wcześniej świadczonych przez rząd pruski. z dniem 7 czerwca
1920 roku powołano trzy samodzielne działy: Prehistorii, Przyrody i Galerię
obrazów30.
z kolei w Muzeum im. Mielżyńskich Dział Przedhistoryczny, jak już wspo-
mniano, rozwijał się pomyślnie, choć stan finansowy towarzystwa nadal się
pogarszał. W 1920 roku Kostrzewskiemu udało się przenieść Władysława
Maciejewskiego – formalnie woźnego i portiera – na stanowisko technika muzeal-
nego, którym w rzeczywistości był od samego początku31. ze swego pobytu
w Krakowie Kostrzewski wyniósł wzorzec muzeum uniwersyteckiego, w którym
studenci mogliby wdrażać się do badań naukowych poprzez udział w bieżących
pracach. W Poznaniu takiej instytucji dotąd nie było, lecz teraz – dzięki unii per-
sonalnej – rolę tę zaczęło pełnić Muzeum tPnP.
W styczniu 1921 roku również przeciwnicy połączenia obu muzeów uświa-
domili sobie fatalną sytuację finansową towarzystwa. Jednakże mimo wysił-
ków ówczesnego prezesa Bronisława Dembińskiego pertraktacje z samorzą-
dem wojewódzkim przeciągały się i dopiero 2 maja 1921 roku Wydział Krajowy
podjął stosowną uchwałę. zrezygnowano, przynajmniej na razie, z utworzenia
trzech muzeów specjalistycznych na rzecz jednego muzeum wielodziałowego,
choć zakładano, że Dział Przedhistoryczny Muzeum Wielkopolskiego zachowa
autonomię i będzie się mieścił w odrębnym budynku. Przez cały ten czas Józef
Kostrzewski robił, co w jego mocy, aby utrzymać dotychczasową obsadę Działu
Przedhistorycznego. W dniu 20 stycznia 1921 roku zawarł z tPnP nową umowę
o pracę, w której zrezygnował z poborów, a towarzystwo zgodziło się na dalsze
zatrudnienie pozostałych pracowników.
Założyciel Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego
na zebraniu Komisji archeologicznej tPnP 11 maja 1920 roku Kostrzewski
wystąpił z wnioskiem o powołanie Polskiego towarzystwa Prehistorycznego
(PtP), które skupiałoby zarówno zawodowców, jak i amatorów, a także przejęłoby
28 J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 90.
29 B. stolpiak, dz. cyt., s. 65; list z. Celichowskiego do sekretarza PtPn z 7 iii 1919, archiwum MaP,
sygn. a-dz-38/6; J. Kostrzewski, Z mego życia…, s. 118.
30 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 102.
31 tamże, s. 99.
andrzej Prinke
320
wydawanie „Przeglądu archeologicznego”. Powołano zarząd, na którego czele
stanął zygmunt zakrzewski; Kostrzewski – swoim zwyczajem – objął funkcję
sekretarza. PtP miało główną siedzibę w Poznaniu i szereg oddziałów w całej
Polsce32. W miarę jego rozwoju działalność towarzystwa Muzealnego stopniowo
wygaszano; zmniejszyła się również aktywność Komisji archeologicznej, choć
Kostrzewski starał się o jej utrzymanie33. W sytuacji nie najlepszych stosunków
z dyrektorem Muzeum, dr. Marianem Gumowskim, możliwość zabierania głosu
we własnej sprawie tą drogą była dla niego szczególnie cenna.
12 marca 1922 roku podpisano wreszcie umowę o oddaniu zbiorów PtPn
w depozyt do Muzeum Wielkopolskiego. Już dziewięć dni później wszystkie zbiory,
poza prehistorycznymi, zaczęto przenosić do głównego gmachu MW34. W Muzeum
im. Mielżyńskich zwolniło się wówczas miejsce na zbiory Działu Przedhistorycznego.
Kostrzewski dokonał teraz pewnego zabiegu, który dodatkowo związał przyszły Dział
Przedhistoryczny MW z instytutem Prehistorycznym Uniwersytetu Poznańskiego.
Uzyskał mianowicie dla instytutu etat laboranta, dzięki czemu Władysław
Maciejewski z dniem 23 kwietnia 1922 roku został formalnie pracownikiem uniwer-
syteckim, choć faktycznie nadal pracował w swym warsztacie w gmachu PtPn.
17 lutego 1923 roku nominalny dyrektor Muzeum im. Mielżyńskich – Bolesław
Erzepki przeszedł na emeryturę; na jego następcę wybrano Kostrzewskiego35.
zabiegając o komasację zbiorów, Profesor nie zapominał oczywiście o działal-
ności naukowej. W 1920 roku przeprowadził badania terenowe w kilku miejsco-
wościach, m.in. w Wysocku Wielkim i sadowiu koło ostrowa Wlkp.36. Przybył
tam na zaproszenie Bogdana hr. szembeka, młodszego brata panien zofii i Jadwigi
szembekówien, które już jako nastolatki pod matczyną kuratelą umiejętnie badały
cmentarzysko w siemianicach37. Drugi rejon badań znajdował się w szymborzu
na Kujawach, a trzeci – w Chmielnie koło Kartuz38. W kolejnych trzech latach
(1921–1923) lista ta wydłużyła się do co najmniej 86 pozycji.
aby utworzyć Dział Przedhistoryczny MW w dawnej siedzibie Muzeum
im. Mielżyńskich, potrzebna była kolejna umowa. Podpisano ją 2 listopada
1923 roku na okres 30 lat, czyli do listopada 1953 roku. Poznański Krajowy
związek Komunalny przejął w depozyt zbiory prehistoryczne Muzeum PtPn,
łącząc je ze zbiorami MW, i zobowiązał się do ich subsydiowania. Prócz sfinanso-
wania remontu pomieszczeń sumą 2,5 tys. marek polskich zadeklarowano utrzy-
manie ośmioosobowego personelu: kierownika, asystenta, rekonstruktora, czte-
rech dozorców i biletera39.
32 tamże, s. 117, 274.
33 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 99.
34 tamże, s. 89–90.
35 tamże, s. 126.
36 archiwum MaP-a-inwentarz tPn.
37 z. hr. szembekówna, J. Kostrzewski, Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych, odbytych w r� 1905
i 1906 na cmentarzysku z epoki rzymskiej w Siemianicach� Część IV, „Roczniki towarzystwa Przyjaciół
nauk Poznańskiego” 1916, s. 165–189.
38 archiwum MaP-a-inwentarz tPn.
39 J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 104.
OD STUDENTA DO PROFESORA
KIAŁ PR:
JZEUM
A
ZEDHISTORYCZ
WIELKOPOLSKIEGO (|
5. Dziedziniec gmachu PTPN z pomnikiem A. Mickiewicza dłuta Władysława Oleszczyńskiego,
ok. 1919 r., ze zb. PTPN
PTPN przekazało w bezpłatne użytkowanie część swego gmachu na siedzibę
Działu, lecz koszty użytkowania i adaptacji pomieszczeń miał ponieść Samorząd
Krajowy. Zakładano, że kierownikiem Działu będzie osoba mianowana przez
Wydział Krajowy; zarządowi PTPN przyznano prawo veta. Na kierownika połą-
czonego Działu Przedhistorycznego zaproponowano prof. Kostrzewskiego,
pod warunkiem rezygnacji dotychczasowego opiekuna zbiorów, Zygmunta
Zakrzewskiego. W ten sposób w dniu 20 stycznia 1924 roku Kostrzewski został
formalnie kierownikiem Działu”. Umowę o pracę podpisał dopiero po kilku mie-
siącach, po czym niezwłocznie rozpoczął przeprowadzkę zbiorów z gmachu głów-
nego do siedziby PTPN*'. Dział otwarto już w kwietniu, natomiast wystawę stałą
uroczyście zainaugurowano 29 czerwca tegoż roku.
Tuż po zakończeniu II wojny światowej nad siedzibą Muzeum zawisła na jakiś
czas czarna chmura, kiedy to prezes zubożałego PTPN — prof. Zygmunt Lisowski,
obawiając się zajęcia całego gmachu przez Muzeum, a jednocześnie szukając środ-
ków na remont, wdał się z Kostrzewskim w ostry spór kompetencyjny, wciągając
w to władze wojewódzkie”. Jak się wydaje, istotą sporu było to, iż Kostrzewski, będąc
40 Pismo Starosty Krajowego w Poznaniu; fotokopia w Archiwum MAP, J. Kostrzewski, Z mego życia. .., s. 119.
41M. Gumowski, Sprawozdanie Dyrekcji za rok 1924 r. Muzeum Wielkopolskie, „Rocznik Muzeum Wielko-
polskiego” 1926, t. 2, s. 133.
42J.E. Kaczmarek, dz. cyt., s. 213-214.
321
andrzej Prinke
322
jedynie szeregowym członkiem towarzystwa, sam podejmował decyzje dotyczące
remontu i administrowania gmachem, nie uzgadniając ich z prezesem Lisowskim.
Podwójny jubileusz
zwieńczenie wieloletnich związków Józefa Kostrzewskiego z PtPn nastąpiło
w maju 1957 roku, kiedy to Profesor wziął udział we wspólnych obchodach stu-
lecia towarzystwa oraz Muzeum archeologicznego. Przy tej okazji Kostrzewski,
mimo zaawansowanego wieku (72 lata), po raz kolejny udowodnił swą innowacyj-
ność i rzutkość organizacyjną. W nowo powstałym poznańskim studiu telewizyj-
nym zainicjował kilka audycji ze swym udziałem, by również tą drogą promować
Muzeum archeologiczne, towarzystwo i wielkopolską archeologię.
Przytoczone fakty dobitnie ukazują, jak ważną rolę w budowaniu kariery
naukowej czołowego polskiego prehistoryka miało Poznańskie towarzystwo
Przyjaciół nauk. Widzimy to zwłaszcza w dwóch pierwszych dekadach tej współ-
pracy. szereg wydarzeń ilustruje swoistą symbiozę: Józef Kostrzewski wiele
zawdzięczał towarzystwu, ale i on w rozmaity sposób aktywnie je współtworzył.
323
Jarosław Mulczyński
„W pracowni, zdjęty ukradkiem
przez przyjaciela”
Zdjęcia ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Muzeum Historii Miasta Poznania
Mało znanym elementem budowanych już od 1857 roku zbiorów muzealnych
Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk były liczne zdjęcia, których część
przechowywana jest obecnie w Muzeum Historii Miasta Poznania – oddziale
Muzeum narodowego w Poznaniu. Jak pisała Magdalena Warkoczewska, zacho-
wane obiekty „to niestety nikły procent ogromnie ciekawego zbioru, który uległ
rozproszeniu już w latach dwudziestych naszego stulecia [XX wieku], w momen-
cie przekazywania obiektów do Muzeum Wielkopolskiego, a następnie do
Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego”1. Dalsze straty kolekcja poniosła w okre-
sie okupacji niemieckiej2. Uratowane po wojnie „pamiątki narodowe” przekazano
do Muzeum Wielkopolskiego (od 1950 roku Muzeum narodowe w Poznaniu),
a w kolejnych latach do Muzeum Historii Miasta Poznania, oddziału Muzeum
narodowego w Poznaniu.
W zbiorze „pamiątek narodowych” zdjęcia stanowiły dużą grupę, napływając
stosunkowo wcześnie w formie darowizn indywidualnych i rodzinnych spuścizn.
najwięcej wśród nich zachowało się portretów. zbiegło się to bowiem w czasie
z techniką wykonywania fotografii w zamkniętym atelier oraz rozpowszechnie-
niem fotografii o formacie karty wizytowej, tzw. carte de visite, wynalezionej przez
adolphe’a-Eugéne’a Disdériego w 1854 roku. Jego wynalazek rozpowszechnił się
szybko w następnej dekadzie, gdyż umożliwiał on wykonanie na jednej płycie od
sześciu do ośmiu portretów w formacie 9,8 × 5,1 cm, co znacznie obniżało koszty.
Dzięki temu zdjęcia tego typu stały się bardzo popularne3. naklejano je na karto-
niki, na których odwrocie najczęściej umieszczano ozdobne winiety zakładu foto-
graficznego.
W omawianej kolekcji można wydzielić trzy zespoły fotografii: zdjęcia
przechowywane w albumach, w formie tableau oraz pojedyncze egzemplarze.
albumy z pamiątkowymi wizerunkami osób stały się popularne pod koniec
lat 50. XiX wieku. Pierwsze powstały w Paryżu po 1858 roku, a od początku
1 M. Warkoczewska, Varia [w:] Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym
w Poznaniu, Katalog wystawy, Poznań 1982, s. 167.
2 M. Warkoczewska, Dzieje zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, tamże, s. 21.
3 z. Harasym, Ze starego albumu� O dawnych fotografiach carte de visite i cabinet portrait, olszanica 2010,
s. 13–14.
Jarosław Mulczyński
324
lat 60. XiX wieku rozpoczęto ich produkcję. Do Poznania (przynajmniej od
1862 roku) sprowadzano je z zagranicy, ale także wytwarzano na miejscu.
najstarszy z przechowywanych w zbiorach Muzeum Historii Miasta Poznania
album to Więźniowie stanu w Moabicie z r� 1863/64 – należał do Maksymiliana
Lubicz-Radzimińskiego (1820–1866)4, właściciela zdziechowic koło Środy
Wielkopolskiej, uczestnika powstania styczniowego, więźnia Moabitu oskar-
żonego wraz z innymi powstańcami w procesie o zdradę stanu w Berlinie
w 1864 roku. na tytułowej stronie widnieje odręczny napis atramentem:
Pamiątka po Maksymiljanie Lubicz / Radzimińskim / do Tow� Przyj� Nauk
dane przez syna / Józefa / d� 8 Kwietnia 1898� / Więźniowie stanu w Moabicie /
z r� 1863/64. album (wym. 14,2 × 19,1 × 5 cm) ma drewnianą oprawę dekoro-
waną na całej powierzchni w romboidalne wzory, której okładki spina mosiężna
klamra. znajdują się w nim 92 zdjęcia w formacie karty wizytowej. na kilku-
nastu z nich na odwrocie widnieją dedykacje dla ich właściciela, których ciepły
i serdeczny ton świadczy o więzach, jakie wytworzyły się pomiędzy uczestni-
kami więziennej niedoli. spośród 149 więźniów Moabitu zgromadzono tutaj
wizerunki prawie 70 oskarżonych o zdradę stanu. najwięcej jest wśród nich zie-
mian, np. Władysław niegolewski, Edmund taczanowski, Ludwik sczaniecki,
hr. Mieczysław Kwilecki, Maksymilian Jackowski, ponadto kilku księży oraz
przedstawiciele innych zawodów. Poza więźniami Moabitu w albumie znaleźli
się również powstańcy, którzy polegli w walce lub zmarli na skutek odniesio-
nych ran. o specyficznej stylistyce portretowanych postaci pisała Magdalena
Warkoczewska: „Mężczyźni występują w strojach, które uważano wówczas za
narodowe, w czamarze, w rogatywce, w burce i futrzanej czapie, czasem w daw-
nym stroju polskim, w kontuszu, z pasem i przy szabli”5. interesujący jest także
zbiorowy portret niemieckich i polskich obrońców Polaków w procesie berliń-
skim 1864 roku – w owalnych ramkach ułożonych w trzech rzędach ukazano
popiersia: Holdhoffa, Lewalda, Lenta, Rudolfa Gneista, Elvena, Deycksa, Emila
Janeckiego, Florentego Lisieckiego i Brachvogla.
odmienny charakter posiada album w skórzanej oprawie z wytłaczanym napi-
sem Koledzy Sejmowi 1867–1873, z ozdobnymi mosiężnymi okuciami w narożni-
kach i klamrą spinającą obie okładki (wym. 14,5 × 22 × 5 cm)6. na wewnętrznej
stronie okładki doklejono kartkę z napisem: „Dar spadkobierców ś.p. Konstantego
sczanieckiego”. album zawiera 63 zdjęcia carte de visite posłów niemieckich do
parlamentu w Berlinie, powstałe głównie w tamtejszych zakładach fotograficz-
nych. Większość portretów jest trudna do identyfikacji, ze względu na nieczytelne
podpisy lub ich brak, kilka jest datowanych na lata 1870–1873. Warto wśród nich
zwrócić uwagę na wizerunek zasłużonego dla Poznania Gotthilfa Bergera, kupca
i radnego miejskiego, twórcę szkoły realnej.
4 M. Warkoczewska, Świadectwa epoki� Dziewiętnastowieczne albumy fotograficzne [w:] Marmur dziejowy�
Studia z historii sztuki, Poznań 2002, s. 443–445; J. Mulczyński, „Kochanemu koledze i przyjacielowi”�
Albumy fotograficzne z wizerunkami powstańców styczniowych, „Kronika Miasta Poznania” (dalej: KMP),
1/2013, s. 196–202.
5 M. Warkoczewska, Świadectwa epoki…, s. 444.
6 tamże, s. 445.
„W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela”
325
Kolekcjonerski charakter posiada kolejny album, który należał do teodora
Żychlińskiego (1836–1909), publicysty i heraldyka7. Jest większych rozmiarów
od poprzednich (wym. 27 × 21 × 5 cm), oprawny w skórę z wytłaczaną deko-
racją na odwrocie w formie bordiury wypełnionej motywem floralnym, zaopa-
trzony w ozdobne mosiężne okucia w narożnikach oraz klamrę spinającą. zebrane
przez Żychlińskiego zdjęcia odzwierciedlają jego rozległe zainteresowania,
a także swoistą kulturę popularną tych czasów, kiedy to można było nabyć nie-
mal wszędzie fotografie znanych i sławnych ludzi z całego świata. W ozdobnych
okienkach z dekoracyjnymi wytłaczanymi ramkami umieszczono 187 zdjęć carte
de visite, poczynając od wizerunku papieża Piusa iX. Po nim następują przed-
stawiciele europejskiej arystokracji, władcy, politycy i wojskowi, w tym cesarz
Maksymilian i i cesarzowa Charlotte, arcyksiężna Matylda Habsburg, cesarzowa
austriacka Elżbieta (z 1867 roku), lord Palmerston, gen. Helmuth Karl Bernhard
von Moltke (z 1866 roku), hr. agenor Gołuchowski, Wielka Księżna Maria
aleksandrowa Romanowa, otto von Bismarck i inni. Pasje teatralne Żychlińskiego
odzwierciedlają zdjęcia licznych aktorów, wśród nich trzy przedstawiają Helenę
Modrzejewską, innym nadawał określenia, np.: Miss Menken, signora sarolta
(1867), signora Lucca w Fra Diavolo (1864) i Afrykance, signora artot w Lucrezi
Borgi. na odwrocie niektórych widnieją dedykacje, m.in. „Panu Żychlińskiemu
na pamiątkę pobytu w Poznaniu amelia Baranowska Dnia 28/9 r. 67”; „Pełen
czci i wdzięczności, gdy nie może osobiście, więc in effigie przynajmniej składa
swe hołdy, JRymarkiewicz Poznań, 1go Paźdz. 1879”. są też zdjęcia pisarzy
i poetów – Wincentego Pola, Władysława Bełzy czy antoniego Edwarda odyńca,
który w 1879 roku napisał w Warszawie, że „poleca się przyjaznej pamięci”. Krąg
świata kultury uzupełniali sławni Polacy, m.in. na 16-portretowym miniaturo-
wym tableau przedstawiono Hugona Kołłątaja, zygmunta Krasińskiego, Juliusza
słowackiego, teofila Lenartowicza, Juliana Ursyna niemcewicza, Władysława
syrokomlę, aleksandra Wielopolskiego i innych.
Kilka zdjęć w tym „uniwersalnym” albumie ma wymowę stricte patriotyczną.
Wśród nich znajdują się dwa wizerunki Kolumny Barskiej (jedno ze zdjęć wyko-
nał emigrant Chylewski), uroczyście odsłoniętej w setną rocznicę zawiązania
konfederacji barskiej w 1868 roku w Rapperswilu8. W formacie karty wizytowej,
w atelier fotograficznym awita szuberta w Krakowie, wykonano również repro-
dukcje rysunków artura Grottgera z cyklu Lituania, z którego cztery znalazły się
w poznańskim albumie9. Portret samego Grottgera powielono w innym znanym
krakowskim zakładzie fotograficznym Walerego Rzewuskiego. teodor Żychliński
zgromadził nadto zdjęcia rodziny i przyjaciół, jednak wiele portretów wciąż jesz-
cze wymaga zidentyfikowania.
Wśród cennych obiektów fotograficznych zachowały się dwa dużych rozmiarów
projekty dekoracyjnych tableau, które służyły do wykonania mniejszych pamiąt-
kowych odbitek fotograficznych, a zapewne również do ozdobienia wnętrz gma-
chu towarzystwa. Pierwsze przedstawiało uczestników iV zjazdu Przyrodników
7 tamże, s. 445–447.
8 informacja Radosława Pawłowskiego z archiwum Muzeum Polskiego w Rapperswilu.
9 W. Juszczak, Artur Grottger� Pięć cyklów, Warszawa 1957, s. 24 i n.
JAROSŁAW MULCZYŃSKI
1. Marszałek Francji Elie Fródćric Forey 2. Helena Modrzejewska (1840—1909),
(1804-1872), z albumu Teodora Żychlińskiego, z albumu Teodora Żychlińskiego,
fot. Disdćri, Paryż, lata 60. XIX w., wszystkie ok. 1870 r.,
fot. ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania fot. W. Rzewuski
i Lekarzy Polskich w Poznaniu w 1884 roku". Znajdują się na nim 243 fotogra-
fie rozmieszczone w porządku alfabetycznym (całość ma wym. 168 x 122 cm)".
W górnej partii pośrodku wyróżniono cztery zdjęcia: prezesa PTPN hr. Augusta
Cieszkowskiego, prof. Józefa Majera — fizjologa i prezesa krakowskiej Akademii
Umiejętności, prof. Wiktora Szokalskiego — nestora polskiej okulistyki obchodzącego
właśnie 50-lecie pracy naukowej, i prof. Vitćzslava Janovskiego — dermatowenerologa
z Pragi. Dekoracyjne obramowanie tableau o motywach roślinnych wieńczy u góry
herb Poznania, a u dołu fotografia miasta widzianego z prawego brzegu Warty. Po jej
bokach, w narożnikach, umieszczono personifikacje Przyrody i Medycyny. Autorem
projektu dekoracji (tempera na papierze) był malarz Damazy Kotowski (1861-1943).
Zdjęcia do tableau wykonał Zakład Fotograficzny Rivoli i Sp. w Poznaniu i przeka-
zał gotowe dzieło w darze Muzeum Przyrodniczemu PTPN, przy czym „kosztowną
oprawę zawdzięczamy Wydziałowi gospodarczemu Zjazdu””.
Drugie tableau powstało z okazji jubileuszu 50-lecia pracy literackiej
hr. Augusta Cieszkowskiego, długoletniego i zasłużonego prezesa PTPN. Jego
10 Z. Fidelus, Tableau — szczególny rodzaj zbiorowej fotografii, KMP, 3/2011, s. 103-104.
U Fotograficzna reprodukcja tableau posiada wym. 45,5 x 34 cm.
12 Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego za rok 1884, „Roczniki Towarzy-
stwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1885, t. 14, s. 36.
326
„W PRACOWNI, ZDJĘTY UKRADKIEM PRZEZ PRZYJACIELA”
3. Szymoniak z krzyżem, który ofiarował 4. Maksymilian Jackowski (1815-1905),
papieżowi Piusowi IX z okazji 25-lecia lata 1902-1905, fot. Atelier Rubens
pontyfikatu w 1871 r., fot. E. Mirska — Poznań (dawn. E. Mirska — Poznań)
główne obchody miały miejsce 10 września 1893 roku”, samo tableau, ze względu
na jego rozmiary (184 x 130 cm), powstawało w kolejnych tygodniach. Widnieje
na nim 297 portretów członków Towarzystwa. W górnej części pośrodku umiesz-
czono największą fotografię hr. Cieszkowskiego w otoczeniu przedstawicieli
Zarządu, a po bokach portrety członków honorowych. Poniżej w porządku alfa-
betycznym naklejono zdjęcia członków zwyczajnych PTPN (brakuje wizerunku
hr. M. Kwileckiego). Dekoracyjną oprawę namalował sepią Wilhelm Kornfeld
(1832-1901). Główną scenę umieścił w dolnej części tableau, przedstawiając
alegorię Nauki pod postacią kobiety w długiej szacie, wspartą na tarczy z orłem
w koronie. Tableau wręczono prezesowi Cieszkowskiemu 26 lutego 1894 roku
na walnym zebraniu o „charakterze nader uroczystym”, stanowiącym zamknię-
cie jubileuszowych obchodów na cześć hrabiego z Wierzenicy”. Przekazano mu
pamiątkowy 20 tom „Rocznika TPNP” z jego zdjęciem oraz „wielką zbiorową
fotografię członków Towarzystwa, wykonaną prawdziwie artystycznie w atelier
Rivoli i Sp. Tu na dany znak uchylono zasłonę, za którą znajdowała się fotografia
13 Dokładny przebieg uroczystości zob. Jubileusz Hr. Augusta Cieszkowskiego, „Roczniki Towarzystwa
Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1894, t. 20, s. XLV-XCIX.
14W. Karolczak, Martin i Wilhelm Kornfeldowie i ich artystyczne pasje, KMP, 1/2009, s. 99.
15 Protokół z Walnego Zebrania Towarzystwa Przyjaciół Nauk z dnia 26 lutego 1894, „Roczniki Towarzystwa
Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1895, t. 21, s. 527.
327
JAROSŁAW MULCZYŃSKI
5. Doktor Józef Antoni Rolle (1830-1894) w swojej pracowni w Kamieńcu Podolskim, ok. 1880 r.,
fot. M. Greim
w ramach wspaniałych", Kilkanaście dni później, 13 marca 1894 roku, August
Cieszkowski zmarł.
Najprawdopodobniej prezentem na X Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich
we Lwowie w 1907 roku było tableau pt. Wybitni lekarze polscy, o czym świadczy
dopisek: „Upominek od Dr. Święcickiego z Poznania 1906”, który był członkiem
Delegacji Stałej Zjazdów”. Poznańskie tableau, drukowane na papierze i nakle-
jone na tekturę o wym. 36,2 x 29,5 cm, przedstawia wizerunki 30 lekarzy z różnych
epok, zaczerpnięte z grafik, obrazów lub innych przekazów, w tym Erazma Ciołka
(Witelona), Mikołaja Kopernika i Jędrzeja Śniadeckiego. Poczet wybitnych leka-
rzy XIX wieku otwiera Karol Marcinkowski, a zamykają Józef Dietl i Józef Majer,
zmarły w 1899 roku.
Ostatnią część kolekcji fotografii ze zbiorów PTPN stanowi prawie 600 poje-
dynczych zdjęć z drugiej połowy XIX i początków XX wieku. Przeważają wśród
nich portrety osób z całego kraju w formacie carte de visite. Zespół 156 zdjęć
powstańców i więźniów z lat 1863-1864 przekazali do PTPN spadkobiercy księ-
dza Stanisława Rymarkiewicza, uzupełniając album Więźniowie stanu w Moabicie
zr. 1863/64. Wyróżniającą się grupę stanowią liczne portrety członków poznańskiego
Towarzystwa, w tym jego założycieli: Władysława Łąckiego, Kazimierza Szulca,
Zygmunta Szułdrzyńskiego, Henryka Szumana i Władysława Wierzbińskiego,
członków honorowych: Eustachego Tyszkiewicza i Antoniego Wagi, wreszcie prezesa
16'Tamże.
U Zastępcą z Poznania został wybrany dr Franciszek Chłapowski.
328
„W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela”
329
Karola Libelta. Wśród portretów osób związanych z PtPn wymienić też można cze-
skiego pisarza i publicystę Edvarda Jelinka, poetę i rzeźbiarza teofila Lenartowicza,
publicystę i literata Władysława olędzkiego czy malarza Henryka siemiradzkiego.
W PtPn gromadzono także zdjęcia portretów znanych i zasłużonych osób
(niektóre wykonane na podstawie sztychów czy obrazów), takich jak Michał
Elwiro andriolli, gen. Jan Henryk Dąbrowski i jego córka Bogusława zamężna
Mańkowska, samuel Dickstein, Karol Marcinkowski, adam Mickiewicz, gen. Józef
sowiński, stanisław staszic, January suchodolski i inni. na odwrocie niektórych
zdjęć umieszczano dopisek „Enc.” wraz z cyfrą rzymską, odnoszący się do popular-
nej w drugiej połowie XiX wieku wielotomowej Encyklopedii Powszechnej wyda-
wanej przez samuela orgelbranda w Warszawie; miała ona służyć jako objaśnienie
dla oglądających portrety. zachowało się również kilka zespołów zdjęć należących
do różnych rodzin: abramowiczów, Jarnatowskich, Korotyńskich, Mazurakich,
twardowskich; inne wizerunki są niezidentyfikowane.
niewiele natomiast zachowało się portretów w większym formacie gabineto-
wym, tzw. cabinet portrait o wym. 10,8 × 16,5 cm, wynalezionym w 1866 roku
przez londyńskiego fotografa Fredericka Richarda Windowa. ten format bardzo
dobrze nadawał się do prezentacji w specjalnych ramkach lub albumach rozsta-
wianych w gabinetach i salonach. okazał się także bardziej przydatny do zdjęć
rodzinnych, grupowych oraz krajobrazowych18. W poznańskim zbiorze stanowi
go zespół siedmiu portretów, wśród których zidentyfikowano zdjęcie z 1909 roku
prezesa PtPn bpa Edwarda Likowskiego i portret Heleny Cichowicz (oba wyko-
nano w atelier Kajetana ignatowicza w Poznaniu). znacznie wcześniejsze jest
intrygujące zdjęcie chłopa prezentującego na stole krzyż, opisane: „szymoniak
gospodarz krzyż ten wyrzeźbił – Piusowi iX ofiarował przy obchodzie 25 letniego
jubileuszu papiestwa”, który miał miejsce w 1871 roku.
Kolejne zdjęcia zachowały się już w innych formatach. Przykładem jest dostojny
portret w formie popiersia Maksymiliana Jackowskiego (1815–1905), członka
PtPn i twórcy kółek rolniczych, ubranego w odświętną sukmanę z guzikami i koł-
nierzem oraz w czapce maciejówce. zdjęcie o wym. 19,6 × 13,3 cm, naklejone na
zieloną tekturę, ma u dołu z prawej strony suchy odcisk zakładu fotograficznego
atelier Rubens / daw. E. Mirska-Poznań, który podjął działalność w 1902 roku.
Również w formie popiersia i zbliżonej wielkości (wym. 22,8 × 17,1 cm),
choć zapewne w późniejszym czasie i w plenerze, powstał psychologiczny por-
tret anieli tułodzieckiej (1853–1932), aktywnej zwłaszcza na polu oświatowym
i w ramach ruchu kobiecego w Wielkopolsce; jej autograf naklejono na tekturę
pod zdjęciem.
z całego zbioru wyróżnia się zdjęcie dr. Józefa antoniego Rollego (1830–1894),
lekarza psychiatry, historyka i literata, członka honorowego PtPn z Kamieńca
Podolskiego, który – jak informuje odręczny napis u dołu zdjęcia – około 1880 roku
został „w pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela, p. Michała Greima, foto-
typografa kamienieckiego”. nieczęsto zdarzają się widoki wnętrz, także miesz-
kalnych, jak w tym przypadku – stojący z profilu dr Rolle, lekko pochylony nad
18 z. Harasym, Ze starego albumu…, dz. cyt., s. 14.
JAROSŁAW MULCZYŃSKI
z
e
6. Reprodukcja obrazu Polikarpa Gumińskiego przedstawiającego manifestację jedności
Rzeczypospolitej Obojga Narodów 12 sierpnia 1861 r. na moście w Kownie
sekretarzykiem, uchwycony został w swojej pracowni na tle regałów z książkami
i wysokim piecem oraz innymi meblami i sprzętami po prawej stronie.
W zbiorach PTPN gromadzono również zdjęcia stanowiące dokumentacje
obiektów sztuki, pomników oraz pamiątek, które z różnych względów nie mogły
być przechowywane w muzeum. Wśród najcenniejszych wymienić można zdję-
cie puszki w kształcie serca zawierającej serce Stanisława Konarskiego, wykonane
przez krakowskiego fotografa Walerego Rzewuskiego. Na odwrocie widnieje
dedykacja: „W dowód głębokiego szacunku ofiaruje wychowańcowi Pijarskiemu
na Żoliborzu w dzień umieszczenia serca Konarskiego w kościele XX Pijarów
w Krakowie ks. A. Słotwiński, Rektor XX Pijarów, D. 13 lutego 1882". W następ-
nym roku Adolf Skarbek-Malczewski, uczestnik powstania listopadowego, poda-
rował „tę drogą [...] pamiątkę” do poznańskiego Muzeum, dopisując poniżej:
„Wraz z opisem obchodu i wierszem Lenartowicza na ten obchód”.
Przechowywano również zdjęcia związane z Adamem Mickiewiczem, wśród
nich fotografię nagrobka poety i jego rodziny na cmentarzu w Montmorency
pod Paryżem oraz medalionu z tego nagrobka wykonanego na podstawie maski
pośmiertnej. U dołu podpisał się autor: „Wiktor Adolf Dobrowolski fotograf przy
ulicy Vanneau 80 w Paryżu. W kolekcji znajduje się zdjęcie pierwszego modelu
330
„W pracowni, zdjęty ukradkiem przez przyjaciela”
331
pomnika adama Mickiewicza w Poznaniu dłuta Władysława oleszczyńskiego
z 1856 roku, wykonane w tutejszym zakładzie fotograficznym a. i F. zeuschnera,
oraz projekty pomnika wieszcza dłuta poznańskiego rzeźbiarza Władysława
Marcinkowskiego i zamieszkałego w Paryżu budowniczego Emila tomaszkiewicza
na ii konkurs w Krakowie w 1885 roku, za które obaj otrzymali list pochwalny.
sygnaturę „t.P.n.” na odwrocie posiada także zdjęcie brązowego popiersia
tadeusza Kościuszki – rzeźby wykonanej przez Wojciecha agreleskiego, a nale-
żącej do hr. ignacego Mielżyńskiego w iwnie. Kolejne zdjęcie to obraz Walerego
Eliasza-Radzikowskiego przedstawiający Kościuszkę składającego przysięgę na
krakowskim rynku w 1794 roku.
zachowały się reprodukcje obrazów Polikarpa Gumińskiego (1820–po 1907),
namalowanych w 1861 roku w Paryżu, po wydaleniu go z Poznania przez
władze pruskie, dotyczące dramatycznych wydarzeń w Królestwie Polskim.
Przedstawiają one tragiczną demonstrację z 27 lutego 1861 roku, masakrę 8 kwiet-
nia w Warszawie oraz manifestację jedności Rzeczypospolitej obojga narodów
12 sierpnia 1861 roku na przerwanym moście w Kownie19. Dwa pierwsze zdjęcia
mają na odwrocie wiersz pt. Warszawo nasza!, podpisany inicjałami „Bz”:
„Dopóki wątku stanie Chrześcijańskim dziejom,
ty jesteś jako nowe wielkie Coliseum [!],
Wylana krew na carskim twym amfiteatrze,
W sumieniu wszystkich ludów nigdy się nie zatrze!”.
zdjęcia pięciu poległych 27 lutego 1861 roku również znalazły się w zbiorach
poznańskiego towarzystwa.
W PtPn gromadzono także zdjęcia przedstawiające zabytki architekto-
niczne. zachowały się jedynie dwa widoki kościołów w Warszawie: św. Krzyża
i św. Floriana, będące zapewne fragmentem całej serii. ostatnim chronologicznie
zespołem są zdjęcia z czasów i wojny światowej oraz powstania wielkopolskiego
1918–1919, autorstwa m.in. Kazimierza Gregera, wydane częściowo w formie
pocztówek.
zachowany zbiór zdjęć gromadzony w drugiej połowie XiX i na początku
XX wieku przez PtPn, a obecnie przechowywany w Muzeum Historii Miasta
Poznania, choć niepełny, pokazuje kierunek zainteresowań kolekcjonerskich. Jest
także ważnym świadectwem horyzontu kulturalnego, narodowego oraz estetycz-
nego ówczesnych polskich elit.
19 M.W. Berg, Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracyi
od 1856 r�, t. 2, Kraków 1899, s. 43.
332
Monika Piotrowska
„Świeże gniazdo krajowych szerszeni…”
Jak Muzeum Przyrodnicze w Poznaniu powstawało
Pomysł utworzenia muzeum historii naturalnej narodził się u samego zarania
towarzystwa Przyjaciół nauk, a rzucił go najpewniej Julian zaborowski, profesor
szkoły Realnej i redaktor czasopisma „Przyroda i Przemysł”. Decyzję w tej sprawie
podjął Wydział Przyrodniczy PtPn na swym pierwszym posiedzeniu 31 paździer-
nika 1857 roku, uznając założenie muzeum, „w którym będą składane wszelkie
nadesłane rzeczy z dziedziny nauk przyrodniczych, za środek służący poznaniu
Wielkiego Księstwa Poznańskiego, pod względem fizycznym i geologicznym i wyśle-
dzenie fauny i flory polskiej dotąd mało znanej”1. nie powinno to dziwić, wszak
zainteresowania przyrodnicze należały do ducha czasu. Już od stu lat wśród euro-
pejskich elit trwało prawdziwe szaleństwo odkrywania i kolekcjonowania „okazów”
przyrodniczych. W drugiej połowie XViii wieku kolekcję sir ashtona Levera w jego
posiadłości w Manchesterze codziennie odwiedzało tysiąc osób! Dla Brytyjczyków
studiowanie roślin i zwierząt było wręcz ogólnonarodową rozrywką. niemniej
dopiero w połowie XiX wieku zainteresowanie naturą nie dla rozrywki, lecz po
to, „by zrozumieć życie na ziemi”2, stało się pasją nie tylko wykształconej elity, ale
i klasy średniej. Dwa lata od założenia PtPn, w 1859 roku, Karol Darwin opubliko-
wał swoje dzieło – O powstawaniu gatunków, które rozbudziło dyskusję i wzmocniło
zainteresowania przyrodnicze wykształconych Europejczyków. Dla poznańskiego
środowiska naukowego, które skupiło się w PtPn, istotne było również oddziały-
wanie Berlina, gdzie wielu z jego członków studiowało. Uniwersytet Berliński nie-
mal od momentu powstania w 1810 roku prowadził bowiem aż trzy muzea: anato-
miczne, zoologiczne i minerałów (od 1814). Wymienione placówki z końcem wieku
złożyły się na ogromne Museum für naturkunde3, Berlin zaś stał się równie ważnym
ośrodkiem przyrodniczym jak Londyn i Paryż.
Poznańskie inicjatywy mogły się rozwijać w zdecydowanie skromniej-
szych warunkach. o dary przyrodnicze towarzystwo nawoływało jednak już
w 1857 roku w odezwach publikowanych w prasie. Jednym z pierwszych obiek-
tów był m.in. zielnik prof. Bendy, przekazany przez hr. Mielżyńskiego z Kotowa,
złożony z 24 tek. okazy układali sekretarze Wydziału, ewidencjonować mieli je
1 zob. a. Wróblewski, Historia zbiorów przyrodniczych Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, „Roczniki
Historyczne” 1957, R. XXiii, s. 501.
2 Cyt. za tytułem książki R. Conniffa Poszukiwacze gatunków� Bohaterowie, głupcy i szalony pościg� By zro-
zumieć życie na ziemi, Warszawa 2011; stamtąd też zaczerpnęłam wszystkie pojawiające się w tekście infor-
macje dotyczące pierwszych wypraw przyrodniczych i początków przyrodoznawstwa.
3 https://www.naturkundemuseum.berlin/de/einblicke/ueber-uns/geschichte-des-museums (dostęp: 2013 r.).
„ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI...
1. Felicjan Sypniewski, pierwszy przewodniczący 2. Franciszek Chłapowski, przewodniczący
Wydziału Przyrodniczego PTPN, Wydziału Przyrodniczego PTPN (od 1888 r.)
fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska i założyciel Muzeum Przyrodniczego,
Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu ok. 1919 r., fot. W. Rakowski,
ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego
PAN w Poznaniu
zaś konserwatorzy PTPN*. Problemem było oczywiście przechowywanie przyra-
stających stopniowo zbiorów, co rozwiązało na jakiś czas oddanie do dyspozycji
Towarzystwa apartamentu w Bibliotece Raczyńskich przez syna jej fundatora —
Rogera Raczyńskiego, który łączył funkcje kuratora Biblioteki i wiceprezesa PTPN”.
W 1868 roku, a więc cztery lata po śmierci Raczyńskiego, w dolnych pokojach gma-
chu Biblioteki znajdowało się 360 okazów zoologicznych, 18 botanicznych oraz 350
geologicznych. Był to zaczyn kolekcji o niełatwych losach i niemałym znaczeniu.
Poważnie wzbogaciła ją szczodra donacja hr. Józefa Łubieńskiego, który
wzorem europejskich arystokratów jeszcze jako student Akademii Górniczej we
Freibergu kupił na licytacji minerały słynnego profesora tej akademii Abrahama
Gottloba Wernera, „twórcy dzisiejszej geologji”. Liczący 900 sztuk zbiór
4E. Lubicz-Niezabitowski, Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Towarzystwa
Przyjaciół Nauk w Poznaniu” (dalej: RTPNP) 1928, t. 50, s. 488, 489; A. Wróblewski, dz. cyt., s. 501.
5'W apartamencie R. Raczyńskiego znalazły swe miejsce wszystkie ówczesne zbiory PTPN, Zbiory Towa-
rzystwa Przyjaciół Nauk, RTPNP, 1928, t. 50, s. 469, 480.
$F. Chłapowski, Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk, RTPNP, 1891, t. 24, s. 229.
7E. Lubicz-Niezabitowski, Zbiory Przyrodnicze...,s. 493. O Łubieńskim i Wernerze pisze także FE Chłapowski,
Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa Przyjaciół Nauk dla użytku zwiedzających je, Poznań 1909, s. 17.
333
MONIKA PIOTROWSKA
/ dy p 9
/ boyeikere Jatay ch GL
thdożtettoaó
4 zc fa a
2
3. Zielnik Elizy Orzeszkowej, pozyskany w 1911 r., po II wojnie zaginiony, w 1966 r. odnalazł się
w Puszczykowie u Jerzego Wojciecha Szulczewskiego, który zwrócił go PTPN, fot. ze zb. PTPN
minerałów Łubieński ofiarował Towarzystwu, które jednak ociągało się z jego
odebraniem. Dopiero w latach 80. XIX wieku Franciszek Chłapowski odnalazł je
w zakurzonych skrzyniach przechowywanych przez sąsiada hrabiego z pobliskiej
Krobi. Cóż, kiedy odnalezione przez niego minerały przepadły znowu, tym razem
na strychu Towarzystwa. Jakieś fatum nad sensownym zagospodarowaniem zbio-
rów PTPN wisiało od początku.
Nauka wymaga porządku i troski o zbiory. PTPN doceniało dyscypliny przy-
rodnicze, miało jednak problem z ewidencją i bagatelizowaniem zbiorów przez
konserwatorów, co sygnalizują dzieje daru hr. Łubieńskiego. Do tego dochodziły
problemy lokalowe, skutkujące przenosinami zbiorów z Biblioteki Raczyńskich do
Bazaru, stamtąd zaś do własnej siedziby PTPN przy ul. Młyńskiej”. Na ekspozy-
cję wciąż nie było jednak szans. Również po wybudowaniu w ogrodzie nowego
$.A. Wróblewski, dz. cyt., s. 502; Zbiory Towarzystwa Przyjaciół Nauk..., s. 481-482.
334
„ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI...
4. Szkielet praptaka z Solenhofen, prawdopodobnie ze znalezisk własnych FE Chłapowskiego,
fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu
budynku, specjalnie na potrzeby Towarzystwa, ważniejsza stała się wystawa zbio-
rów z dziedziny historii i sztuki. W tej sytuacji nawet kolekcja pierwszego prze-
wodniczącego Wydziału Przyrodniczego Felicjana Sypniewskiego herbu Odrowąż,
przyrodnika, twórcy polskiej algologii, autora przełomowych prac o okrzemkach,
nie trafiła w całości do PTPN, lecz zasiliła również Uniwersytet Jagielloński.
Do piwnic przy Młyńskiej trafiły ostatecznie zbiory minerałów (700 sztuk), mię-
czaków i mchów krajowych”.
Inna rzecz, że z powodu braku uniwersytetu Wielkopolska nie kształciła
ludzi nauki, a poznańczycy wykształceni za granicą szukali możliwości rozwoju
w innych ośrodkach. Uczonych zdolnych do opracowywania zbiorów było więc
stosunkowo niewielu, na dodatek Felicjan Sypniewski, absolwent uniwersytetu
w Berlinie, opisał przede wszystkim własną kolekcję. Dopiero kierujący po nim
Wydziałem Przyrodniczym Witold Milewski próbował uporządkować całość
zbiorów. Za czasów tego ostatniego wykonano m.in. analizy chemiczne minera-
łów Wernera". Ożywienie aktywności przyrodników skupionych wokół PTPN
9E Chłapowski, Zbiory... dla użytku, s. 16; A. Wróblewski, dz. cyt., s. 503.
1.Ę. Chłapowski, Zbiory... dla użytku, s. 17.
335
MONIKA PIOTROWSKA
5. Amonity z kolekcji paleontologicznej Muzeum Przyrodniczego, fot. W. Rakowski,
ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu
dało o sobie znać w połowie lat 80. XIX wieku. Od tej pory w „Rocznikach PTPN”
zaczęły się m.in. pojawiać opracowania poświęcone niektórym darowanym kolek-
cjom.
Od 1883 roku zbiorami przyrodniczymi zajmował się Roman May, che-
mik z doktoratem z filozofii uniwersytetu we Wrocławiu i założyciel lubońskiej
fabryki nawozów fosforowych, który w 1886 roku został sekretarzem Wydziału
Przyrodniczego. Pełen werwy, niespełna 40-letni, prowadził bezpłatne prelekcje
z geologii, chemii i biologii, a także wzbogacił kolekcję o eksponaty ze Zjazdu
Lekarzy i Przyrodników w Poznaniu (1884). Niestety zmarł nagle w 1887 roku".
W owym czasie zbiory przyrodnicze nadal tylko magazynowano.
Wreszcie znalazł się ich badacz, zarazem protektor, od razu wybitny: lekarz
Franciszek Chłapowski. Pokierował Wydziałem Przyrodniczym od 1888 roku —
tak skutecznie, że z czasem doprowadził do powstania planowanego od początku
założenia PTPN Muzeum Przyrodniczego. Był tytanem pracy. Zanim osiadł
w Poznaniu, pracował naukowo w Berlinie, później przeniósł się na Śląsk, gdzie
stał się jedną z najważniejszych postaci ruchu odrodzenia narodowego polskich
Ślązaków. Utrzymywał się z praktyki lekarskiej. W lecie co roku wyjeżdżał do
Bad Kissingen, gdzie leczył gości zdrojowych jako internista, a jego zawodowe
115, Leitgeber, Roman May i jego rodzina, KMP, 2/1998, s. 171, 174.
336
„ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI...
6. Edward Lubicz-Niezabitowski w Muzeum Przyrodniczym, lata 20. XX w.,
ze zb. Biblioteki Raczyńskich
umiejętności uczyniły go lekarzem o międzynarodowej sławie”. Oczywiście przy-
nosiło mu to wysokie dochody, ale też pozwalało rozwijać największą namięt-
ność: pracę pro publico bono. Chłapowski, który z czasem kierował i Wydziałem
Lekarskim (w latach 1904-1914), miał na swym koncie setki publikacji. Znał przy
tym cztery najistotniejsze dla pracy naukowej języki: angielski, francuski, niemiecki
i rosyjski, a ponadto czeski. Wykorzystywał je do ogłaszania drukiem niezliczo-
nych omówień tekstów obcojęzycznych. Był współtwórcą i redaktorem naczelnym
doskonałego czasopisma fachowego „Nowiny Lekarskie. W swych artykułach
przybliżał postacie wybitnych przyrodników, objaśniał stosunek nauk przyrod-
niczych do pozostałych dyscyplin, pisał wreszcie o tym, co znalazł lub dodał do
12 Zob. R. Meissner, Chłapowski Franciszek [w:] Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań
1981, s. 101.
337
MONIKA PIOTROWSKA
7. Muzeum Przyrodnicze im. Franciszka Chłapowskiego w byłym pawilonie restauracyjnym
wg projektu Paula Pitta na terenie Starego Zoo; lata 30. XX w., fot. W. Rakowski,
ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu
zbiorów PTPN. Posiadał przy tym rozległe kontakty naukowe, podróżował często
po Europie, zbierał okazy flory i np. w Bad Kissingen sam kopał w poszukiwaniu
znalezisk paleontologicznych"”, którymi interesował się najbardziej. Na dodatek
w 1889 roku, zaledwie w rok po objęciu przezeń funkcji kierownika Wydziału
Przyrodniczego PTPN, w Berlinie otwarto Museum fiir Naturkunde, którego
dyrektor Karl Móbius dokonał w 1900 roku rewolucji w sztuce wystawienniczej:
część ekspozycyjną zbiorów oddzielił od warstwy badawczej'*.
Na twarzy Chłapowskiego wkraczającego w 1884 roku po raz pierwszy do
magazynów przyrodniczych Towarzystwa musiało malować się niedowierzanie.
Przeglądanie i wstępne uporządkowanie zastanych tam ok. 2 tys. eksponatów
(zielników, ssaków, ptaków, minerałów, okazów kopalnych itp.) miało mu zająć
wiele lat”. Zbiory były wprawdzie nieopracowane i dość przypadkowe, ale jednak
na tyle spore i różnorodne, że w niedalekim czasie mógł myśleć o stworzeniu eks-
pozycji. Tymczasem zaczął od najbardziej podstawowych spraw: podczas zebrań
Wydziału Przyrodniczego PTPN regularnie wygłaszał wykłady i pogadanki na
temat nowych nabytków, a przede wszystkim oceniał posiadane kolekcje pod
względem ich przydatności. Starał się przy tym odpowiedzieć na trzy zasadnicze
pytania: Czy reprezentują one naturę terenów wielkopolskich lub chociaż kra-
jowych? Czy wśród nich znajdują się egzemplarze podwójne? Czy są kompletne
oraz dobrze oznaczone i opisane? Zmierzał do ułożenia zbioru opowiadającego
1 Chłapowski o wykopanych własnoręcznie „okazach” pisze w przewodniku z 1897 r., dz. cyt., s. 233, przyp. 2.
14 https://de.wikipedia.org/wiki/Kar|_August_Móbius; http://www.uni-kiel.de/ps/cgi-bin/scholars/?nid=moe-
bius-8zlang=d (dostęp: 2013 r.).
15 A. Wróblewski, dz. cyt., s. 503.
16-Tamże, s. 502.
338
„Świeże gniazdo krajowych szerszeni…”
339
możliwie najszerzej o geologii, florze i faunie Wielkopolski, jeśli natomiast skupiał
się na innych regionach, to najlepiej w odniesieniu do Wielkopolski albo do histo-
rii naturalnej w ogóle. „W każdem pudle – pisał o kolekcji Marii twardowskiej
z Polesia i okolic Pińska (1302 gatunki) – są okazy należące do jednej (lub dwóch)
botanicznej rodziny. zbiór ten jest bardzo bogaty w egzemplarze […]. Choć nie
dotyczy Wielkopolski, ma on znaczenie także i u nas”17.
Część zbiorów Chłapowski zdobywał drogą wymiany, współpracując m.in.
z Muzeum im. Dzieduszyckich, akademią Umiejętności we Lwowie18czy też
Uniwersytetem Jagiellońskim. z tego ostatniego pozyskał choćby kompletny zbiór
krajowych chrząszczy – 3 tys. gatunków! od roku 1890 wydawał w PtPn tek-
sty Józefa Jackowskiego, inżyniera górnictwa i geologa, urodzonego w Poznaniu
i chyba pierwszego Polaka w Boliwii. Przysłał on zbiór boliwijskich minera-
łów i skał, który – jak określił potem Chłapowski – „był jedyny w swoim rodzaju
i przyczynił się drogą zamiany z muzeami w Freibergu, Berlinie i Wrocławiu do
wzbogacenia naszych zbiorów paleontologicznych ogólnych”19. Ciągle napływały
dary od krajowych miłośników przyrody, jak np. kolekcja 154 ptaków krajowych,
przekazana przez Filipa skoraczewskiego z Miłosławia, nadleśniczego seweryna
Mielżyńskiego, czy zielnik sporządzony przez samą Elizę orzeszkową zawiera-
jący 280 ususzonych roślin z ich nazwami w języku polskim, łacińskim i biało-
ruskim20. Chłapowski działał niezmordowanie nad udostępnieniem publiczno-
ści jak najlepiej skonstruowanej kolekcji przyrodniczej w PtPn. Chęć edukacji
społecznej była impulsem nadrzędnym. „Poznanie przyrody, a więc myśli Bożej
w jej stopniowym rozwoju zawartej, należy do najwznioślejszych rozkoszy umy-
słowych, a przyczynianie się do rozszerzenia wiadomości naszych o przyrodzie
ziemi naszej jest przecież obowiązkiem wykształconego i myślącego społeczeń-
stwa”21 – pisał.
Przytaczane cytaty pochodzą z książeczki pt. Zbiory Przyrodnicze Towarzystwa
Przyjaciół Nauk dla użytku zwiedzających je, którą opublikował w 1909 roku.
stanowiły one wówczas drugą najpoważniejszą pod względem liczby ekspo-
natów część Muzeum im. Mielżyńskich, które od 1882 roku działało pod tą
nazwą w nowym budynku PtPn przy ul. Młyńskiej. Początkowo było to jedyne
muzeum w mieście, co musiało budzić niepokój pruskich władz, że to Polacy, a nie
niemcy prowadzą tak prestiżową instytucję kulturalną, odwiedzaną na domiar
złego przez jednych i drugich. zaradzić temu miało niemieckie towarzystwo
Historyczne, które zaczęło gromadzić zbiory przekazywane przez darczyńców, ale
mogło też liczyć na kolekcje zalegające w magazynach dużych muzeów w głębi
niemiec. W 1894 roku otwarto więc Muzeum Prowincjonalne, a kilka miesięcy
wcześniej próbowano nawet namówić PtPn, by przyłączył do niego część lub
całość tamtejszych zbiorów. „Część” mogła oznaczać kolekcję przyrodniczą,
17 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 4.
18 tamże, s. 14; E. Lubicz-niezabitowski, Zbiory…, s. 492.
19 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 19; o wymianach zrealizowanych z „muzeum historii naturalnej
w Berlinie” i „akademią krakowską” pisze on również na s. 6.
20 J. Pietrowicz, Zielnik Elizy Orzeszkowej, „Wieści akademickie” 2013, nr 9–10, s. 33.
21 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 33.
Monika Piotrowska
340
stłoczoną być może już wtedy na schodach i w sieniach na drugim piętrze gmachu –
takie było bowiem pierwsze „muzealne” lokum przydzielone Chłapowskiemu.
W zasadzie Chłapowski powinien czuć satysfakcję: jego zbiory były na tyle
dobre, że chciano je przejąć. Dyrektor Muzeum Prowincjonalnego, który pokazy-
wał u siebie tylko garść minerałów i obiektów paleontologicznych, chciał jednak
przez urzędowy zakaz zablokować konkurencyjne prace Chłapowskiego. Polak stał
się odtąd „wrogiem publicznym” niemieckiego muzeum. tym bardziej że chwytał
się niezbyt czystych forteli podczas przekształcania Muzeum Prowincjonalnego
w placówkę reprezentacyjną, czyli Muzeum Cesarza Fryderyka iii. otwarto je
w 1904 roku w nowym budynku (ob. Muzeum narodowe przy al. Marcinkowskiego).
Wcześniej w szybkim tempie ściągano dla niego obiekty, co Chłapowski wykorzystał
niczym sienkiewiczowski zagłoba. Wymianę dubletów błonkówek (rząd owadów)
z kolekcji gen. oktawiusza Radoszkowskiego na kolekcję minerałów prof. Loewe
z Międzyrzecza chciał w 1902 roku załatwić z muzeum berlińskim, podpisując się
jako „przedstawiciel Muzeum w Poznaniu”. Dyrektor Karl Möbius pozostawał nie-
świadomy, że chodzi o Muzeum PtPn, a nie Prowincjonalne, i dopiero w 1903 roku
otrzymał wiadomość, która wyprowadziła go z błędu. Chłapowski podobnie chciał
podejść instytut Mineralogii Uniwersytetu Wrocławskiego; odpisano mu jednak, że
jego zbiory nie mają nic wspólnego z prowincją poznańską22. Jeśli w broszurce z 1909
roku wspomniał, że dokonał wymiany zbiorów z Berlinem i Wrocławiem23, to mógł
to uczynić, zanim został „zdekonspirowany” lub mimo tego.
Muzeum Cesarza Fryderyka zorganizowano nowocześnie, nie miesza-
jąc historii naturalnej z dziełami sztuki. Wnętrza, jakie tymczasem Chłapowski
dostał w PtPn na ekspozycję, nie mogły się z tym mierzyć, przestrzeń okazała się
nader ograniczona. W 1909 roku pokazał publiczności zbiory w sześciu pokojach
w suterenach i w jednej sali na parterze. Był jeszcze jeden pokój suterenowy, tzw.
ciemnica, bez okien, którą przeznaczył na magazyn. zbiory przenosił i układał
sam. o klucze należało prosić portiera. „zbiory przyrodnicze, jakkolwiek jeszcze
niezupełnie uporządkowane, mogą być już teraz odwiedzane i zużytkowane do
naukowych celów dla samokształcenia, a także dla ich opracowania dalszego” –
pisał w 1909 roku w książeczce-przewodniku24. Ekspozycja, podzielona tema-
tycznie na paleontologię, mineralogię, kości zwierząt dyluwialnych krajowych,
szczątki zwierząt kopalnych krajowych, zoologię, korale i gąbki kopalne krajowe
oraz botanikę i owady, była prezentacją swojską i tak też pisał o niej Chłapowski
w rzeczonej broszurze. Przebijając się ze swoim jasnym wywodem wśród dziesią-
tek darów i kolekcji – nauczał, zagrzewał, objaśniał i namawiał. „Kto chce poznać
faunę wyginioną, której szczątki w biegu tysiąców wieków w naszej dzielnicy się
nagromadziły, ten musi wpierw poznać naukę zajmującą się formami zwierząt
22 t. Grabski, Okoliczności powstania Muzeum Prowincji w Poznaniu [w:] Stulecie otwarcia Muzeum im�
Cesarza Fryderyka w Poznaniu, red. W. suchocki, t. Żuchowski, Poznań 2004, s. 25; t. Żuchowski, Muzeum
Prowincji w Poznaniu� Nowa koncepcja muzealna w świetle źródeł [w:] tamże, s. 39 i 45, przyp. 30.
23 skutecznie przeprowadzone zamiany poświadcza opis zbiorów w 1909 r. dokonany przez samego
Chłapowskiego (kolekcja prof. Loewe jest wymieniona na s. 6), por. przyp. 27 i 28, oraz następcy Chłapows-
kiego – prof. E. Lubicz-niezabitowskiego, Zbiory…, s. 490.
24 F. Chłapowski, Zbiory… dla użytku, s. 1.
„ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI...
8. Prace wykopaliskowe zespołu Wiesława Rakowskiego w Nakielce pod Iwnem k. Kostrzyna,
1933 r., fot. W. Rakowski, ze zb. Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu
z całej ziemi, mianowicie zwierząt morskich, boć i nasza dzielnica obecna była
raz dnem morza, to dnem jeziór, to lądem suchym lub też pokrytym lodowcami”.
W zbiorach mocno zaakcentowano eksponaty z wczesnego czwartorzędu, tzw.
dyluwium, dziś zwanego plejstocenem, ponieważ w okolicach Poznania „mamy
obfitość wielką skamielin z tych właśnie warstw [...]. Są one, jako znajdki lub
narzuty dyluwialne, częstemi w naszych marglach i piaskach nawet, ale najwię-
cej ich w żwirowiskach”*. Chłapowski zataczał przy każdym większym temacie
coraz bliższe kręgi, aż dochodził do terenów na wyciągnięcie ręki, jak żwirowisko
w Obornikach Wielkopolskich, skąd ks. dziekan Augustyn Heintze przesłał mu
większość okazów paleontologicznych.
Przewagę obiektów kopalnych, zwłaszcza zwierząt, Chłapowski — pasjo-
nat paleontologii — sam podkreślał. Kolekcja była bogata i zdumiewająca, m.in.:
„2 łopatki słonia pierworodnego, czyli mamuta, liczne kości nosorożca, ułomek
trzonowego zęba mastodonta, szczątki wygasłego u nas łosia, wyginionego jelenia
oraz zęby żubra, tura i torfowej krowy”. W salce mieściło się też biurko kusto-
sza, niemniej już na początku wystawy, w sali Wydziału Lekarskiego na parterze,
25 Tamże, s. 9-10.
26 Tamże, s. 20-21.
341
Monika Piotrowska
342
gdzie znalazły się owady i zielniki, ustawiono stół dla chętnych do badań i studiów
w oparciu o zbiory i podręczną bibliotekę. Mimo wielu udostępnionych okazów –
w spirytusie, w pudłach, w oszklonych szafach, mimo przykładów ilustrujących
np. rozwój rośliny z nasienia czy prządki mniszki, albo modeli grzybów krajo-
wych z papieru, zbiorom wciąż sporo brakowało „do zupełności”. Wzywał więc
Chłapowski starszych i młodszych do uważnych wędrówek po okolicach i prze-
syłania znalezisk, dzięki czemu otrzymał m.in. „świeże gniazdo krajowych szer-
szeni”. Uważał przy tym, że „zbiór owadów szczególnie przy dobrej woli przyjaciół
przyrody, zwłaszcza młodzieży naszej, mógłby prędko się powiększyć bardzo”27.
to się nie ziściło. Chłapowski otrzymał jedynie pomoc w opiece nad kolek-
cjami botanicznymi, zawierającymi teraz ponad 3 tys. gatunków28. od 1913 roku
dostał też wsparcie w dziale entomologii, gdzie samych chrząszczy było kolejne
3 tys.29. W tym samym 1913 roku PtPn wznowił wydanie jego przewodnika,
a to oznacza, że Chłapowski miał odbiorców, a ekspozycja publiczność. Przede
wszystkim zaś jego Muzeum Przyrodnicze zaliczano do najlepszych placówek
w Europie!30 szczególnie w dziedzinie paleontologii. z czasem owe zbiory, razem
z mineralogicznymi, powiększył do ponad 7 tys. numerów31. na podstawie niektó-
rych z nich opublikował prace o słoniach kopalnych i zębie mastodonta. z upły-
wem lat stracił jednak nadzieję na rozwój muzeum i godziwe lokum.
okazało się jednak, że Poznań w odrodzonej Polsce miał szczęście do świetnych
zarządców – rozumieli tak samo potrzebę szybkiego powołania do życia opery,
uniwersytetu, teatru czy muzeum, jak i przywrócenia życia w poznańskim zoo.
Pierwszy prezydent miasta załatwił dla ogrodu jednorazową dotację ministerialną,
a z kasy miasta pokrywał wszystkie deficyty, w rezultacie czego Poznań utrzymał
wówczas zoo jako jedyne miasto w Polsce! Gorzej szło z Muzeum Przyrodniczym.
W rozmowach na ten temat uczestniczył w 1919 roku Chłapowski. Dyskutowano
w szerokim gronie przedstawicieli inteligencji poznańskiej, w tym członków
PtPn, ponieważ rozważano połączenie tamtejszych zbiorów ze zbiorami byłego
Muzeum Cesarza Fryderyka, teraz nazwanego Wielkopolskim. ostatecznie do
tego nie doszło, a Chłapowski zaczął wydawać zebrane okazy potrzebującym ich
katedrom Uniwersytetu Poznańskiego. sam wykładał tam geologię z mineralogią
i paleontologię, w 1921 roku mianowano go też profesorem honorowym medy-
cyny wewnętrznej. zmarł w 1923 roku, niebawem jednak znalazł się godny spad-
kobierca jego dziedzictwa – prof. Edward Lubicz-niezabitowski.
Miał może osiem lat, gdy zobaczył wypchane ptaki Filipa skoraczewskiego.
nadleśniczy w Miłosławiu miał jeszcze kolekcję ptasich jaj i muszli, bardzo mu to
imponowało. sam zbierał skamieliny narzutowe, ślimaki i małże, było ich zresztą
pełno w okolicy, gdzie jego ojciec nadzorował prace melioracyjne. niestety zanim
skoraczewski oddał swe zbiory Chłapowskiemu, chłopiec razem z rodziną został
wysiedlony z Wielkopolski. Do gimnazjum poszedł w Przemyślu – prosto w ramiona
27 tamże, s. 7.
28 na podst. opisu zbiorów botanicznych E. Lubicza-niezabitowskiego, Zbiory…, s. 489–490.
29 tamże, s. 493.
30 zob. R. Meissner, dz. cyt.
31 E. Lubicz-niezabitowski, Zbiory…, s. 493.
„ŚWIEŻE GNIAZDO KRAJOWYCH SZERSZENI...
9. Edward Lubicz-Niezabitowski z żoną Leontyną, córką entomologa i kolekcjonera motyli
Fryderyka Schillego, 1904 r., ze zb. Biblioteki Raczyńskich
świetnych polskich botaników. Nauczyli go zbierać i konserwować muchówki,
a od brata dostał jeszcze siatkę do łapania owadów. Studiował w Krakowie na
Wydziałach Lekarskim i Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nim uzy-
skał w 1900 roku tytuł doktora wszech nauk lekarskich, pracował już w Muzeum
Fizjograficznym Polskiej Akademii Umiejętności. Z zoologiem i podróżnikiem
Konstantym Jelskim przez 10 lat porządkował jego zbiory, które były chyba w jesz-
cze większym nieładzie niż te zastane przez Chłapowskiego w PTPN.
W Krakowie zdążył też napisać pracę o ogromnej wadze dla sądownictwa,
na temat owadów występujących na ludzkich zwłokach, która natychmiast weszła
do literatury światowej, dając śledczym narzędzie do rozpoznawania czasu zgonu.
W latach 1907-1908 badał odkryte w Starunii szczątki mamuta i nosorożca wło-
chatego o fantastycznym stopniu zachowania: ze skórą i częściowo z narządami
wewnętrznymi. Niebawem wziął roczny urlop i dzięki stypendium milionera
Osławskiego odwiedził przynajmniej kilkanaście europejskich muzeów historii
naturalnej, na czele z Paryżem, Londynem i Berlinem. Pracował też w stacjach
zoologicznych w Trieście i Villefranche-sur-Mer, prowadząc badania porównaw-
cze. Wreszcie w 1922 roku chętnie przystał na objęcie katedry na Uniwersytecie
Poznańskim. Najpierw była to katedra na Wydziale Rolniczo-Leśnym, a rok
320 życiu E. Lubicz-Niezabitowskiego zob. A. Magowska, Niespokojne życie Edwarda Lubicz-Niezabitow-
skiego, KMP, 1/2001, s. 159-169.
343
Monika Piotrowska
344
później Wydział Lekarski nominował go na stanowisko profesora zwyczajnego
z Katedrą Biologii. i tu wreszcie dwaj bliscy sobie mentalnie ludzie, Chłapowski
i Lubicz-niezabitowski, mieli szansę się poznać. nie wiemy, kto skierował tego
ostatniego do Muzeum Przyrodniczego, w każdym razie był to trafny wybór. By
powstało w końcu muzeum z prawdziwego zdarzenia, potrzebny był natomiast
ktoś jeszcze: prezydent miasta Cyryl Ratajski.
Ratajski był wizjonerem, a nie tylko administratorem. nowe Muzeum
Przyrodnicze najpierw miało być dodatkową rozrywką w czasie PeWuKi, a póź-
niej – uświetniać miasto. Przyznał mu więc piękny budynek na terenie działają-
cego od 1874 roku ogrodu zoologicznego. Wzniesiono go w części rekreacyjnej
i był to prawdziwie wielkomiejski kompleks restauracyjny projektu Paula Pitta,
zdolny pomieścić tysiąc osób33, a otwarty hucznie w 1908 roku. W tymże roku
Ratajski pojął za żonę córkę… Romana Maya – nieodżałowanego poprzednika
Chłapowskiego.
Budynek Pitta oddał prezydent w użytkowanie Muzeum Przyrodniczemu
w 1924 roku, po rocznym remoncie finansowanym z miejskiej kasy. stanowiło
twór nowy, wprowadzono bowiem rozwiązanie rozważane zaraz po odzyskaniu
niepodległości: połączono zbiory PtPn i Muzeum Wielkopolskiego – spadko-
biercy muzeum niemieckiego. Podzielono je na trzy oddziały, w tym właśnie
Przyrodniczy z siedzibą w pawilonie Pitta. W powszechnym użyciu funkcjono-
wał on jednak jako Muzeum Przyrodnicze. Placówce nadano imię Franciszka
Chłapowskiego.
Jej powstanie uwolniło opiekunów zbiorów od koniec końców dość kłopo-
tliwego przywiązania do struktur PtPn, przynosząc stolicy Wielkopolski plon
w postaci nowoczesnego muzeum historii naturalnej o najlepszych europejskich
wzorcach. Dyrektor wyraźnie kształtował muzeum jako polski ośrodek badaw-
czy, pilnując, by prezentowało wysoki poziom merytoryczny. Popularyzatorskie
zacięcie przyjętego na asystenta Wiesława Rakowskiego okazało się zaś zbawienne
dla wypełniania roli edukacyjnej, jaką powierzali muzeum wszyscy jego pomysło-
dawcy jeszcze w XiX wieku. Rakowski, od 1935 roku kustosz, nie poszedł w ślady
Chłapowskiego czy niezabitowskiego i nie pełnił funkcji uniwersyteckich, zyskał
więc czas na uporządkowanie wszystkich zbiorów, zabieganie o zwiedzających
w cyklicznych felietonach o świecie zwierząt i tworzenie wystaw czasowych. Co
do zasobów, dość powiedzieć, że w 1926 roku, w dniu otwarcia muzeum w nowym
gmachu, notowano ok. 40 tys. tzw. przedmiotów muzealnych, a do 1939 roku liczba
ta wzrosła dziewięciokrotnie. niemal pół miliona obiektów w kilkanaście lat! Była
to kolekcja bezcenna, w której wisienkę na torcie stanowił… prawie kompletny
szkielet tura34. Mieliśmy w Poznaniu skarb. Dziś już nic go nie przypomina35.
33 W. Karolczak, Mieszkańcy wysp Samoa� Czyli niezwykłe atrakcje ogrodu restauracyjnego starego zoo na
Jeżycach w latach 1875–1914, KMP, 2/2000, s. 228, 230.
34 szkielet tura, wydobyty z torfowiska w nakielce pod iwnem w 1933 r., był już wtedy unikatem. zaginął
w czasie ii wojny światowej.
35 Dziś w budynku Muzeum Przyrodniczego działa instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego Pan; bogate
mimo strat wojennych zbiory w dużym stopniu się rozeszły.
TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ
Na poprzedniej stronie:
Dziedziniec PTPN, 2017 r�, fot� A� Musiał
347
andrzej Gulczyński
PtPn 2017
Potencjał interdyscyplinarności
zadaniem kierującego ważną instytucją jest docenianie osiągnięć poprzedni-
ków i wyciąganie wniosków z przeszłości, ale przede wszystkim takie sterowanie,
żeby wypłynąć na szerokie wody i dotrzeć do celu. Czasem jest to zadanie łatwe, bo
statek płynie we właściwym kierunku i ze stosowną prędkością, czasem trudniejsze,
bo trzeba dokonać napraw w toku podróży czy nawet odpowiednio przygotować go
w doku remontowym. Konieczne jest zatem nie tylko właściwe rozpoznanie sytuacji,
ale i refleksja nad tym, z czego z przebytej drogi warto skorzystać, co pielęgnować,
a co zmienić. W przypadku Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk dziedzic-
two poprzedników przytłacza. ich pomysłowość, dostrzeganie ducha czasu, poświę-
cenie i skuteczność stanowią wyzwanie i wielki obowiązek dla kolejnych pokoleń,
szczególnie zaś dla zarządów. Czuję się zwolniony od przypominania jakichkolwiek
ważnych elementów z historii PtPn wobec przedstawienia ich już po wielekroć1,
w szczególny zaś sposób w niniejszym tomie „Kroniki Miasta Poznania”.
szczęśliwym trafem obecny zarząd rozpoczął pełnienie swych obowiązków
w roku 20142, ogłoszonym przez sejm Rokiem Cieszkowskiego. odbyło się wów-
czas szereg imprez przypominających postać tego wybitnego filozofa i pierwszego
prezesa naszego towarzystwa3. Kulminację ogólnopolskich obchodów stanowiła
1 najnowsze i z odesłaniem do literatury: P. Matusik, Zamiast uniwersytetu� Poznańskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk 1857–1919 [w:] Vivat academia! 400 lat tradycji akademickich Poznania, Poznań 2012,
s. 79–92; Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk a towarzystwa naukowe na ziemiach polskich w XIX
i początkach XX wieku, red. W. Molik, a. Hinc, Poznań 2012.
2 aktualne władze PtPn zostały wybrane na walnym zebraniu 27 Vi 2014 r., które zadecydowało
o oddaniu funkcji prezesa piszącemu te słowa. Wiceprezesami zostali prof. dr hab. antoni Miler
(Wydział nauk Rolniczych i Leśnych), prof. dr hab. Waldemar Ratajczak (Wydział Matematyczno-
-Geograficzny) oraz prof. dr hab. Jerzy sowiński (Wydział Lekarski). Funkcję sekretarza generalnego objął
prof. UaM dr hab. Przemysław Matusik (Wydział Historii i nauk społecznych), którego zastępcami zostali
prof. dr hab. Katarzyna Meller (Wydział Filologiczno-Filozoficzny) oraz dr hab. Piotr Mederski (Wydział
nauk Rolniczych i Leśnych). Podskarbim został dr Piotr Pawlak, którego w 2016 r. zastąpił prof. dr hab. Jacek
Mizerka (Wydział Historii i nauk społecznych). z kolei redakcję wydawnictw PtPn objęła dr hab. Danuta
Konieczka-Śliwińska, która w 2015 r. przekazała tę funkcję prof. UaM dr. hab. Krzysztofowi Kurkowi. Jego
zastępcą został wówczas dr Karol siemaszko (Wydział Historii i nauk społecznych), a zastępcą podskar-
biego dr Piotr Pawlak.
3 Wymieńmy choćby nadanie imienia zespołowi szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w siennicy Róża-
nej oraz szlakowi turystycznemu biegnącemu przez Wierzenicę, odsłonięcie pomnika w swarzędzu i kilku
tablic pamiątkowych. zob. W. Buczyński, Obchody 200� rocznicy urodzin Augusta Cieszkowskiego w Wiel-
kopolsce, „Kronika Wielkopolski” 2015, nr 1; E.J. Buczyńska, W. Buczyński, Filozof z Wierzenicy� Obchody
200-lecia urodzin Augusta Cieszkowskiego w powiecie poznańskim, „Kronika Powiatu Poznańskiego” 2015,
nr 6, s. 49–62.
ANDRZEJ GULCZYŃSKI
1. Konferencja w rocznicę zakończenia obrad kongresu wiedeńskiego,
wykład prof. Krzysztofa Marchlewicza, 2015 r., wszystkie fot. ze zb. PTPN
sesja naukowa zorganizowana w PTPN*, a także uroczyste walne zebranie człon-
ków Towarzystwa, podczas którego podsumowano kilkuletnie przygotowania
oraz cały Rok Cieszkowskiego, wysłuchano wówczas wykładów przypominają-
cych jego postać: Cieszkowski-Krasiński-Mickiewicz: relacje i wpływy (prof. Jerzy
Fiećko) i Cieszkowiana ze zbiorów Biblioteki PTPN (Joanna Pietrowicz).
Od czasów Cieszkowskiego wiele się zmieniło. Dziś Towarzystwo liczy ponad
tysiąc członków skupionych w siedmiu wydziałach: Filologiczno-Filozoficznym,
Historii i Nauk Społecznych, Matematyczno-Przyrodniczym, Lekarskim, Nauk
Technicznych, Nauk Rolniczych i Leśnych, a także Nauk o Sztuce. Nadal organizu-
jemy posiedzenia komisji i wydziałów oraz konferencje naukowe, także o zasięgu
międzynarodowym. Tytułem przykładu wymienić można interdyscyplinarne
sympozja mediewistów organizowane przez Komisję Historii Sztuki. W grudniu
2016 roku odbyło się już 37 spotkanie tego cyklu pt. In principio. Mit i prawda
początku w kulturze polskiej i europejskiej, dwa poprzednie zwołano pod hasłami:
Odkrywanie świata w średniowieczu (2014) i Nationum Proprietes. Odrębność
i wspólnota narodów w kulturze średniowiecza (2015).
4 Konferencja została przygotowana przez zastępcę sekretarza generalnego Towarzystwa, prof. K. Meller.
Pod jej redakcją ukazał się pokonferencyjny tom: August Cieszkowski in memoriam 1814-2014, Poznań 2015.
348
PTPN 2017
_
poznan.pl 4]
2. Uroczystość nadania członkostwa honorowego PTPN prof. Leonowi Kozackiemu,
przemawia prezes PTPN prof. Andrzej Gulczyński, 2015 r.
Słuszna wydaje się myśl łączenia wielu podejść badawczych, przypomina-
nia kluczowych wydarzeń i rozwiązywania współczesnych problemów. Chcąc
spełnić te założenia, w dwusetną rocznicę zakończenia obrad kongresu wiedeń-
skiego, PTPN wraz z Wydziałem Prawa i Administracji oraz Instytutem Historii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizowało interdyscy-
plinarną konferencję. Jej celem było przypomnienie owego ważnego zdarzenia
i w jego kontekście rozważenie aktualnych problemów tworzenia ładu w Europie.
Do wygłoszenia referatów zaproszono specjalistów z wielu dziedzin (historia,
prawo, etnologia, geografia, ekonomia, teologia, politologia) i z różnych ośrod-
ków akademickich (Warszawa, Kraków, Wrocław, Lublin, Toruń). Patronat nad
konferencją objęli Minister Spraw Zagranicznych, Prezydent miasta Poznania
oraz Marszałek Województwa Wielkopolskiego”. Jej otwarcia dokonał wicemi-
nister spraw zagranicznych prof. Artur Nowak-Far, który odwołując się do zna-
czenia kongresu, mówił o nowych sposobach regulowania stosunków międzyna-
rodowych oraz o roli Polski w Europie. Konferencji towarzyszyły trzy wystawy.
W Collegium Iuridicum Novum zaprezentowano dokumenty, fotografie i publi-
kacje przypominające sylwetki poznańskich prawników, którzy nie tylko znani są
ze swych badań, ale i z działalności publicznej na arenie międzynarodowej, takich
5 K. Kłopocki, Konferencja naukowa „Wielkie nadzieje, wielkie rozczarowania. Ład wiedeński a europejska
wspólnota”, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2016, z. 3, s. 267-267; A. Guminiak, Ład wie-
deński a europejska wspólnota, „Życie Uniwersyteckie” 2015, nr 11, s. 26; „Paragraf. Informator Wydziału
Prawa i Administracji UAM” 2015, nr 7, s. 1.
349
ANDRZEJ GULCZYŃSKI
3. Inscenizacja wjazdu Józefa Wybickiego i gen. Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania w 1806 r.,
5 listopada 2016 r.
jak profesorowie Bogdan Winiarski, Alfons Klafkowski, Krzysztof Skubiszewski
czy Hanna Suchocka. W tym samym gmachu otwarto wystawę Koniec Świata.
O granicy, której nie ma, prezentującą fotografie autorstwa dr. Tomasza Padło
z Krakowa, geografa i artysty fotografika, poświęconą ukazaniu obecnych przeja-
wów podziałów ziem polskich dokonanych na kongresie wiedeńskim.
W siedzibie PTPN przygotowano natomiast wystawę dokumentów, druków,
prasy polskiej, pamiętników i korespondencji z czasów kongresu, atlasów i map
kreślących pokongresowy ład, a także archiwalia dotyczące jego zaprowadzania
w Wielkopolsce. Tu także odbył się specjalny koncert Od Wiednia po Poznań.
Europejskie brzmienia, na który złożyły się utwory Ludwika van Beethovena,
Józefa Haydna, Józefa Straussa, Stanisława Moniuszki, Henryka Wieniawskiego,
Witolda Friemanna, Antoniego Radziwiłła oraz Fryderyka Chopina, w tym Trio
g-moll, op. 8 dedykowane A. Radziwiłłowi, namiestnikowi Wielkiego Księstwa
Poznańskiego. Były to zatem utwory kompozytorów związanych z Wiedniem
i Poznaniem, z kongresem i pokongresowym porządkiem.
Kolejną ważną rocznicę postanowiono przypomnieć nie tylko za sprawą kon-
ferencji, ale również poprzez przygotowanie specjalnej inscenizacji. Przybycie
do Poznania w listopadzie 1806 roku gen. Jana Henryka Dąbrowskiego i Józefa
Wybickiego wywołało w Wielkopolsce spontaniczny ruch powstańczy, wspo-
minany przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu jako przykład sukcesu w walce
o wolność. We współpracy z Muzeum Historii Miasta Poznania i Wielkopolskim
Muzeum Niepodległości zorganizowano w dniach 4-5 listopada 2016 roku
obchody jubileuszowe upamiętniające to wydarzenie. Ich pierwszym elementem
była konferencja naukowa pt. Obaczym, jeżeli Polacy godni są być narodem...,
350
PtPn 2017
351
skupiająca się na wojnach napoleońskich i rozbudzonych wówczas nadziejach
na polską niepodległość. następnego dnia po mszy św. sprawowanej w kościele
pw. św. Wojciecha w intencji gen. J.H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego złożyliśmy
kwiaty przy ich szczątkach.
najbardziej widowiskowym punktem obchodów była imponująca insceni-
zacja. oddział piechoty w mundurach z czasów napoleońskich poprzedził ciąg-
niony przez cztery konie powóz z generałem J.H. Dąbrowskim i J. Wybickim.
W pochodzie podążali przewodniczący Rady Miasta Grzegorz Ganowicz, dyrek-
tor Wielkopolskiego Muzeum niepodległości tomasz łęcki, poseł Bartłomiej
Wróblewski (inicjator uchwały sejmu upamiętniającej powstanie wielkopolskie
1806 r.), kustosz Muzeum Hymnu narodowego w Będominie Przemysław Rey,
członkowie zarządu PtPn i inne znamienite osoby. na starym Rynku słychać było
głos lektora przypominający wjazd Dąbrowskiego i Wybickiego w listopadzie 1806 r.
i ich pobyt w Pałacu Mielżyńskich. Przed ratuszem czekał już prezydent miasta
Poznania Jacek Jaśkowiak, który powitał przybyłych bohaterów. Generał odczytał
słynną odezwę, w której przytaczał słowa napoleona: „obaczę, jeżeli Polacy godni
są być narodem. idę do Poznania, tam się moje pierwsze zawiążą wyobrażenia
o jego wartości”. Wśród tłumu poznaniaków był potomek generała Dąbrowskiego,
hrabia Krzysztof Mańkowski. W Wielkiej sieni poznańskiego ratusza wystawiony
został obraz z kolekcji PtPn autorstwa Jana Gładysza Wjazd gen� Jana Henryka
Dąbrowskiego do Poznania w 1807 r� tutaj też Muzeum Historii Miasta Poznania
przygotowało okolicznościową wystawę i wygłoszono kilka prelekcji. W tym rocz-
nicowym nurcie pozostawać będzie trzyletni projekt pod tytułem Poznański sposób
na niepodległość, którego realizację rozpoczęliśmy w 2017 roku.
Wielkopolska naszym miłym obowiązkiem
zupełnie odmienny charakter mają spotkania Wielkopolskie miasta i powiaty.
Mając na uwadze wieloletnią tradycję działania na terenie całej Wielkopolski,
a jednocześnie liczne rzesze poznaniaków pochodzących z innych regionów
województwa, zrodził się w PtPn pomysł organizowania spotkań pod tą właśnie
nazwą. Jego celem jest umacnianie więzi regionalnych, w tym związków między
Poznaniem i ośrodkami lokalnymi. Warto bowiem ukazywać zarówno bogactwo
żywych wielkopolskich tradycji historycznych, jak i współczesny dorobek i osiąg-
nięcia Wielkopolan, warto inicjować, prowadzić, wspomagać i upowszechniać
interdyscyplinarne badania nad regionem. spotkania mają popularyzatorski cha-
rakter, ukazują daną miejscowość i powiat, a adresowane są przede wszystkim do
mieszkających w Poznaniu osób wywodzących się z tych ośrodków oraz oczy-
wiście do wszystkich zainteresowanych. składają się z kilku miniwykładów pre-
zentujących miasto, stan badań i dzień dzisiejszy oraz dyskusji o jego znaczeniu
po uprzednim wprowadzeniu dokonanym przez znaną osobę wywodzącą się z tej
miejscowości.
Bohaterem pierwszego spotkania był Pleszew, który wzbudził nadspodziewanie
duże zainteresowanie i wywołał wysoce pozytywny rezonans. Przypomniano dzieje
miasta, badania prowadzone obecnie przez historyków, socjologów, etnologów
czy geografów. Pokazano ostatnie osiągnięcia Pleszewa i powiatu, zaprezentowano
nowe wydawnictwa, wysłuchano koncertu artystki o pleszewskim rodowodzie.
ANDRZEJ GULCZYŃSKI
4. Spotkanie z cyklu Wielkopolskie miasta i powiaty, wspomina kardynał Zenon Grocholewski,
13 listopada 2015 r.
Swymi wspomnieniami podzielili się znani pleszewianie: była premier, minister
i ambasador, prof. Hanna Suchocka oraz rektor UAM, prof. Bronisław Marciniak.
Drugie spotkanie skupiło mieszkańców Kościana i okolic, a o swoim mieście
i jego znaczeniu dla przyszłej kariery mówił były rektor UAM, prof. Stefan Jurga”.
Później przyszła kolej na mieszkańców Gostynia. Także tym razem były wystąpienia
władz, badaczy i koncert, a wprowadzenia do dyskusji Nasz Gostyń dokonał rek-
tor Uniwersytetu Ekonomicznego, prof. Marian Gorynia. W spotkaniu wziął także
udział kard. Zenon Grocholewski, który wspomniał swoje szkolne lata*.
Wdzięczny adresat — młodzież
Nową formą działania PTPN jest Forum Szkół Polskich. Poznań - Europa
zorganizowane w kwietniu 2016 i styczniu 2017 roku. Jest to spotkanie liceali-
stów z kilku krajów organizowane pod patronatem prezydenta Poznania Jacka
Jaśkowiaka i Kolegium Rektorów Miasta Poznania. W pierwszym Forum uczest-
niczyli uczniowie polskich szkół z Czeskiego Cieszyna, Lwowa i Wilna oraz
z Wrześni, Strzelec Opolskich i Poznania, w drugim poznaniaków zastąpiła
6 (len), Zaprzyjaźnieni z nauką. Ja z Pleszewa — ty z Pleszewa, „Życie Uniwersyteckie” 2015, nr 2, s. 22.
7 (mz), Przyjaciele z Uniwersytetu. Kościan — miasto jak serce, „Życie Uniwersyteckie” 2015, nr 6, s. 21.
8D. Chodera-Lewandowicz, Gostyniacy są wśród nas, „Życie Uniwersyteckie” 2016, nr 1, s. 28-29.
352
PTPN 2017
5. Uczestnicy „Forum Szkół Polskich. Poznań — Europa” z Czeskiego Cieszyna, Dyneburga, Lwowa,
Strzelec Opolskich, Wilna i Wrześni na schodach poznańskiego ratusza, 21 stycznia 2017 r.
młodzież z łotewskiego Dyneburga. Z każdej z wymienionych szkół przyjechała
do Poznania sześcioosobowa grupa z opiekunem.
Program Forum składa się z trzech bloków związanych z Poznaniem,
Polską i Europą. Pierwsza część poświęcona jest wartościom kojarzonym
z Poznaniem i Wielkopolską, takim jak przedsiębiorczość, obywatelskie zaan-
gażowanie, praca organiczna i obowiązki jednostki w społeczeństwie. Druga
część dotyczy polskiej tożsamości narodowej i tożsamości regionalnych uczest-
ników oraz ich świadomości historycznej i kulturowej. Trzecia natomiast zwią-
zana jest z procesem integracji europejskiej, jej przyczynami i skutkami oraz
wadami i zaletami. Zasadnicza część Forum realizowana jest w formie wykła-
dów oraz warsztatów — dyskusji, a także pracy w grupach mieszanych. Prowadzą
je członkowie PTPN, cenieni fachowcy w zakresie poszczególnych zagadnień,
a warsztaty — ich uczniowie. Mamy w swym gronie także osoby, które dzieliły
się z uczniami swymi zawodowymi doświadczeniami, w obu edycjach byli to
była premier, prof. Hanna Suchocka oraz były radny, poseł i europoseł dr Filip
Kaczmarek. Zorganizowano także spotkania z Wojciechem Nowaczykiem,
aktywistą kampanii „HejtStop” (2016), który opowiedział o tym, jak walczyć
z nienawiścią w przestrzeni publicznej, oraz z Damianem Kaczmarkiem -
353
andrzej Gulczyński
354
wielkopolskim koordynatorem akcji szlachetna Paczka (2017), który wyjaśnił,
czym jest mądra pomoc. Elementem całego przedsięwzięcia była także wystawa
cennych obiektów ze zbiorów PtPn ukazująca wybrane aspekty wskazujące na
znaczenie Poznania na kulturowej mapie Europy, a także koncert pt. Poznańskie
brzmienia w Europie w wykonaniu pedagogów i studentów akademii Muzycznej
im. i.J. Paderewskiego9.
Pamiętając o początkach
zgodnie z tradycją uroczyste walne zebrania PtPn odbywają się w rocznicę
pierwszego takiego spotkania, które odbyło się 13 lutego 1857 roku. ostatnie zebra-
nia przypominały dodatkowo ważnych dla towarzystwa uczonych. W 2015 roku
w setną rocznicę śmierci upamiętniliśmy długoletniego i zasłużonego prezesa
PtPn, abpa Edwarda Likowskiego. Do naszej siedziby przywieziony został wów-
czas z Muzeum narodowego w Poznaniu obraz Jana Matejki Założenie Akademii
Lubrańskiego, będący własnością PtPn. Historię i treść obrazu przedstawił
piszący te słowa, a wykład pt. Edward Likowski – w służbie Kościoła i polskiej nauki
wygłosił prof. Przemysław Matusik. Przygotowano też wystawę oryginalnych
bulli papieskich, listów znanych osób do E. Likowskiego, jego rękopisów, a także
książek z jego księgozbioru (ze zbiorów Muzeum archidiecezjalnego i Muzeum
archidiecezjalnego w Poznaniu oraz PtPn). Podczas zebrania w 2016 roku przy-
pominano innego prezesa, wybitnego historyka prof. Gerarda Labudę (w setną
rocznicę jego urodzin i w ramach ogłoszonego na Pomorzu Roku Gerarda
Labudy). Wykład pt. Chrzest Mieszka wygłosił prof. tomasz Jurek, co związane
było z obchodzoną wówczas 1050. rocznicą tego doniosłego wydarzenia.
szczególny charakter miało natomiast spotkanie z okazji 160-lecia
towarzystwa w lutym 2017 roku. W naszym gronie zasiedli wówczas przedsta-
wiciele władz miasta, instytucji nauki, kultury, parlamentarzyści, wreszcie rek-
torzy z przewodniczącym Kolegium Rektorów Miasta Poznania prof. tomaszem
łodygowskim z Politechniki Poznańskiej na czele. nadzwyczajną reprezentację
miał UaM (uczelnia wyrosła z PtPn), wraz z rektorem prof. andrzejem Lesickim
przybyli bowiem do nas prorektorzy prof. Beata Mikołajczyk i prof. Ryszard
naskręcki. Rektor a. Lesicki przypomniał skuteczne działania członków PtPn,
dzięki którym po i wojnie światowej powstał pierwszy w Poznaniu polski uniwer-
sytet – Wszechnica Piastowska. Wspomniał też byłych rektorów, którzy piasto-
wali urząd prezesa PtPn (prof. Heliodor Święcicki, zygmunt Lisowski, Gerard
Labuda), a także swoją działalność w PtPn, m.in. jako redaktora „Biological
Letters”. natomiast rektor t. łodygowski, odwołując się do zasług towarzystwa
w utrzymaniu polskości, wskazał na znaczenie PtPn w dniu dzisiejszym, okre-
ślone w jego nowej strategii (integracji środowiska naukowego, interdyscypli-
narności i innowacyjności)10. Wykład pt. Dwie kultury wygłosił prezes Polskiej
9 Pomysłodawcą i koordynatorem Forum jest Michał Gulczyński. Relacje z Forum opublikowały m.in.
„Życie Uniwersyteckie” 2017, nr 2; „Kurier Galicyjski” 2017, nr 3; wrzesińskie „Wieści z Ratusza”, 26 i 2017;
„zwrot. Miesięcznik Polskiego związku Kulturalno-oświatowego w Republice Czeskiej” 2017, nr 2. infor-
macje przekazało też radio „znad Wilii”.
10 Relację z walnego zebrania zamieszczono w „Biuletynie informacyjnym PtPn” 2017, nr 2.
PTPN 2017
6. Jubileuszowe walne zebranie członków PTPN, siedzą od lewej: prof. R. Legocki,
rektor UAM prof. A. Lesicki, rektor UEP prof. M. Żukowski, prezes PTPN prof. A. Gulczyński,
rektor Politechniki Poznańskiej prof. T. Łodygowski, zastępca Prezydenta Poznania J. Solarski,
13 lutego 2017 r.
Akademii Umiejętności prof. Andrzej Białas, kreśląc dychotomię na linii huma-
nistyka-przyrodoznawstwo i wskazując rolę towarzystw naukowych w skutecz-
nym przezwyciężaniu tego podziału. Jubileuszowy rok został dostrzeżony w jesz-
cze jeden, szczególny sposób. Z inicjatywy posła Bartłomieja Wróblewskiego 24
lutego 2017 roku Sejm RP podjął uchwałę w sprawie uczczenia 160. rocznicy
powstania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Uroczystym walnym zebraniom PTPN towarzyszą zazwyczaj małe kon-
certy. W ostatnich latach zaproszeni przez nas artyści wykonywali utwory kom-
pozytorów działających w Wielkopolsce: Apolinarego Szeluto (2015), Feliksa
Nowowiejskiego (2016 — w ramach Roku Nowowiejskiego ogłoszonego przez
Sejm) oraz Józefa Zeidlera i Wojciecha Dankowskiego (2017).
Podwójnie nadzwyczajny charakter miało uroczyste walne zebranie, które
odbyło się w listopadzie 2015 roku. Wręczono wówczas dyplomy członków
honorowych dwóm zasłużonym prezesom PTPN: geografowi prof. Leonowi
Kozackiemu oraz historykowi prof. Jackowi Wiesiołowskiemu. Prof. Andrzej
Mizgajski wygłosił laudację ku czci pierwszego, a prof. Tomasz Jurek ku czci dru-
giego z wyróżnionych. Uroczystość uświetnił występ dr. hab. Jacka Kowalskiego,
również członka PTPN.
Mniej formalny charakter mają zainicjowane przez prof. P. Matusika spotka-
nia przedświąteczne. Wspólne kolędowanie i łamanie się opłatkiem uzupełniają
okolicznościowe wykłady: w 2015 roku prof. Katarzyny Meller Kolędy i pastorałki,
czyli „piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane”,
355
andrzej Gulczyński
356
a w 2016 roku prof. aliny Mądry Pastorelle z repertuaru kapel kościelnych dawnej
Rzeczypospolitej.
Narodowa kolekcja PTPN
Wykorzystanie dorobku PtPn i troska o jego zabezpieczenie są jednak znacznie
ważniejsze od uroczystości, świętowania i kolejnych spotkań. towarzystwo, dążąc
ustawicznie do utworzenia w Poznaniu uniwersytetu, stworzyło potencjał intelek-
tualny i organizacyjny, umożliwiający szczęśliwe zwieńczenie w 1919 roku owych
wieloletnich działań. Kulturotwórcza rola towarzystwa wyraziła się także w tym,
iż dało ono początek poznańskim muzeom: narodowemu, archeologicznemu
i Przyrodniczemu, w których obecnie eksponowane są nasze zbiory. Poznańskie
zbiory umożliwiały prowadzenie badań i ich upowszechnianie, podobne kolekcje
powstawały skądinąd w tym samym czasie na innych uniwersytetach. zgromadzono
tutaj dzieła takich twórców, jak m.in. Jacopo Palma starszy, Lucas Cranach starszy,
Daniel seghers, Marcello Bacciarelli, Jan Matejko, seweryn Mielżyński czy
Franciszek Lampi11. obecnie pozostają one w depozycie w Muzeum narodowym12.
niestety instytucja ta oznaczyła nasze obiekty jako własne, sporadycznie jedy-
nie informując nas o użyczaniu obiektów na inne wystawy. i tak w 2015 roku bez
zgody PtPn (nawet powiadomienia!) na wystawę do Gdańska wyjechał obraz
Jana Matejki Założenie Akademii Lubrańskiego, a do Warszawy na stałą ekspozycję
obraz antoniego Brodowskiego Wręczenie przez Aleksandra I deputacji polskiej aktu
założenia Uniwersytetu Warszawskiego. Minister kultury i dziedzictwa narodowego
w 2013 roku polecił „wykreślenie z inwentarza muzealiów obiektów będących wła-
snością Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, błędnie wpisanych do ksiąg
inwentarzowych Muzeum narodowego w Poznaniu”. Muzeum stoi na stanowisku,
że konieczne jest zawarcie umowy… Mijają lata, a my jesteśmy zbywani na prze-
mian oświadczeniami dobrej woli i pytaniami, czy nie mamy innych problemów…
W ramach tworzonej infrastruktury naukowej powstała też Biblioteka, która
stała się natychmiast skarbcem gromadzącym zarówno prywatne kolekcje książek,
jak i te pochodzące z likwidowanych przez Prusaków instytucji polskich (np. Kasyna
Gostyńskiego). niezwykle cenne zbiory – narodowa Kolekcja PtPn – obejmują
m.in. pierwodruk O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika (norymberga
1543), Nauki o tętnie Józefa strusia (Bazylea 1555), cenne rękopisy, takie jak Głos
wolny wolność ubezpieczający stanisława Leszczyńskiego, pierwszą dwuaktową
wersję Halki stanisława Moniuszki, zielnik „z pól i łąk nadniemeńskich” zebrany
przez Elizę orzeszkową, spuściznę znamienitych Wielkopolan: Jerzego Waldorffa
i prof. Floriana znanieckiego.
zadaniem biblioteki jest nie tylko gromadzenie i przechowywanie, ale i udo-
stępnianie. Rzecz jasna w jak najszerszym zakresie. Dziś wiąże się ono również
11 Jedną z form upowszechnienia zbiorów jest wirtualna galeria, zob. Wirtualna Galeria im� Mielżyńskich�
Historia – idea – prawo, red. a. Jagielska-Burduk, W. szafrański, M.a. Górska, Poznań 2013.
12 zob. Ars una species mille� 150 dzieł na 150-lecie Muzeum Narodowego w Poznaniu ze zbiorów
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. D. suchocka, Poznań 2007; Katalog dzieł malarstwa,
rysunku lawowanego i rzeźby ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. D. suchocka,
Poznań 2009.
PtPn 2017
357
z publikowaniem cyfrowych kopii naszych zbiorów w internecie, co jest moż-
liwe dzięki grantom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa narodowego oraz
Ministerstwa nauki i szkolnictwa Wyższego13. nasze kolekcje sukcesywnie
umieszczane są na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej i Cyfrowego
Repozytorium Lokalnego CYRYL14. Potrzebna jest nam jednak stabilizacja, tę zaś
powinna zapewnić stała dotacja, która umożliwiłaby przechowywanie narodo-
wych skarbów i ich udostępnianie. zabiegamy o to, starając się przekonać władze
miasta, województwa, parlamentarzystów…
Wprowadzona w ostatnich latach radykalna zmiana koncepcji finansowa-
nia wydawnictw naukowych przez Ministerstwo nauki i szkolnictwa Wyższego
doprowadziła do poważnego kryzysu pozauniwersyteckich oficyn naukowych,
w tym działalności wydawniczej PtPn15. Corocznie wydawano tu kilkadziesiąt
tytułów czasopism i wydawnictw zwartych. Konieczne wydaje się, że i tu powinno
następować świadome wspieranie działań prowadzonych przez towarzystwa
naukowe. nie wszystkie wyniki badań muszą być przecież ogłaszane w językach
obcych lub pod kontrolą zagranicznych badaczy.
Wyzwania przyszłości
Czerpiąc doświadczenia z historii, przypomnieć można, że znakomity projekt,
jakim było założenie akademii Lubrańskiego, dziś stanowiącej dla nas fundament
akademickiej tradycji Poznania, nie zawsze przeżywał lata świetności i ustawicz-
nego rozwoju. Już następcy Lubrańskiego mieli inne wizje, sprowadzając jezuitów.
także PtPn miał różne lata – piękne, wzniosłe, bogate w znamienne osiągnięcia,
ale i lata zmagań z przeciwieństwami losu. Chcąc dokładniej rozpoznać wyzwania
współczesności, w 2016 roku do wszystkich członków towarzystwa rozesłano krót-
kie ankiety. zawierały one pytania dotyczące obszarów działania, które należałoby
w naszej korporacji usprawnić. Po dyskusjach i z uwzględnieniem wyników ankiet
powstała nowa strategia. zarząd przyjął, że misja określona w statucie w dalszym
ciągu winna być wyznacznikiem. Celem PtPn ma być pielęgnowanie nauki, litera-
tury i sztuki, nadal ma być miejscem integracji i ostoją tradycji środowiska nauko-
wego i inteligenckiego Poznania i Wielkopolski, natomiast w stosunku do władz
i społeczeństwa winno być wyrazicielem jego dążeń, osiągnięć i opinii.
PtPn było i powinno być nadal instytucją ogniskującą badania z zakresu wielu
dyscyplin, ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski. Filarami PtPn, stanowią-
cymi podstawę jego wszystkich działań, są: integracja środowiska naukowego, inter-
dyscyplinarność badań i wymiany myśli oraz innowacyjność w działaniu. zatem
3 × i. założeniem jest też, że nie możemy powtarzać tego, co dzieje się na uczelniach
i w instytutach badawczych. Możemy za to ową działalność wspierać i uzupełniać,
13 G. Wrońska, Zbiorowy patriotyczny obowiązek, „iKs” 2015, nr 5; M. ziółek, „Donosiciel” sprzed 200 lat,
„Życie Uniwersyteckie” 2016, nr 4, s. 28–29; J. Pietrowicz, Nowa kolekcja ikonograficzna w Internecie,
„Wieści akademickie” 2016, nr 1–4, s. 52.
14 D. Bartkowiak, Ocalić etos, zdmuchnąć kurz – digitalizacja zbiorów PTPN, „iKs” 2016, nr 4, s. 108.
15 Bogatą działalność wydawniczą towarzystwa przedstawiono w dwutomowym opracowaniu: D. Gucia,
a. Pihan-Kijasowa, Rys dziejów wydawnictwa Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk z bibliografią
publikacji Towarzystwa 1856–2008, Poznań 2011.
ANDRZEJ GULCZYŃSKI
7. Wykład prof. Przemysława Matusika inaugurujący trzyletni program
Poznański sposób na niepodległość, 22 lutego 2017 r.
także w zakresie tlącej się idei federacji poznańskich uczelni. Chcemy prowadzić
działania wynikające z wyzwań czasów obecnych i przyszłości. W 2017 roku roz-
poczęto m.in. organizowanie kolokwiów doktoranckich, których koordynatorem
jest dr hab. Maciej Dorna. Ideą im przyświecającą jest zapraszanie do dyskusji
także przedstawicieli innych nauk niźli dyscyplina reprezentowana przez referenta.
Na przykład na wystąpienie Piotra Krzyżańskiego, doktoranta w Zakładzie Historii
Wojskowości Instytutu Historii UAM, przygotowującego rozprawę doktorską doty-
czącą hodowli i wykorzystania konia w XVI-wiecznej Polsce, zaproszono specjali-
stów z Zakładu Hodowli Koni Uniwersytetu Przyrodniczego.
Wyzwaniem jest też przekształcenie naszej siedziby w funkcjonalny, choć nadal
reprezentacyjny gmach”, będący nowoczesną siedzibą Towarzystwa z tradycjami.
Obok istniejącej tu Biblioteki (odpowiednio profilowanej na potrzeby regionu),
mogłaby tu powstać jednostka badawcza zajmująca się właśnie Wielkopolską.
Dyskusja potwierdziła również zasadność przypomnienia idei pracy organicz-
nej i jej twórców (w tym członków PTPN), a także innych wartości wiązanych
z Wielkopolską: przedsiębiorczości, samorządności, obywatelskiego zaangażo-
wania i obowiązków jednostki w społeczeństwie. Zrodził się zatem pomysł stwo-
rzenia muzeum (centrum) pracy organicznej i aktywności obywatelskiej. Wobec
1670b. Z.Ostrowska-Kębłowska, Gmach Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk [w:] Zbiory Poznańskiego
Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Katalog wystawy, Poznań 1982, s. 47-55.
358
PtPn 2017
359
bardzo szybko wprowadzanego w życie pomysłu stworzenia muzeum powstania
wielkopolskiego, ukazującego nie tylko sam zryw, ale i dążenia Wielkopolan do
niepodległości, z naszej koncepcji nieco się wycofaliśmy. W oba projekty żywo
zaangażowany jest prof. Przemysław Matusik, ceniony badacz tych właśnie pro-
blemów. Uznaliśmy ostatecznie, że nie ma sensu tworzenie odrębnego muzeum
w pierwotnie zakładanym przez nas zakresie. Może jednak warto – wobec dal-
szych dyskusji o umiejscowieniu muzeum powstania – pomyśleć o umieszczeniu
go w gmachu PtPn? oryginalne pomieszczenia, miejsce tchnące historią, mogą
wzmocnić nowoczesną formę przekazu. Może zatem to właśnie w tym gmachu
należy umieścić Muzeum Powstania Wielkopolskiego? a może – puśćmy jeszcze
dalej wodze fantazji – winno tu powstać Muzeum Historii Wielkopolski? Można tu
ukazać mieszczańskie wnętrza, przypomnieć fragmenty dawnych wystaw, a potem
zilustrować w nowoczesny sposób najważniejsze wątki z przeszłości Wielkopolski.
ożywiony zabytek tchnie magią przeszłości, umożliwia dyskusję o dniu dzisiej-
szym i czasach minionych. tak zapewne zachowaliby się nasi poprzednicy –
zachowajmy dziedzictwo, miast budować nowe pałace.
zanim jednak nasz gmach zmieni lub uzupełni swe funkcje, zorganizujemy
w roku jubileuszowym cykl konferencji pod wspólnym tytułem Człowiek przy-
szłości – wyzwania wobec nauki� Konferencje mają być płaszczyzną wymiany myśli
pomiędzy reprezentantami tej samej dziedziny (np. architektury, urbanistyki, pla-
nowania przestrzennego) pracującymi na różnych uczelniach, a także pomiędzy
badaczami różnych dyscyplin, sięgającymi jednak po ten sam przedmiot badań
(np. nad przeszłością pochylają się nie tylko specjaliści z zakresu archeologii,
ale i dendrochronologii, genetyki, medycyny sądowej etc.). sprzyjać to powinno
integracji i wymianie doświadczeń między naukowcami z różnych poznańskich
uczelni i pociągnąć za sobą ogólnopolską, interdyscyplinarną dyskusję ukazu-
jącą znaczenie poznańskiego ośrodka nauki. Celem tych spotkań ma być zapre-
zentowanie i rozważenie wybranych problemów, z jakimi styka się człowiek,
stawiając jednocześnie wyzwania nauce. naukowcy różnych branż udzielają tej
pomocy, choć czasem jedna z dyscyplin zajmuje pozycję dominującą. tym razem
chcielibyśmy rozważyć problem interdyscyplinarnie, mając na uwadze poznań-
skie doświadczenia. Każdej konferencji patronuje członek PtPn mający wielkie
zasługi dla rozwoju danej dziedziny nauki. Chcemy go w ten sposób przypomnieć,
dyskutując jednak na temat aktualnych problemów i wyzwań przyszłości.
Konferencji Człowiek wspomagany patronować będzie prof. Wiktor Dega,
a podejmowane mają być kwestie rehabilitacji i ortopedii, a także m.in. budowy
sprzętu potrzebnego do „usprawnienia” człowieka. Myślą przewodnią sympozjum
Człowiek a gospodarka będzie szeroko ujęty na tle ekonomicznym i prawnym
współczesny spór o rolę państwa w gospodarce, powiązany z osobą prof. Edwarda
taylora, w tym z jego badaniami nad teorią ekonomii, historią myśli politycz-
nej, polityki ekonomicznej i przemysłowej. Prof. Władysław Czarnecki oraz jego
przemyślenia i poznańskie realizacje przyświecać będą konferencji Człowiek
a miasto, podczas której omawiane będą zagadnienia architektury, urbanistyki,
planowania i zagospodarowania przestrzennego. nowoczesne metody badania
i rekonstruowania przeszłości staną się z kolei tematem spotkania pt. Człowiek
a dziedzictwo z prof. Józefem Kostrzewskim jako patronem. twórca ergonomii
ANDRZEJ GULCZYŃSKI
8. Prezentacja zbiorów PTPN podczas Nocy Muzeów, 2015 r.
prof. Wojciech Jastrzębowski będzie przypomniany podczas konferencji Człowiek
a przyroda i technika, na której spotkają się m.in. przedstawiciele nauk ekono-
micznych, technicznych, leśnych, przyglądając się środowisku pracy człowieka,
jego relacjom z techniką i przyrodą.
Wymienione konferencje przeplatać się będą z rozmaitymi wydarzeniami orga-
nizowanymi w ramach trzyletniego projektu Poznański sposób na niepodległość.
Zakłada on wielowymiarowe uczczenie setnej rocznicy wybuchu powstania wiel-
kopolskiego. Patronat honorowy nad owym cyklem objęli marszałek województwa
wielkopolskiego Marek Woźniak i prezydent Poznania Jacek Jaśkowiak. Wykład
inauguracyjny pt. Pod rządami Hohenzollernów. Polskie strategie narodowe 1793-
1918 wygłosił w lutym 2017 roku prof. Przemysław Matusik, sekretarz generalny
PTPN. Odtąd dwa razy w miesiącu wygłaszane będą kolejne wykłady poświęcone
dziejom Wielkopolski odutraty niepodległości do jej odzyskania. Omówione zostaną
m.in. czasy stanisławowskie, problemy ustrojowe Wielkiego Księstwa Poznańskiego,
Wiosna Ludów, przemiany społeczeństwa zaboru pruskiego, procesy germaniza-
cyjne i sposoby przeciwdziałania, wpływ prawa niemieckiego na mentalność miesz-
kańców Poznania, siedziby ziemiańskie, zmiany zachodzące w miastach i wsiach
Wielkopolski. Osobna grupa wykładów poświęcona zostanie przybliżeniu dziejów
samego powstania wielkopolskiego — jego dowódców, bitew, przyczyn i skutków.
W miesiącach letnich odbywać się będą spacery tematyczne, których celem będzie
przypomnienie miejsc związanych z historią Poznania XIX i XX wieku. W planie są
360
PtPn 2017
361
też sesje studencko-doktoranckie pt. Młodzi o Powstaniu. zwieńczeniem będą dwie
ogólnopolskie konferencje naukowe dotyczące wydarzeń bezpośrednio poprzedza-
jących wybuch powstania wielkopolskiego oraz setnej rocznicy podpisania traktatu
wersalskiego. Wykładom i konferencjom towarzyszyć będą wystawy tematyczne
prezentujące najciekawsze obiekty ze zbiorów PtPn.
spisywanie relacji i myśli dotyczących najbliższych planów można zakończyć
retorycznymi pytaniami, będącymi zarazem pewnego rodzaju życzeniami, oczeki-
waniami. Czy zatem towarzystwo w kolejnym jubileuszowym roku będzie należało
do najbardziej prestiżowych organizacji, posiadających odpowiednio rozbudo-
waną strukturę, w której odzwierciedlona będzie pozycja i aktywność poszcze-
gólnych członków? Czy będzie miało sprawny aparat pomocniczy, w tym nowo-
czesną bibliotekę będącą warsztatem pracy naukowca i regionalisty, a także zespół
pracowników o wysokich kwalifikacjach, potrafiących zabiegać o granty, sprawnie
administrować majątkiem i realizować misję towarzystwa? Czy dzięki nawiązaniu
współpracy z różnymi instytucjami uda się uczynić Wielkopolskę przedmiotem
badań i oddziaływania? Czy PtPn posiadać będzie funkcjonalny i reprezenta-
cyjny gmach, który tchnąć będzie wielkopolskimi ideami, gdzie dyskutować będzie
można o najważniejszych problemach Poznania, regionu, Polski i Europy?
Przy takim potencjale, jakie posiada Poznańskie towarzystwo Przyjaciół
nauk – osobowym, materialnym, kulturowym – na wszystkie pytania odpowie-
dzieć można co najmniej twierdząco.
3% SĘ
MONITOR POLSKI
DZIENNIK URZĘDOWY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Warszawa, dnia 8 marca 2017 r.
Poz. 254
UCHWAŁA
SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
z dnia 24 lutego 2017 r.
w sprawie uczczenia 160. rocznicy powstania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Założone w 1857 roku Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk jest najstarszym istniejącym nieprzerwanie polskim
towarzystwem naukowym. Zebranie konstytuujące Towarzystwo odbyło się w Poznaniu 13 lutego 1857 roku. Uchwalony
wówczas statut stwierdzał, iż ma ono „na celu pielęgnowanie nauk i umiejętności w języku polskim”. Pierwszym prezesem
Towarzystwa został najwybitniejszy filozof polski tej doby — August Cieszkowski. Wśród członków założycieli znajduje-
my tak znaczące postaci ruchu narodowego w Poznańskiem, jak twórca Biblioteki Kórnickiej Tytus Działyński czy Hipolit
Cegielski.
Powołanie do życia PTPN było polską odpowiedzią na politykę pruskiego państwa, niepozwalającego na powołanie
w Poznaniu uniwersytetu i uformowanie się tutaj silnego ośrodka badań naukowych. Towarzystwo stało się najważniej-
szym centrum polskiej aktywności naukowej w zaborze pruskim, ważnym elementem w systemie poznańskich przedsię-
wzięć organicznikowskich. Wielką jego zasługą stało się stworzenie znaczącej biblioteki i zgromadzenie zbiorów arty-
stycznych, archeologicznych i historycznych, niezmiernie istotnego czynnika zachowywania i kultywowania polskiego
dziedzictwa narodowego. To dzięki stworzonej przez PTPN infrastrukturze naukowej i z jego inicjatywy było możliwe
powołanie do życia u zarania niepodległości, już w 1919 roku, polskiego uniwersytetu w Poznaniu. Dziś Towarzystwo
stanowi płaszczyznę integracji instytucji naukowych, interdyscyplinarnej dyskusji naukowców, upowszechniania i popula-
ryzacji wyników badań.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 160. rocznicę powstania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przypomina
o niestrudzonych i solidarnych działaniach Wielkopolan na rzecz polskiej nauki i kultury, podejmowanych w trudnych
latach zaboru pruskiego. Wspólna praca dla pomnożenia polskiego dorobku naukowego i zachowania dziedzictwa kultu-
rowego, nieprzerwanie przynosi znakomite owoce i godna jest upamiętnienia.
Marszałek Sejmu: M. Kuchciński
Kronika
365
Przemysław Matusik
Historyk poznański
Wspomnienie o Profesorze Lechu Trzeciakowskim (1931–2017)
Pochodził z rodziny od pokoleń zakorzenionej w Poznaniu1. W 1918 roku Jego
dziadek Józef trzeciakowski zakładał na łazarzu straż Ludową, a w nocy z 30 na
31 grudnia nadzorował ze swoimi ludźmi wynegocjowaną ewakuację 6 pułku gre-
nadierów, tego samego, który trzy dni wcześniej sprowokował wybuch powstania
wielkopolskiego. także ojciec, Marian trzeciakowski, brał udział w powstaniu,
następnie w odsieczy Lwowa i wojnie polsko-bolszewickiej. W jeżyckim miesz-
kaniu trzeciakowskich przy ul. staszica 10 wisiał na ścianie portret ignacego
Jana Paderewskiego, a biblioteczkę wypełniały historyczne książki, stały element
inteligenckiego obycia tych czasów. Lech trzeciakowski urodził się w szczegól-
nym dniu, w samą wigilię 1931 roku. Kilka lat później w tygodniku „ilustracja
Poznańska” ukazało się Jego zdjęcie pt. Leszek Trzeciakowski idzie z wizytą do cioci,
obraz mieszczańskiej sielanki Poznania lat 30. Potem przyszła wojna, wypędze-
nie z mieszkania na Jeżycach, następnie z drugiego, na łazarzu, do małej klitki
na Górczynie, gdzie w kuchni – jak wspominał – „z kolegą aluchem” pokazy-
wali swym rozemocjonowanym kolegom z podwórka przedstawienie kukiełkowe
o Wandzie, co nie chciała niemca.
Po wojnie poszedł do Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego przy
ul. Bukowskiej, a zadzierzgnięte wtedy koleżeńskie więzi miały przetrwać lata2.
Maturę zdał w roku 1951 i ku zdziwieniu rodziny wybrał studia historyczne na
Uniwersytecie Poznańskim. Czasy były trudne, początki historycznej drogi Lecha
trzeciakowskiego, jak i innych osób z Jego pokolenia, znaczone były zebraniami
zMP, pierwszomajowymi pochodami i organizowanymi przez komunistycz-
nych aktywistów masówkami. także i on złożył swój haracz systemowi, zarówno
wtedy, jak i w następnych latach. na studiach uczęszczał na seminaria profeso-
rów Gerarda Labudy oraz Witolda Jakóbczyka, znakomitego znawcy wielkopol-
skich dziejów wieku XiX. Labuda uczył Go dyscypliny historycznego myślenia,
to od niego Lech trzeciakowski przejął stosowaną później na swoich seminariach
metodę precyzyjnego definiowania tematu pracy, wytyczającego przedmiot i ramy
zamierzonych naukowych eksploracji. Jakóbczyk wprowadzał Go w systematyczne
i skrupulatne badania wieku XiX, zwłaszcza tak dobrze mu znanych z rodzinnej
1 Więcej informacji biograficznych o prof. Lechu trzeciakowskim zob. szereg tekstów wspomnieniowych
w Album Amicorum Lecha Trzeciakowskiego, red. P. Matusik, Poznań 2012, tamże bibliografia prac profe-
sora oraz wykaz doktorantów.
2 L. trzeciakowski, Mój „Marcinek” [w:] My z „Marcinka”� Matura 1951, zespół redakcyjny: M. Fęglerski,
W. Braniecki, a. Jeziorkowski, L. trzeciakowski, t. Śliwiński, Poznań 2004, s. 9–41.
PRZEMYSŁAW MATUSIK
3 GER
1. Stefania i Marian Trzeciakowscy z dziećmi Danusią i Leszkiem, 1942 r., fot. ze zb. prywatnych
tradycji spraw poznańskich. To właśnie na seminarium autora Studiów nad dzie-
jami Wielkopolski w XIX w. powstała praca magisterska Lecha Trzeciakowskiego
poświęcona politycznemu ruchowi mieszczańskiemu, którą obronił w 1955 roku.
Po studiach przyjęty został na tzw. aspiranturę na Uniwersytecie im. Adama
Mickiewicza, od kolejnego roku — w nowo powstałym Instytucie Historii, z któ-
rym był związany przez całe życie. W 1959 roku obronił przygotowaną także
pod kierunkiem prof. Witolda Jakóbczyka pracę doktorską poświęconą środowi-
sku ugodowemu w Poznańskiem w latach 90. XIX wieku. Została ona wydana
w roku następnym pt. Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze
Capriviego (1890-1894) i do dziś należy do podstawowych pozycji w tym zakre-
sie. Habilitację zrobił cztery lata później na podstawie gruntownej rozprawy
Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku*. Podjęte przez
Lecha Trzeciakowskiego badania, oparte na gruntownej kwerendzie, zarówno
w polskich, jak i w niemieckich archiwach, tu zwłaszcza w znajdującym się wów-
czas w Merseburgu pruskim archiwum państwowym (obecnie w Berlin-Dahlem),
dały Mu znakomite rozeznanie w zakresie spraw politycznych i społecznych
Poznańskiego w XIX wieku oraz polityki niemieckiej tej doby. W 1969 roku Lech
Trzeciakowski po raz pierwszy w szerszym zakresie wkroczył na obszar dziejów
3 L. Trzeciakowski, Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890-1894),
Poznań 1960.
*L. Trzeciakowski, Walka o polskość miast Poznańskiego na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 1964.
366
HISTORYK POZNAŃSKI
2. Lech Trzeciakowski (z prawej) w towarzystwie prof. Witolda Jakóbczyka,
Morskie Oko, lata 60. XX w., fot. ze zb. prywatnych
swego rodzinnego miasta, publikując — wraz z Zygmuntem Borasem - kalenda-
rium W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do 1918 roku,
które, edytowane jeszcze dwukrotnie”, do dziś służy miłośnikom poznańskiej
historii jako podręczne kompendium. W roku następnym wydał ważną monogra-
fię Kulturkampf w zaborze pruskim, która w 1990 roku doczekała się także angiel-
skojęzycznej edycji w renomowanym nowojorskim wydawnictwie Columbia
University Press*. Z kolei w 1973 roku w cenionej popularnonaukowej serii „Z pie-
częcią” wydawnictwa Wiedza Powszechna ukazała się Jego książka Pod pruskim
zaborem, która przez lata pozostawała zasadniczym opracowaniem z tego zakresu.
W roku 1973 Lech Trzeciakowski uzyskał profesurę nadzwyczajną (zwyczajną
w 1981 r.), rok ten inicjował także okres Jego największej aktywności organizacyj-
nej. W latach 1973-1978 kierował bowiem w Instytucie Historii UAM Zakładem
Historii Kultury, po czym przejął — po przejściu na emeryturę swego mistrza
Witolda Jakóbczyka — Zakład Historii Polski XIX i XX wieku (1979-2001).
5 Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do 1918 roku,
Poznań 1969, 1971, 1974.
ŚL. Trzeciakowski, Kulturkampf w zaborze pruskim, Poznań 1970; L. Trzeciakowski, The Kulturkampf
in Prussian Poland, East European Monographies, Columbia University Press, New York 1990.
367
PRZEMYSŁAW MATUSIK
Poza tym w latach 1973-1978 był kierownikiem Zakładu Badań nad Polonią
Zagraniczną PAN w Poznaniu oraz pełnił prestiżową funkcję dyrektora Instytutu
Zachodniego. Ta ostatnia otwarła Mu drogę do szerokich kontaktów naukowych
ze środowiskiem naukowym Niemiec Zachodnich, co wyraziło się m.in. w aktyw-
ności w komisji UNESCO PRL - RFN ds. Podręczników Szkolnych (od 1973 r.),
którą Profesor bardzo sobie cenił. Był członkiem Komitetu Nauk Historycznych
PAN, Komitetu Badań Polonii PAN oraz Instytutu Polonijnego Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Już w 1961 roku został przyjęty do Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, był członkiem najpierw Komisji Historycznej, następnie
Wydziału Historycznego i Nauk Społecznych oraz Wydziału Nauk o Sztuce,
w latach 1984-1993 wchodził zaś w skład Zarządu Towarzystwa. W latach 80. włą-
czył się też aktywnie w działalność międzynarodowych gremiów historycznych,
biorąc udział w kolejnych światowych kongresach nauk historycznych i uczestni-
cząc w pracach Commission Internationale des Etudes Historiques Slaves, gdzie
objął funkcje wiceprezydenta i prezydenta (2000-2005), a następnie prezydenta
honorowego. Naukowa klasa w połączeniu ze świetną znajomością języka nie-
mieckiego i angielskiego sprawiła, iż prof. Lech Trzeciakowski wielokrotnie gościł
jako visiting professor na uniwersytetach w Niemczech (zarówno w NRD, jak
w RFN), we Włoszech, w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, a nawet w Japonii.
Działalności organizacyjnej towarzyszyła ożywiona aktywność naukowa.
Zajmując się dziejami zaboru pruskiego, Lech Trzeciakowski jako pierwszy
odszedł od typowego dla historiografii PRL polonocentryzmu, inspirując — już
w latach 60. — badania nad niemieckimi mieszkańcami Wielkopolski w XIX wieku.
368
HISTORYK POZNAŃSKI
Ich efektem były napisane pod Jego
kierunkiem trzy doktoraty opubli-
kowane następnie pod Jego redakcją
w tomie Niemcy w Poznańskiem wobec
polityki germanizacyjnej. Ciekawą
propozycją było opracowanie historii
Polski w XIX stuleciu w poznańskiej
syntezie Dzieje Polski, wydanej pod
redakcją Jego bliskiego przyjaciela,
Jerzego Topolskiego. Wbrew dotych-
czasowej praktyce historiograficznej
prezentującej standardowo układ
trójzaborowy Lech Trzeciakowski
podjął interesującą próbę ujęcia
ponadzaborowego, wskazując na
elementy wspólne czy paralelne
w rozwoju poszczególnych części
ziem polskich. Jednak w podejmowa-
nych w następnych latach badaniach
pozostał w istocie wierny głównemu
obszarowi swych zainteresowań, sku-
piających się na zaborze pruskim, sto-
sunkach polsko-niemieckich i dzie-
jach Niemiec, czemu poświęcona jest !
większość Jego ponad 300 publikacji. 4 Profesor Lech Trzeciakowski w trakcie wykładu,
Przez lata pozostawał niekwestio- lata 90. XX w., fot. ze zb. prywatnych
nowanym autorytetem w tych dzie-
dzinach, czego szczególnym wyra-
zem była rola konsultanta historycznego serialu telewizyjnego Najdłuższa wojna
nowoczesnej Europy w reżyserii Jerzego Sztwiertni, który emitowany w 1982 roku
odegrał podstawową rolę w odrodzeniu wielkopolskiej tożsamości historycznej.
Podsumowaniem głównego kierunku badań Profesora były Jego ostatnie książki,
jak wydana w 2003 roku przez Wydawnictwo Sejmowe monografia Posłowie pol-
scy w Berlinie 1848-1928, a także biografia Ottona von Bismarcka, efekt wielo-
letnich zainteresowań postacią Żelaznego Kanclerza, która w 2009 roku została
wydana w prestiżowej serii biograficznej wydawnictwa Ossolineum.
Osobnym i odgrywającym coraz ważniejszą rolę w aktywności nauko-
wej Profesora obszarem stała się tematyka historii Poznania. Klasyczny wymiar
zyskała napisana wraz z pierwszą żoną Marią praca W dziewiętnastowiecznym
Poznaniu, znakomite studium życia codziennego, które doczekało się dwóch
wydań*. Kontynuacją tego kierunku badań była redakcja — wraz z Jerzym
7 B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920,
red. L. Trzeciakowski, Poznań 1976.
$M.iL. Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815-1914,
Poznań 1982, 1987.
369
Przemysław Matusik
370
topolskim – dwóch tomów Dziejów Poznania (1994, 1998), z których pierwszy
obejmował okres porozbiorowy, kolejny zaś dwudziestolecie międzywojenne oraz
ii wojnę światową. zwłaszcza w pierwszym istotny był też wkład autorski Lecha
trzeciakowskiego, który napisał części dotyczące spraw politycznych, stosunków
narodowych oraz życia codziennego. zaangażowanie Profesora w badanie dziejów
Poznania wyraziło się także w wejściu w roku 1983 najpierw do Rady Redakcyjnej,
a następnie do Kolegium Redakcyjnego „Kroniki Miasta Poznania”, które wzbo-
gacał swą ogromną wiedzą nie tylko o sprawach miejskich, ale w ogóle o dzie-
jach XiX wieku. Prowadzone przezeń numery umieszczały Poznań w kontekście
wielkiej europejskiej historii (Marsz, marsz Dąbrowski, KMP, 3/1997), kluczowych
zagadnień poznańskiej historii (Karol Marcinkowski i jego czasy, KMP, 3/1996)
wreszcie – ulubionej tematyki życia codziennego (Miałam suknię boską…, KMP,
4/2002). Przez lata Kolegium korzystało z Jego inspirujących sugestii dotyczących
wartych poruszenia tematów, polityczno-kulturowych kontekstów podejmowa-
nych zagadnień, wreszcie – z ogromnego doświadczenia i wiedzy o przemianach
Poznania w ciągu całych dziesięcioleci, znajomości miejsc i ludzi z nimi związa-
nych. Czytelnicy „Kroniki” bardzo cenili sobie merytorycznie solidne, a zarazem
lekko napisane teksty Profesora, w tym Jego cenne okupacyjne wspomnienia9.
z punktu widzenia Kolegium Redakcyjnego „Kroniki Miasta Poznania” wiel-
kim kapitałem prof. Lecha trzeciakowskiego były Jego rozliczne kontakty towa-
rzyskie, urzędowe i oczywiście naukowe, ułatwiające pozyskanie autorów, ale
i zdobycie wypowiedzi ważnych postaci życia kulturalnego, politycznego czy spo-
łecznego. specjalną kategorię związanych z nim osób stanowili wszyscy ci, którzy
przewinęli się przez Jego seminarium doktorskie, tę prawdziwą instytucję życia
naukowego Poznania przez niemal półwiecze zbierającą się co miesiąc, w piątek
o godz. 13.30. Do pokoju Profesora w Collegium novum, a zwłaszcza do słynnego,
zawalonego do granic możliwości książkami gabinetu nr 324 na trzecim piętrze
Collegium Historicum przy Świętym Marcinie trafiali wszyscy adepci dziejów
XiX wieku, badacze z ośrodków naukowych w Polsce, w niemczech i Usa oraz
pewna Egipcjanka, pracownicy szkół wyższych i nauczyciele licealni, duchowni
i muzealnicy, wojskowi i lekarze, a nawet jedna muzyczka, wszyscy wnoszący
swoją odmienną wrażliwość, punkt widzenia, przyzwyczajenia metodologiczne.
seminaria nie były łatwe, dyskusja zawsze merytorycznie ostra, Profesor przy-
słuchiwał się uważnie, na końcu podsumowywał i dodawał zmaltretowanemu
przez kolegów referentowi otuchy, i udzielał fachowej porady. Pod Jego kierun-
kiem doktorskie szlify zdobyli, rozpoczynając tym samym naukową drogę, tacy
badacze jak profesorowie Witold Molik, Krzysztof a. Makowski, Jerzy Kołacki,
Jan skuratowicz, Halina Lorkowska – rektor akademii Muzycznej w Poznaniu,
dr Magdalena Warkoczewska, dr Jarosław Mulczyński, czy piszący te słowa.
na brak uczniów Lech trzeciakowski nigdy nie mógł się uskarżać, wypro-
mował przecież 26 doktorów i ponad 300 magistrów, wśród których znalazł się
także – w latach 70. – adam Michnik, któremu władze pozwoliły na dokończenie
9 L. trzeciakowski, Dzieciństwo przy Scharnhorststrasse einundzwanzig Wohnung zwei (Bogusławskiego 21
mieszkanie 2), KMP, 3/1998, s. 261–270; tenże, Jak byłem w ruchu oporu, nie wiedząc o tym, KMP, 3/2009,
s. 306–312.
HISTORYK POZNAŃSKI
5. W gronie współpracowników z Zakładu Historii Polski XIX i XX wieku Instytutu Historii UAM,
stoją od lewej: prof. Lech Trzeciakowski, prof. Krzysztof. A. Makowski, dr Alina Hinc,
prof. Zbigniew Dworecki, prof. Witold Molik, dr hab. Jerzy Kołacki, prof. Przemysław Matusik,
przed 2015 r., fot. ze zb. prywatnych
studiów w Poznaniu. Studentów i doktorantów przyciągała kipiąca z Profesora
energia, której wyrazem była szybkość, z jaką przemierzał korytarze Collegium
Novum czy Historicum. Łączyła się z tym inteligencja, błyskotliwość, dowcip —
z Lechem Trzeciakowskim nigdy nie było nudno. Z figlarnym uśmiechem opo-
wiadał anegdotę o pewnym pruskim profesorze starej daty, który na marginesie
tekstu wykładu zapisał: „Hier ein Spass” — „Tu opowiedzieć dowcip”. Jednocześnie
bynajmniej nie spoufalał się ze swymi uczniami, każdy musiał znać swoje miejsce,
z czym jednak łączyła się otwartość i wyrozumiałość. Seminarium magisterskie
Profesora, na które trafiłem w 1984 roku, było ostoją swobodnej, nieskrępowa-
nej żadnymi ograniczeniami naukowej dyskusji. Żadnymi — poza jednym — zasa-
dami osobistej kultury, czego nasz Promotor rygorystycznie wymagał. On sam
był bowiem wzorem dobrego wychowania i elegancji, wyniesionych z porząd-
nego poznańskiego domu, zawsze pełen kurtuazji wobec pań, nigdy nieużywa-
jący ostrych słów, a negatywny stosunek do niektórych osób wyrażający wyłącz-
nie ironicznym dystansem. Do tego elegancki, zawsze świetnie ubrany, arbiter
stylu zwłaszcza w szarym świecie PRL: w końcu nie bez powodu — jak wspomi-
nał jeden z Jego kolegów — to Leszka Trzeciakowskiego w trakcie studiów popro-
szono o przeprowadzenie kursu wiązania krawata. Z wiekiem widać w tym było
rodzaj XIX-wiecznej stylizacji, często zauważał, że najlepiej czułby się w dawnych,
dobrych czasach — w „swojej” epoce. W trakcie jubileuszu 70. urodzin Profesora,
który odbył się 18 lutego 2002 roku w Auli Lubrańskiego w Collegium Minus,
371
Przemysław Matusik
372
zamiast tradycyjnego mniej lub bardziej konwencjonalnego wystąpienia Jubilat
wygłosił błyskotliwą mowę o tym, jak spędziłby niedzielę w swych ulubionych cza-
sach, w Poznaniu przed i wojną światową, czego żelaznym punktem byłaby kawa
w Bazarze i lektura „Dziennika Poznańskiego” z wiadomościami o czynnościach
niejakiego Piłsudskiego10.
Mówcą był zresztą wielkim, bez względu na to, czy chodziło o akademicki
wykład, czy wystąpienie przy jakiejś oficjalnej okoliczności. Często więc proszono
Profesora o słowo przy różnych publicznych okazjach, jak choćby w 1992 roku,
w trakcie uroczystości związanych ze sprowadzeniem szczątków ignacego Jana
Paderewskiego, gdy przed Bazarem setki poznaniaków wysłuchały Jego podnio-
słego wystąpienia. Dla mnie jednak najważniejszy był wykład Profesora poświę-
cony tradycji 3 Maja wygłoszony wiosną 1982 roku, w stanie wojennym. sala
w Collegium Maius była pełna, na zewnątrz stał kordon zoMo, reakcja słuchaczy
była entuzjastyczna, za co Profesor podziękował słowami: „W takich chwilach wia-
domo, po co uprawia się historię”. to był pierwszy krok, który zaprowadził mnie
na Jego seminarium.
Był Lech trzeciakowski postacią znaną, honorowaną i nagradzaną, także pań-
stwowymi orderami i odznaczeniami, w tym Krzyżem Komandorskim orderu
Polonia Restituta. Do najważniejszych naukowych wyróżnień należała z pew-
nością nagroda Herdera, przyznana Mu w 2001 roku przez niemiecką Fundację
alfreda toepfera, a wręczona tradycyjnie w Wiedniu. Jego ukochane miasto
Poznań nagrodziło Go w 2011 roku tytułem honorowego obywatela, rok później
rodzimy uniwersytet uhonorował Go w najbardziej godny w świecie akademickim
sposób, poprzez uroczyste odnowienie doktoratu. W ostatnim roku Profesor gasł
w oczach, nękany przez rozmaite dolegliwości, otoczony troskliwą opieką drugiej
żony, Ewy. zmarł dwa tygodnie po swych osiemdziesiątych szóstych urodzinach,
w sobotni ranek 7 stycznia 2017 roku. seminarium, zaplanowane na kolejny pią-
tek, nie odbyło się. W sobotę 14 stycznia profesor Lech trzeciakowski spoczął na
poznańskim Cmentarzu zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu św. Wojciecha.
10 zob. L. trzeciakowski, Poznań u schyłku la belle epoque, czyli radosna niedziela Jubilata� Wystąpienie
z okazji Jubileuszu 70-lecia miane 18 lutego 2002 r�, KMP, 4/2002, s. 335–340.
373
przegląd wydarzeń
sierpień–październik 2016
Rada Miasta Poznania
6 września
XXXIV sesję Rady Miasta Poznania rozpoczęto
od ślubowania radnego Henryka Kani, który
zastąpił tomasza Lewandowskiego powołanego
na stanowisko zastępcy prezydenta Poznania.
H. Kania do tej pory był radnym osiedlowym
w Głuszynie. Funkcję przewodniczącej Klubu
Radnych zjednoczonej Lewicy powierzono
Katarzynie Kretkowskiej. Rada Miasta
zdecydowała o przystąpieniu do sporządzenia
miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego dla obszarów: cmentarz
Miłostowo, rejon ul. Maszewskiej i Myśliborskiej,
rejon ul. solna – Działowa, pl. Wiosny Ludów –
ul. Wysoka, rejon ul. Wirskiej, a także
ul. Półwiejskiej, Krysiewicza i ogrodowej.
Uchwalono też miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego dla ul. skibowej i rejonu Górczyn.
Podjęto ponadto uchwałę o przemianowaniu
fragmentu ul. Marcelińskiej na ul. Jarosława
ziętary. nowy patron ulicy to dziennikarz
śledczy „Gazety Poznańskiej”, który zaginął
w niewyjaśnionych okolicznościach we wrześniu
1992 roku. Prawdopodobnie został zamordowany
w związku z jego artykułami ujawniającymi
patologie przekształceń gospodarczych w Polsce po
1989 roku. Rada Miasta zgodziła się, aby w nowych
mieszkaniach komunalnych budowanych przez
zKzL podwyższyć czynsze.
Ma to umożliwić spłatę kredytów zaciągniętych
przez spółkę na inwestycje. W kolejnym punkcie
obrad zmieniono też tryb przyznawania
stypendiów dla studentów przygotowujących
się do podjęcia zatrudnienia na terenie miasta
Poznania, w efekcie których program ma być
dostępny dla większej liczby firm.
27 września
Poznańscy radni w czasie obrad XXXV
sesji Rady Miasta zdecydowali o podjęciu
starań o zdobycie funduszy na trzy istotne
modernizacje: remont gmachu Biblioteki
Raczyńskich, połączony z konserwacją
i digitalizacją jej cennych zbiorów, remont
zachodniej części zamku Cesarskiego,
rewitalizację betonowych nabrzeży Warty
na czterokilometrowym odcinku od mostu
wzdłuż ulicy Hetmańskiej do mostu kolejowego
na Garbarach. zdecydowano również
o podarowaniu spółce PtBs działki pod
inwestycję mieszkaniową, która zakłada budowę
ponad 1,5 tys. nowych mieszkań w rejonie
ulic: Koszalińskiej – Literackiej – Żołnierzy
Wyklętych.
18 października
Dyskusję w czasie obrad XXXVI sesji Rady
Miasta Poznania zdominowały dwa projekty
uchwał związane z określeniem zasad współpracy
z organizacjami pozarządowymi. spór toczył się
wokół sformułowania dotyczącego „wspierania
różnorodności społecznej” w pierwszym z nich
i zmienionego w toku prac zapisu o działaniach
na rzecz środowisk LGBt w drugim z projektów.
Radny Przemysław alexandrowicz zaproponował
w imieniu swojego klubu (Pis) poprawkę,
w myśl której postulowano wykreślenie słów
o wspieraniu różnorodności. Rada Miasta owej
poprawki nie przyjęła i przyjęła uchwałę w jej
pierwotnym kształcie. W kolejnym głosowaniu
radni przyjęli uchwałę o współpracy z nGo-sami.
tu z kolei burzliwa dyskusja oscylowała wokół
zapisu o działaniach na rzecz równouprawnienia
osób LGBt, który został ostatecznie zastąpiony
formułą: „działania na rzecz równego traktowania
osób/grup narażonych na dyskryminację”. Rada
Miasta przyjęła ponadto uchwałę w sprawie
ograniczenia funkcjonowania instalacji
i urządzeń, których hałas może negatywnie
oddziaływać na środowisko. Rzecz dotyczyła
głównie sprzętu nagłaśniającego imprezy
przegląd wydarzeń
374
plenerowe. Uchwała nie obejmuje działania takich
urządzeń jak samochody, tramwaje, klimatyzatory
czy sygnalizacja świetlna. Radni wyrazili również
zgodę na utworzenie przez Uniwersyteckie
Centrum Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu
Przyrodniczego w Poznaniu ośrodka rehabilitacji
zwierząt „Ptasi azyl – centrum kwarantanny
i rehabilitacji ptaków dzikich”.
Poznań polityczny
1 sierpnia
Tomasz Lewandowski został zastępcą
prezydenta Poznania, zmieniając na tym
stanowisku arkadiusza stasicę.
6 sierpnia
Nową przewodniczącą pięcioosobowego Klubu
Radnych zjednoczonej Lewicy została Katarzyna
Kretkowska, radna od 1994 roku.
Sprawy publiczne
sierpień
Przez cały miesiąc kontynuowano cieszące się
dużą frekwencją zajęcia dla dzieci, które spędzały
wakacje w mieście. W ich organizację włączyły
się kina, muzea, domy kultury i kluby sportowe.
1 sierpnia
Samochodową „Strefę tempo 30” poszerzono
o ulice Święty Marcin, 27 Grudnia i pl. Wolności,
w których obrębie wyłączono sygnalizację
świetlną; prędkość ograniczono do 30 km/h.
9 sierpnia
Nocny bieg Light Run z kolorowymi światełkami
i wymyślnymi przebraniami przebiegał na dwóch
dystansach: jedno lub dwa okrążenia wokół
Jeziora Maltańskiego.
12–15 sierpnia
Po raz dziesiąty otwarto Ogólnopolski Festiwal
Dobrego Smaku. Producenci regionalnych wędlin,
serów, pieczywa, miodów etc. z wielu regionów
kraju prezentowali swoje wyroby na starym Rynku.
Były warsztaty kulinarne, zajęcia dla dzieci i część
muzyczna. Rozstrzygnięto konkurs na Polską
nalewkę Roku, najlepszy produkt z Wielkopolski,
odbył się też pokaz Stół Mieszka i Dobrawy,
nawiązujący do 1050. rocznicy chrztu Polski.
27 sierpnia
W parku Wilsona odbyły się 21. Dożynki
Miejskie. Mszę św. odprawiono w kościele pw.
św. Michała, tuż po niej korowód przemaszerował
do parku Wilsona, gdzie dożynkowe obrzędy
zaprezentował zespół „łany”. Pokazy i koncerty
zakończył recital andrzeja Rybińskiego.
29–31 sierpnia
Otwarto Targi Mody Poznań Fashion Fair, które
podzielono na ekspozycje: Bts – salon obuwia,
skóry i Wyrobów skórzanych; Fast Fashion/
Jesień–zima 2016/17; next season/Wiosna–Lato
2017; targi Mody Poznań. Poza pokazami wielu
marek odzieżowych, rozstrzygnięto konkurs
o „srebrną Pętelkę”, zaprezentowano także
kolekcje młodych polskich projektantów.
30 sierpnia–3 września
32. Światowy Kongres Marketingu IMP,
w którym uczestniczyło 250 gości z 20 krajów,
otwarto na Uniwersytecie Ekonomicznym.
2 września
Wydawnictwo Miejskie Posnania wznowiło
książkę, bardzo ważną nie tylko dla poznaniaków,
pt. Poznański Czerwiec 1956, wydaną po raz
pierwszy w 1981 roku pod red. Jarosława
Maciejewskiego i zofii trojanowiczowej. Wydanie
obszernym komentarzem opatrzył poznański
historyk dr Piotr Grzelczak.
2–4 września
Na Jeziorze Maltańskim rozegrano
akademickie Mistrzostwa Świata
w Wioślarstwie. Wzięło w nich udział 469
zawodniczek i zawodników z 25 krajów. Polacy
zdobyli 1 złoty medal, 5 srebrnych i 2 brązowe.
sierpień–październik 2016
375
7–10 września
Na terenach MTP minister zdrowia Konstanty
Radziwiłł otworzył Doroczny Światowy Kongres
stomatologiczny FDi. Do Poznania przyjechało
10 tys. osób ze 129 państw. Dyskutowano
o laseroterapii, transplantologii, stomatologii
zachowawczej, estetyce stomatologicznej,
ortodoncji i protetyce.
12 września
W CK Zamek odbyły się Poznańskie Dni
Fantastyki.
13–16 września
W pawilonach MTP otwarto cztery imprezy
targowe: DREMa – Międzynarodowe targi
Maszyn i narzędzi dla Przemysłu Drzewnego
i Meblarskiego, FUniCa – Międzynarodowe
targi Komponentów do Produkcji Mebli,
intERniCa – targi Maszyn i Komponentów
dla Przemysłu Włókienniczego, odzieżowego
i obuwniczego, soFaBa – Międzynarodowe
targi Materiałów obiciowych
i Komponentów do Produkcji Mebli
tapicerowanych.
19 września
Prezydent Jacek Jaśkowiak zaprosił
poznaniaków na uroczystość z okazji Dnia Hołdu
i Pamięci ofiar Komunizmu, która odbyła się
w zespole szkół Gimnazjalno-Licealnych
przy ul. Jarochowskiego.
20 września
Komenda Wojewódzka Policji w Poznaniu
uruchomiła aplikację pozwalającą na
przekazywanie informacji o miejscach
zagrażających w różny sposób bezpieczeństwu
na terenie miasta.
28 września
20 samorządom dzielnicowym przyznano
granty w wysokości 3,5 mln zł. najmniejszy
wynosił 59 844 tys. zł dla Krzyżownik–
smochowic, największe po 200 tys. zł przekazano
osiedlom: stare Winogrady, nowe Winogrady
Wschód, nowe Winogrady Północ, Morasko–
Radojewo, strzeszyn, Podolany, sołacz, zielony
Dębiec i Św. łazarz.
24–27 września
Targi Smaki Regionów otwarto na
terenie MTP. Promowano polskie
produkty, co połączono z zajęciami
edukacyjnymi dla dzieci. W tym
roku wystawiano także wyroby
z Emilii-Romanii we Włoszech
i Chungcheongnam z Korei Południowej.
25–29 września
W końcu września otwarto w Poznaniu
jesienne imprezy targowe: PoLaGRa–
tECH Międzynarodowe targi
technologii spożywczych.
26–29 września
Kolejne imprezy targowe na MTP: EPLa –
targi tworzyw sztucznych i Gumy, inVEst-
HotEL – targi Wyposażenia Hoteli, LoGiPaK
– targi Logistyki, Magazynowania i transportu,
PoLaGRa GastRo – Międzynarodowe
targi Gastronomii, PoLaGRa FooD –
Międzynarodowe targi Wyrobów spożywczych,
taRoPaK – Międzynarodowe targi techniki
Pakowania i Etykietowania.
1 października
Przez cały miesiąc trwały w Poznaniu
różnorodne spotkania w ramach
senioraliów 2016. Prezydent Jacek
Jaśkowiak przekazał seniorom klucze do
miasta.
W ostatnim dziesięcioleciu z Poznania
wyprowadziło się około 25 tys.
osób. Większość z nich zamieszkała
w sąsiednich gminach.
5–9 października
Otwarto III Festiwal Kultury
Buddyjskiej „Przestrzeń Umysłu”.
7–9 października
Ponad 29 tys. osób zwiedziło POZNAŃ
SPORT EXPO, imprezę adresowaną
do osób zainteresowanych aktywnym
wypoczynkiem. Kilkadziesiąt firm
zaprezentowało sportową odzież, obuwie,
suplementy diety etc.
przegląd wydarzeń
376
8 października
Biblioteka Raczyńskich zorganizowała Dni
Kultury Czeskiej.
9 października
17. PKO Poznań Maraton przyciągnął
5934 uczestników, zawody ukończyło 5888
biegaczy i 19 sportowców na wózkach.
zwyciężył Kenijczyk Dickson terer
z czasem 02:16,58. najlepszym Polakiem
był poznaniak Marcin Fehlau (2:30,40).
11–14 października
POL-ECO-SYSTEM, największe polskie
targi związane z ochroną środowiska
przyciągnęły na teren MtP prawie 500
wystawców z 15 krajów.
11–15 października
Po raz drugi rozpoczął się w CK Zamek
pięciodniowy Festiwal Fabuły. Gośćmi
tegorocznych spotkań byli m.in. Krzysztof
Środa, Piotr sommer, Małgorzata szejnert,
Michał Witkowski, stefan Chwin. odbyły
się warsztaty plastyczno-literackie
z Marcinem Wichą, rozstrzygnięto również
konkurs na opowiadanie inspirowane
hasłem „Wolność jest...?”.
15 października
W pawilonie 3. MTP odbyły się kolejne,
dwudniowe targi Mieszkań i Domów.
17–29 października
W Starym Browarze po raz 10.
otwarto Art And Fashion Forum by
Grażyna Kulczyk, w tym roku pod
hasłem „Different = irreplecable”.
Pięciorgu twórcom przyznano stypendia
w londyńskim Central st. Martin’s
Collage of art.
21–23 października
Targi Gier, Rozrywki i Multimediów
Poznań Game arena odbywały się na
terenie MtP. Równolegle (22 i 23 X)
miłośnicy modelarstwa i różnego rodzaju
zajęć hobbystycznych spotkali się na
targach Hobby. Dla dzieci do lat 13 wstęp
na drugą z imprez był bezpłatny. otwarto
też salon zoologiczny aQUa and zoo.
29 października
Na MTP otwarto Międzynarodowe
Wystawy Psów Rasowych. Prezentowano
ponad 5 tys. zwierząt 250 ras, które
oceniało 41 międzynarodowych sędziów.
Poznaniacy
7 sierpnia
Zmarł Jan Nowowiejski (83),
pianista i organista, nauczyciel,
propagator sztuki swojego ojca Feliksa
nowowiejskiego.
18 sierpnia
Monika Michalik, zapaśniczka
poznańskiego Grunwaldu, jako
jedyna sportsmenka z Poznania
zdobyła medal na igrzyskach
olimpijskich w Rio de Janeiro.
Prezydent J. Jaśkowiak pogratulował
zawodniczce brązowego krążka
i wręczył nagrodę w wysokości
40 tys. zł. z Wielkopolski do Rio
poleciało 27 sportowców.
25 sierpnia
12 lat temu odnaleziono grób Kazimierza
Spornego, bohaterskiego pilota Dywizjonów
302 i 303 w czasie ii wojny światowej. Urnę
z prochami zmarłego w anglii (1949 r.)
wojskowego przewieziono do Poznania
i złożono w kwaterze pilotów na cmentarzu
miłostowskim.
1 września
Nowym dyrektorem Polskiego Teatru Tańca
została iwona Pasińska.
20 września
Małgorzata Kempa zaczęła pełnić obowiązki
dyrektora Estrady Poznańskiej.
sierpień–październik 2016
377
Wykłady, prelekcje, spotkania
20 sierpnia
W ramach spotkań Zabytek otwarty można
było wejść do klasztoru Karmelitów Bosych na
Wzgórzu św. Wojciecha.
27–28 sierpnia
Po raz czwarty zorganizowano Dni
Twierdzy Poznań. tym razem można było
zobaczyć 22 atrakcyjne, często mało znane
obiekty fortyfikacyjne.
3 września
Sprzed Muzeum Archidiecezjalnego
ruszyła o godz. 10.00 wycieczka
Poznańskimi tropami „Quo vadis”� o godz.
12.00 na tarasie Biblioteki Raczyńskich
rozpoczęło się poznańskie czytanie
powieści w ramach ogólnopolskiego
Czytania narodowego.
11 września
Noc Świątyń była okazją do poznania:
ewangelickiego kościoła reformowanego
(ul. Grunwaldzka), Jundrung Bon –
świątyni buddyjskiej (ul. Głęboka),
kościoła baptystów – wspólnoty nowego
Przymierza (ul. Grunwaldzka), kościoła
zielonoświątkowców (ul. Grunwaldzka),
Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-
-oświatowego (ul. Biedrzyckiego),
poznańskiej filii Gmin Wyznaniowych
Żydowskich (ul. stawna), reformowanego
kościoła katolickiego (ul. św. Wojciech).
Miejsca te były dostępne w godz. 18.00–
24.00 w ramach Międzynarodowego Dnia
Pokoju oraz Dnia Przeciwko nietolerancji
Religijnej i islamofobii.
14 września
W ramach spotkań Kanon wielkopolskiej
nowoczesności andrzej Wawrzynowicz
wygłosił w Bibliotece Raczyńskich wykład
Filozofia dziejów Augusta Cieszkowskiego
na tle mesjanizmu wieszczów� trzy dni
później (17 iX) Karolina Dąbrowska
poprowadziła w ramach tegoż cyklu spacer
po Cmentarzu zasłużonych Wielkopolan.
22 września
Rozpoczęła się 6. edycja projektu 5 zmysłów,
adresowana do osób niepełnosprawnych.
spotkania, spektakle i warsztaty odbywały się
pod hasłem „tabu”.
23–25 września
W pawilonie Nowej Gazowni trwał przez trzy
dni Poznański Festiwal Kryminału Granda.
23–25 września
XI Weekend z Historią na Trakcie
Królewsko-Cesarskim odbywał się pod
hasłem „Flaneur”. Uczestnicy przechadzek
i warsztatów włóczyli się wokół Bramy
Poznania, po ostrowie tumskim, starym
Rynku i śródmieściu.
24 września
Jarosław Łuczak wygłosił w Wielkopolskim
Muzeum Wojskowym wykład na temat
polskich odznak wojskowych, ich barwy
i symboliki. z kolei alina sokołowska
przygotowała prelekcję Sto lat temu – rok 1916�
O obrazie Edwarda Okunia Zwycięzca,
z 1910 roku, mówiła olga Gałuszek w czasie
spotkania z cyklu Świat obrazów w Muzeum
narodowym.
7 października
Jagoda Wartak wygłosiła w Muzeum
Etnograficznym wykład O koralikach
i egzotycznej estetyce�
8 października
O poezji, kresce i kolorze w twórczości Jana
Młodożeńca mówiła w Muzeum narodowym
irena Przymus.
13 października
Witold Repetowicz w czasie Czwartku
Literackiego w Pałacu Działyńskich mówił
o problematyce kurdyjskiej w kontekście
stabilizacji na Bliskim Wschodzie.
przegląd wydarzeń
378
14 października
O współczesnej rewitalizacji zabytków
żydowskich w Polsce mówił w Muzeum
Etnograficznym zbigniew Pakuła.
16 października
W Muzeum Etnograficznym zorganizowano
dyskusję pt. Ciężar pamięci: Polacy – Niemcy –
Żydzi.
19–20 października
W Akademii Muzycznej odbyła się dwudniowa
konferencja pt. Akordeonistyka XXI wieku –
bilans otwarcia�
20 października
Piotr Śliwiński poprowadził kolejny Czwartek
Literacki w Pałacu Działyńskich. Rozmawiano
o Nowej Nowej Fali� Poetach i polityce 2016�
21 października
Kiedy święte staje się nie święte to tytuł
wykładu Joanny Minksztym w Muzeum
Etnograficznym.
W ramach cyklu Świat obrazów (MnP)
agnieszka skalska przygotowała wykład
Stanisław Wyspiański� Portret Ireny Solskiej
(1904).
26 października
6 wykładów i 3 koncerty złożyły się na
i ogólnopolską Konferencję Viola Arte
w akademii Muzycznej.
28–30 października
Zakon benedyktynów był organizatorem
międzynarodowej konferencji Ora
et labora� Benedyktyński wkład
w chrystianizację Polski�
Teatr, muzyka, film
sierpień
W kościele farnym kontynuowano
w sierpniu Staromiejskie koncerty organowe.
na organach Ladegasta grali w czwartkowe
wieczory artyści z niemiec, Węgier, Rosji
i Polski. W środy koncertowano na scenie
Letniej w akademii Muzycznej. Cztery
niedzielne popołudnia wypełniła muzyka
w ramach wakacyjnego cyklu Koncertów
Sołackich, które w tym roku wybrzmiały
w parku po raz 19.
3 sierpnia
22 koncerty odbyły się na starym Rynku
i okolicznych uliczkach w ramach projektu
Coolturalny Stary Rynek.
5–9 sierpnia
Kino Muza, Nowe Kino Pałacowe i Kino
Rialto zorganizowały festiwal filmowy nic
się tu nie Dzieje� Przez pięć dni pokazano
ponad 40 filmów, w tym 15 premier,
przygotowano zwiedzanie kin od zaplecza,
spotkania z artystami, warsztaty filmowe,
seanse z muzyką na żywo.
7, 12, 20, 27 sierpnia
Nad Jeziorem Maltańskim wciąż
działała Maltańska scena Muzyczna.
Wystąpił na niej organek, Kortez,
Fismoll i Rosmentalism. Recitale były
bezpłatne.
8 sierpnia
Przez osiem wieczorów na dziedzińcu
Urzędu Miasta cztery spektakle
plenerowe zaprezentowały teatr
Polonia i och-teatr na Wolnym
Powietrzu. Wstęp był bezpłatny.
14–21 sierpnia
W Poznaniu i w siedmiu innych
miastach Wielkopolski odbywały się
imprezy w ramach 16. Światowego
Przeglądu Folkloru integracje.
tegorocznym hasłem były „Kontrasty”�
Ulicą Półwiejską przeszedł tradycyjny
korowód muzyczny, w parku Wilsona
zorganizowano Biesiadę ludową,
w kościele pw. Wszystkich Świętych
śpiewano pieśni różnych obrządków.
sierpień–październik 2016
379
19 sierpnia–11 września
Koncertem Ponte Vecchio zainaugurowano
w auli Uniwersyteckiej Festiwal akademia
Gitary. Wystąpili m.in. niño de Pura, Marek
napiórkowski anabel Montesinos, avi avital.
W tradycyjnym muzycznym happeningu na
starym Rynku gitarzyści zagrali Should I Stay or
Should I Go The Clash. Koncertom towarzyszyły
warsztaty gitarowe.
20–27 sierpnia
23. Międzynarodowe Warsztaty Tańca
Współczesnego „Dancing Poznań” zgromadziły
w Poznaniu kilkuset miłośników tej formy
sztuki. tańczono pod okiem 25 choreografów,
którzy przybliżali 35 technik tanecznych.
28 sierpnia
O godz. 19.00 w Auli Uniwersyteckiej
rozpoczął się koncert ulubionych utworów
operowych i operetkowych Bogusława
Kaczyńskiego (zm. 21 i 2016).
2 września
Wrześniową premierą Teatru Polskiego
była sztuka Martina sperra Sceny myśliwskie
z Dolnej Bawarii w reż. Grażyny Kani.
20-lecie istnienia obchodziła poznańska
wytwórnia płytowa Multikulti Projekt.
7 września
W kościele oo. Jezuitów miał miejsce
11. koncert z cyklu Brzmienie Dawnego
Poznania pt. Podróż do źródeł czasu – tchnienie
starego i nowego czasu.
14–18 września
Przez cztery dni w różnych poznańskich
salach odbywały się występy w ramach
ii Międzynarodowego Festiwalu Chórów
Dziewczęcych. Gospodarzem imprezy był
poznański Chór Dziewczęcy skowronki.
16–17 września
Parada Nowoorleańska na trasie stary Browar –
stary Rynek zainaugurowała występy klasyków
jazzowych – Poznań old Jazz Festival.
Anna Gryszkówna wyreżyserowała w teatrze
nowym spektakl Przesilenie Davida Greiga
i Gordona Mcintyre’a.
22, 29 września
Teatr Animacji przygotował dwie premiery.
Pierwsza to spektakl Żabka na podstawie
książki Maxa Velthuijsa w reżyserii Fabrizio
Montecchiego. twórcą drugiego spektaklu, Pory
roku, był japoński reżyser tsubame Kusunoki.
23–25 września
5. Festiwal Muzyki Organowej
i Kameralnej „W łagodnym powiewie”
związany był z 20-leciem towarzystwa
Przyjaciół Poznańskiej Fary. W świątyni
wystąpili organiści oraz Kapela Farna.
24 września
Przez trzy weekendy na Wildzie
odbywały się warsztaty taneczne związane
z i Festiwalem Wilda w Ruchu.
Czy skrzypce mają duszę? to koncert
inaugurujący kolejny sezon Pro sinfoniki.
z orkiestrą Filharmonii Poznańskiej pod
batutą łukasza Borowicza grali skrzypkowie
anna Malesza i amelia Maszońska.
27–30 września
Do finału IX konkursu dramaturgicznego
Metafory Rzeczywistości zakwalifikowano pięć
spośród 124 nadesłanych tekstów. tegoroczny
temat to „Be war/or not to be”. Prezentacja
nagrodzonych sztuk miała miejsce 1 października.
28 września
12. koncert w ramach cyklu Brzmienie
Dawnego Poznania zorganizowano w kościele
pw. św. Wojciecha.
29 września
W Bazarze zagrali skrzypkowie związani
z Poznaniem, którzy zakwalifikowali się do
15. Międzynarodowego Konkursu skrzypcowego
im. H. Wieniawskiego: Celina Kotz, anna
Malesza, amelia Maszońska i Robert łaguniak.
akompaniatorką była pianistka Konkursu
Hanna Holeksa.
przegląd wydarzeń
380
Liry szalone to 13. koncert z cyklu Brzmienie
Dawnego Poznania, który odbył się w kościele
Wszystkich Świętych.
30 września
W Auli UAM odbył się 454. Koncert Poznański
pt� Dwa koncerty� II Koncert skrzypcowy d-moll
op� 22 Henryka Wieniawskiego i Koncert
skrzypcowy a-moll op� 53 antonína Dvořáka.
zagrały polskie uczestniczki rozpoczynającego
się niebawem Konkursu Wieniawskiego: anna
Malesza i amelia Maszońska.
Na Scenie Trzeciej Teatru Nowego wystawiono
sztukę andrása Viskyego Porno, reżyserował
Cezi studniak. spektakl zaprezentowano
w ramach tygodnia Węgierskiego.
1 października
Teatr Muzyczny zaprosił na premierę musicalu
Glenna slatera Zakonnica w przebraniu,
z muzyką alana Menkena� Reżyserem spektaklu
był Jacek Mikołajczyk, a gościem specjalnym
premiery siostra Cristina scuccia.
W hali Arena odbył się kolejny koncert
Lux Fest z udziałem zespołów: Lady Pank,
Luxtorpeda, arka noego.
W Teatrze Polskim zaprezentowano
dramaty nagrodzone w konkursie Metafory
Rzeczywistości: Europa! Europa! Europa
andrzeja Błażewicza, Hidżra Marty Fortowskiej,
Pora sucha/pora deszczowa aliny Moś Kerger,
Reality show(s) Przemysława Pilarskiego.
7 października
Poznańską inauguracją sezonu
artystycznego był występ skrzypka nikolaja
znaidera w auli Uniwersyteckiej.
Znakomici polscy jazzmani Marcin
i Bartłomiej olesiowie wystąpili w sali
Wielkiej CK zamek z projektem One step
from the past�
8 października
15. Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy
im. Henryka Wieniawskiego otworzyła
zwyciężczyni poprzedniego konkursu
Koreanka soyung Yoon. zagrała
z Die Deutsche Kammerphilharmonie
Bremen pod batutą Krzysztofa Pendereckiego.
W Konkursie uczestniczyło 52 skrzypków
z 17 krajów. Dziesięcioro uczestników
to Polacy, w tym czworo związanych
z Poznaniem. Jury pod przewodnictwem
Maxima Vengerova wyróżniło i nagrodą
Gruzinkę Veriko tchumburidze, dwie
ii nagrody przyznano południowokoreańskiej
artystce Bomsori Kim i Japończykowi
seijiemu okamato. szóstą nagrodę przyznano
Polce Marii Włoszczowskiej.
21 października
Macbeth Giuseppe Verdiego wg Williama
szekspira wystawiono w teatrze Wielkim
(reż. Gabriel Fredj).
20–23 października
Po raz piąty odbył się Międzynarodowy
Festiwal Przyjaciół Meskaliny, klubu
muzycznego przy starym Rynku.
25–30 października
Nowe Kino Pałacowe było miejscem
prezentacji filmów dokumentalnych
w ramach festiwalu Watch Docs. Całość
podzielono na sekcje: Perspektywa kobiet,
Uchodźcy i uchodźczynie, Strategie oporu.
Filmom towarzyszyły spotkania, dyskusje
i warsztaty operatorskie.
25 października
Skrzypek Gil Shaham koncertował
w auli Uniwersyteckiej z orkiestrą
Filharmonii Poznańskiej.
28 października
Na Scenie Nowej Teatru Nowego
agata Biziuk wyreżyserowała Kalinę –
monodram muzyczny anny Mierzwy.
W Bibliotece Raczyńskich Maciej
Fortuna trio zaprezentowało spektakl
muzyczny Fortuna plays Szymborska.
29 października
Sergey Dogadin wystąpił w auli Uniwersyteckiej
w ramach 455. Koncertu Poznańskiego.
sierpień–październik 2016
381
Wystawy
1 sierpnia
W ramach cyklu Bliskie Spotkania z...
w Muzeum archeologicznym przygotowano
wystawę Broń dawnych bohaterów�
Galeria Miejska Arsenał zapraszała na
wernisaż wystawy grafik Bianki Rolando
Triumphzug odwrócony�
2 sierpnia
Sierpniową wystawą w Fotoplastykonie
był pokaz fotografii z kolekcji tomasza
Bielawskiego, poświęconych olimpiadzie
w Berlinie w 1936 roku.
3 sierpnia
Obrazy Joanny Łosińskiej-Stefańskiej
wystawiono w Galerii Profil na ekspozycji
Szepty�
5 sierpnia
Co oswaja Ryszard Kaja to wystawa
poznańskiego artysty otwarta w Galerii
Miejskiej arsenał. Pokazano przede
wszystkim prace na papierze – plakaty,
rysunki, projekty kostiumów i scenografii
teatralnych.
6 sierpnia
Prace Marii Romany Gierczyńskiej
wystawiono w Muzeum
archidiecezjalnym na wystawie
Tak bardzo cię kocham�
15 sierpnia
W Odwachu otwarto ekspozycję
czasową Szabel nam nie zabraknie� Szable
imienne oficerów polskich związanych
z Wielkopolską 1918–1939� Broń biała
z kolekcji Pawła Komorowskiego�
26 sierpnia
W Galerii Miejskiej Arsenał
otwarto wystawę Narodowo-radykalny
Alexandre Pushkin.
1 września
Przed CK Zamek stanął pawilon upamiętniający
poznańskich kryptologów, którzy rozszyfrowali
niemiecką maszynę szyfrującą Enigma.
„szyfrokontener” był mobilny, stawał w różnych
miejscach miasta.
W Muzeum H. Sienkiewicza otwarto ekspozycję
czasową pt. Quo vadis w sztuce.
10 września
Justyna Śmidowicz była kolejną Rezydentką
w Rezydencji 2016 w CK zamek. Przygotowała
w nim wystawę Analogowy system ewidencji
czasu�
13 września
Losów polskich emigrantów dotyczyła
zaprezentowana w sali Wystaw CK zamek
wystawa czasowa Wszyscy jesteśmy migrantami�
Listy polskich emigrantów z Ameryki z XIX wieku.
W Fotoplastykonie pokazywano wystawę
Stereotypy – prawda leży w Poznaniu.
14 września
W CK Zamek z okazji 70-lecia Liceum
Plastycznego im. P. Potworowskiego otwarto
wystawę prac nauczycieli tej placówki.
Tego samego dnia w Zamku otwarto również
wystawę adresowaną do najmłodszych pt.
Bauhaus dla dzieci, którą pokazano w naszym
mieście w ramach tygodnia z architekturą.
17 września
Wybór 50 prac pochodzących z zakupionej
kolekcji 477 prac na papierze Jana Młodożeńca
zaprezentowano w Galerii sztuki Polskiej
Muzeum narodowego.
23 września
Przez miesiąc w Galerii Miejskiej Arsenał można
było oglądać wystawę Labirynt wyobraźni –
Waldemar Masztalerz, Andrzej Dłużniewski,
Edward Krasiński, Wacław Szpakowski�
przegląd wydarzeń
1–30 października
Przez miesiąc w kilku miejscach
miasta odbywały się prezentacje
sztuki współczesnej w ramach
5. Mediations Biennale Poznań, które
w tym roku zorganizowano pod hasłem
„Fundamental”.
1 października
Nubia około roku 966 to kolejna
ekspozycja czasowa otwarta w Muzeum
archeologicznym w ramach cyklu Bliskie
spotkania z���
1–9 października
Galeria U Jezuitów przygotowała
ekspozycję współczesnych ikon Idźcie
i głoście Ewangelię.
7 października
W Galerii Profil na ekspozycji
Zobaczyć dźwięk zaprezentowano prace
wielkopolskich artystów „ilustrujące”
muzykę.
10 października
W Poznaniu i w Wielkopolsce odbywały się
imprezy w ramach iii Wielkopolskiego Festiwalu
Fotografii im. ireneusza zjeżdżałki.
14 października
Malarstwo Włodzimierza Jana Zakrzewskiego
zaprezentowano w salach Galerii Ego.
18 października
Druga rocznica reaktywowania w Poznaniu
Fotoplastykonu uczczona została
prezentacją cyklu stereografii Diableries
Pierre’a adolphe’a Hennetiera i Louisa alfreda
Haberta z przełomu lat 60. i 70. XiX wieku.
21 października
Prezentację Pracowni Otwartych interpretacji
sztuki przygotowano w Galerii Miejskiej arsenał.
25 października
W Arsenale otwarto wystawę Biblia w grafikach
Jerzego Piotrowicza�
Varia
8 sierpnia
Dzień Pszczół, czyli spotkanie poświęcone
tworzeniu miejsc przyjaznych dla tych owadów,
przygotowano w ogrodzie Botanicznym.
10 sierpnia
odrestaurowano historyczną wiatę na peronie 4a
dworca kolejowego Poznań Główny.
1 września
Mural ze Środki Śródecka opowieść zajął
piąte miejsce w konkursie „7 nowych cudów
Polski”.
29 września
W Palmiarni odbywał się Festiwal Roślin
owadożernych.
DRUK NA ZAMÓWIENIE
Wydawnictwo Miejskie Posnania oferuje druk
poszczególnych tytułów w technologii cyfrowej
Książki dostępne w druku na zamówienie*
Cytadela Zawady i Główna
KMP 4/2011, cena katalogowa 39 zł KMP 2/2002, cena katalogowa 45 zł
Od Komandorii do Antoninka Górczyn
KMP 4/2010, cena katalogowa 45 zł KMP 1/2002, cena katalogowa 45 zł
Starołęka, Głuszyna, Krzesiny Rataje i Żegrze
KMP 4/2009, cena katalogowa 45 zł KMP 3/2001, cena katalogowa 45 zł
Okupacja I Jeżyce
KMP 2/2009, cena katalogowa 39 zł KMP 2/2000, cena katalogowa 45 zł
Okupacja II Wspomnienia z powstania
KMP 3/2009, cena katalogowa 39 zł wielkopolskiego
Poznańscy Żydzi cena katalogowa 35 zł
KMP 3/2006, cena katalogowa 45 zł Z dni powstania wielkopolskiego
Poznańscy Żydzi II autor: Daniel Kęszycki
KMP 1/2009, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa 20 zł
Winiary Obraz historyczno-statystyczny
KMP 4/2008 (wydanie bez płyty CD) miasta Poznania w dawniejszych
cena katalogowa 41 zł czasach, t. li II
Dębiec autor: Józef Łukaszewicz
KMP 1/2004, cena katalogowa 45 zł cena katalogowa każdego tomu 34,50 zł
*Publikacje można zamówić na sklep.wmposnania.pl
lub w Salonie Posnania, ul. F. Ratajczaka 44.
Termin wykonania do 5 dni roboczych.
Warunkiem realizacji zlecenia jest wpłata pełnej kwoty za zamówione książki.
Ceny obowiązują do końca 2017 roku.